17. Хатипов Ф. Әдәбият теориясе. ( Югары уку йортлары, педагогия училищелары, колледж студентлары өчен кулланма). – Казан: “Мәгариф” нәшрияты. 2000.
infourok.ru
Халык сынамышларының җөмлә үзенчәлеге
Эчтәлек
Кереш.............................................................................................................2
-Төп өлеш......................................................................................................3
-Шарт мәгънәсе ачыктан-ачык белдерелгән җөмләләр......................4
Шарт мәгънәсе яшертен (имплицит) рәвештә белдерелгән җөмләләр.Аларга түбәндәге җөмлә төрләре керә.................................5
Йомгак...........................................................................................................8
4.Файдаланылган әдәбият исемлеге..................................................................9
Кереш
Татар телендә иярчен җөмлә төрләре һәм аларга хас үзенчәлекләр синтаксик хезмәтләрдә шактый тулы яктыртылган. Әмма халык сынамышларының синтаксик үзенчәлекләре татар телендә бөтенләй диярлек өйрәнелмәгән. Андагы җөмлә төрләренең мәгънәләре, төзелешләре һәръяклап системалы рәвештә анализлауны сорый. Без бу мәкаләдә игътибарны халык сынамышларының, юрауларының синтаксик үзенчәлекләренә юнәлтәбез.
Сынамышлардагы җөмләләр синтаксик яктан тотрыклы төзелмәләр хасил итәләр: алар билгеле бер үзенчәлекле структур семантик калыпта төзеләләр. Барлык җөмләләрдә дә башта шартны белдерүче тотрыклы өлеш, аннан соң аның нәтиҗәсен белдереп төп (баш) җөмлә килә. Шарт мәгънәсе бу җөмләләрдә тотрыклы семантик компонент тәшкил итә, ул төрле морфологик – синтаксик чаралар ярдәмендә белдерелә.
Нәкый Исәнбәт томнарында киң чагылыш тапкан афористик иҗатның нәүбәттәге төре – сынамышлар. “Татар халык иҗаты” сериясендә дөнья күргән томда да аларның гомуми саны аз түгел – 1663. Ягъни мәкальләрдән, әйтемнәрдән соң, өченче урында сынамышлар тора. Димәк, халык арасында да алар киң таралган. Сынамышлар һәрвакыт диярлек авыл кешесенең көндәлек эшләре, көнкүреше, ахыр чиктә аның ач йә тук булуы белән бәйләнгән. Сынамышның төп максаты, вазифасы – киләчәктән хәбәр итү: һава торышы ничек булачак, игеннәр уңачакмы, уңса - кайсылары һәм ничек уңачак кебек сорауларга җавап бирү. Сынамышларга хас алдан күрүчәнлек нәрсәгә нигезләнә соң? Башлыча, халыкның гасырлардан килгән көндәлек тәҗрибәсенә: атмосферадагы төрле күренешләр, кояшның ни рәвешле калкуы һәм батуы, хайваннарның, кош – кортларның үз – үзләрен тотышы һәм башка бик күп галәмәтләрне күзәтүләрдән чыгып, ул үзенең нәтиҗәләрен ясый. Бу типтагы алдан күрүчәнлекнең нинди дә булса җитди әһәмияте бармы? Бар, әлбәттә. Югыйсә алар халык арасында шулкадәр популяр була алмаслар иде.
Объекты: Халык сынамышларының җөмлә үзенчәлеге.
Предметы: Халык сынамышларының җөмлә үзенчәлекләрен өйрәнү методикасы.
Максаты: Татар телендә халык сынамышларының җөмлә үзенчәлеген тикшерү.
Эшемнең әһәмияте: материалны туплау, системага салу, системалаштыру һәм иҗади якын килү.
Төп өлеш
Инде мәсьәләнең асылына күчик. Халыкның алдан күрүчәнлеге нәрсәгә нигезләнә соң? Фикер аңлаешлырак булсын өчен, башта мисалларга тукталыйк: “Йолдыз тирәсендә кара алка булса, яңгыр булыр”;”Кар барында күк күкрәсә, ашлык булмас” “сукыр тычкан юлга чыкса, тез тиңентен кар явар”. Бу сынамышларның берсе дә фәнни яктан берничек тә нигезләнми. Катгыйрак әйткәндә, аларның фәнни нигезен аңлап та, аңлатып та булмый. Нәкъ әнә шуның белән бәйле рәвештә, алар берничә дистә ел буена галимнәр, хәтта фольклорчылар игътибарыннан да читтә калып килде. Фәнни яктан аларны хәзер дә аңлату кыен. Халык иҗатының башка жанрлары, төрләре кебек, сынамышлар да халыкның гасырлар, мең еллар буе туплап килгән тәҗрибәсенә таяналар. Аларның шактый өлеше һич тә мәгънәсез түгел. Халыкның әлеге сынамышларында әйткән фаразлаулары бик күп очракларда чынбарлыкка да туры килә.
Сынамышлар – халыкның мифологик күзаллауларында мөһим урын тоткан жанр. Аны, хәтта, мифларның башлангычы – бөтен бер мифологик сюжет тууга сәбәпче булган мотивны, сүрәт – образны, эш – гамәлне эченә ала. Әйтик, халык өздереп кенә:”Өй түбәсенә козгын кунса(өй түбәсенә кунып кычкырса) – йортка бәла киләчәк (хуҗасы үләчәк)”, - дисә дә ул моны борынгы мифны күз алдында тотып әйтә.”Үрмәкүчне үтерсәң-бәлагә, иманыңнан язасың” дигән сынамыш та Мөхәммәт пәйгамбәр язмышында үрмәкүчнең тоткан урыны хакындагы (пәйгамбәрне эзәрлекләп килүчеләрдән коткарып кала ул) мифка барып тоташа.
Сүзләрнең үзара бәйләнеш төрләре.
Сынамышлардагы җөмләләр синтаксик яктан тотрыклы төзелмәләр хасил итәләр: алар билгеле бер үзенчәлекле структур-семантик калыпта төзеләләр. Барлык җөмләләрдә дә башта белдерүче тотрыклы өлеш, аннан соң аның нәтиҗәсен белдереп төп (баш) җөмлә килә. Шарт мәгънәсен бу җөмләләрдә тотрыклы семантик чаралар ярдәмендә белдерелә.
Сынамышлардагы шарт мәгънәсе ике төрле юл белән белдерелергә мөмкин: 1) ачыктан-ачык (эксплицит) –са//-сә кушымчасы, икән сүзе ярдәмендә, әгәр теркәгече кулланылмый диярлек; 2)яшерен рәвештә (имплицит формада).
1. Шарт мәгънәсе ачыктан-ачык белдерелгән җөмләләр.
1.1 Иярчен җөмләләрнең хәбәре 2 нче зат берлектә, сирәк кенә 3 зат берлектә фигыль төшем юнәлешендә килгәндә була. Грамматик ия булмый үтәүче гомумиәштерелә. Ә баш җөмлә ике составлы була. Хәзерге һәм киләчәк заман формаларында, сирәк кенә боерык фигыль белән бирелә. Хәбәр хәзерге һәм киләчәк заман формаларында, сирәк кенә боерык фигыль белән бирелә. Хәбәр нинди генә формада бирелмәсен, баш җөмләдәге эш-хэл килэчэккэ каратыла. Мисаллар: Ишектән мәче белән бергә чыксаң, юл уңмый. Каз өмәсеннән чыкканда, тастымалны хуҗа башына салып чыксаң, киләсе елга каз күп була.Өй ачкычын еш югалта яки өйдә калдыра башласаң, йортка караклар керүен көт. Тәрәзәдн сөяк ташласаң, өйгә яшен керер. Дүшәмбе ач карынга төчкерсәң, бүлшк була. Умарта башына ак таш яки сөяк куйсаң, корт аерганда еракка сармый.
1.2. Иярчен җөмлә дә, баш җөмлә дә ике составлы булалар.Иярчен җөмләнең хәбәре ия белән затта-санда яраша (3 зат, берлек сан). Баш җөмләнең хәбәре киләчәк һәм хәзерге заман формаларында бирелә.
Саескан тәрәзәгә кунса, кунак килә. Алдыңа үрмәкүч төшсә, хат килә. Ишек өстендә ат дагасы торса, өйгә шайтан керми. Тешләгән ипи телемен башка кеше ашаса, ике арада дошманлык булачак. Керфегең озын булса, гомерең озын булыр.
1.3. Иярчен җөмлә ике составлы булса, иясе, хәбәре 3 зат берлек санда ярашкан була. Баш җөмлә, иясе кулланылмаганга, ике составлы ким җөмлә булып формалаша. Баш җөмләнең хәбәре хәзерге һәм киләчәк заманнарда, я боерык фигыль формасында була. Үтәүче гомумиләштерелә, киләчәктә үтәләчәк проөесс белдерелә.
Табан асты кычытса, юлга чыгасың. Эт еласа, уласа, бәхетсезлек кәт. Колагың чыңласа,сине сөйлиләр.
1.4. Иярчен җөмлә ике составлы, кыскарган эллиптик җөмлә булып формалаша. Баш җөмләгә була, юрыйлар һәм башка фигыль хәбәрләр өстәп куярга мөмкин.
Иярчен җөмләнең иясе хәбәре 3 зат берлек санда ярашып килә. Баш җөмлә юнәлеш килешендә берлек сандагы исем белән белдерелә. Баш кисәк булып табигать күренешләрен (яңгырга, суыкка, карга һ.б.), кешенең психологик халәтен белдерүче сүзләр (сөенечкә, шатлыкка, көенечкә, күңелсезлеккә һ.б.). килә.
Бит кычытса – яңгырга. Сул колак кычытса – суыкка. Уң колак тартса – шатлыкка, сөенечкә. Уң иңбаш арты тартса – сөенечкә.
2. Шарт мәгънәсе яшертен (имплицит) рәвештә белдерелгән җөмләләр.Аларга түбәндәге җөмлә төрләре керә.
2.1. Теркәгечсез кушма җөмләнең беренче өлеше хәзерге заман хикәя фигыльнең юклык формасында бирелеп, ул һәрвакыт иясез була. Үтшүче гомумиләштерелгән булып аңлашыла. Икенче җөмләнең иясе дә, хәбәре дә булырга мөмкин, ә кайчакта хәбәр составында гына була. Беренче җөмләдәге хәбәр формасын җиңел генә шарт фигыль формасы белән алмаштырырга мөмкин,мәгънәсе шуны таләп итә. Икенче җөмләнең хәбәре я хәзерге, я киләчәк заман формасында була һәм эш – хәл киләчәккә каратыла.
Нигез балчыгын кешегә бирмиләр – йортың таркала.Елан елны өйләнешмиләр – бәхетле булмыйсың.
2.2.Беренче җөмләнең иясе булмый. Хәбәре 3 зат боерык фигыльнең юклык формасында бирелә, икенче җөмлә ике составлы була. Сирәк кенә иясез дә кулланыла. Беренче җөмлә хәбәре боерык фигыль белән белдерелсә дә, ул шарт мәгънәсендә кулланыла. Икенче җөмләнең хәбәре булып хәзерге, киләчәк заман формаларындагы хикәя фигыль килә һәм киләчәктә үтәләчәк эш – хәрәкәтне белдерә.
Каенны өй янына утыртма, кайгы була. Көзге каршында ашама – чибәрлегеңне ашарсың.
2.3.Беренче җөмләнең иясе булмый, хәбәре инфинитив + ярамый сүзе белән бирелә. Ә икенче җөмләнең иясе булырга да мөмкин, булмаска да. Хәбәре хәзерге һәм киләчәк заман формаларында бирелә. Беренче җөмләнең хәбәре формасын тәшкил итүче инфинитив шарт мәгънәсен белдереп килә, аны җиңел генә үзгәртеп куярга мөмкин. Мәсәлән, Пычакны ипидә калдырырга ярамый, йортка ачлык килер. –Пычакны ипидә калдырсаң, йортка ачлык килер һ.б. Шарт мәгънәсе бу төр җөмләләр арасында интонацион юл белән белдерелә.
Юлга чыгар алдыннан берни дә тегәргә ярамый, юл уңмый. Караңгы төшкәч,өйдән чүп чыгарырга ярамый – өеңне басарга мөмкиннәр. Тозны кулдан – кулга бирергә ярамый, бәхәскә керерсез. Киемне сул ягы белән төреп куярга ярамый – бәхетең киреләнеп килми торыр.
2.4. Шарт мәгънәсе иярчен тәмамлык җөмләләр белән дә белдәрелә. Иярчен җөмлә һәрвакыт ике составлы була, аның хәбәре (-ү//-у кушымчалы исем фигыль) төшем килеше формасын ала. Баш җөмләнең иясе булмый, хәбәре хәзерге заман хикәя фигыльюрыйлар белән бирелә.
Колаклар кычытуны яңгырга юрыйлар. Умыртка баганасы кычытуны мәеткә юрыйлар.
Сынамышларда, юраулардагы җөмләләрдә иярчен өлешле шартны белдерә, ә төп өлештә иярчен җөмләдән соң үтәләчәк эш – хәл бирелә.Иярчен җөмләдәге шарт күпчелек очракта ачыктан – ачык –сакушымчасы белән, ә сирәгрәк икән сүзе, әгәр теркәгече һәм -са кушымчасы белән белдерелә.
Күреп узганыбызча, юраулар һәм сынамышлар, күпчелек иярченле кушма җөмлә, сирәгрәк гади җөмлә белән бирелә.
Мәгънә ягыннан караганда, юраулардагы җөмләләрдә шарт төшенчәсе эксплицит һәм имплицит формаларда белдерелә. Яшерен рәвештә белдерелгән шарт мәгънәсе сынамышларны, юрауларны кыска һәм ачык, ә мәгънә ягыннан тулы, матур яңгырашлы итә.
Берничә дистә ел буена бездә татар фольклорының афористик жанрлары мәкаль, әйтем һәм табышмак белән чикләнә,дигән караш хөкем сөреп килә. Бик сирәк очракта гына аларны башка төрләре –канатлы сүзләр,ышанулар, сынамышлар, алкышлар (изге теләкләр), каргышлар, им – томнар, үртәвечләр, тизәйткечләр телгә алына.
Сынамышларны аерым төркемнәргә бүлеп тә өйрәнергә мөмкин. Әйтик, һава торышы ничек буласын сынау өчен генә дә күп төрле сынамышларга мөрәҗәгать итеп була. Мәсәлән, күк җисемнәре, табигать күренешләре буенча: “Ай киртәләнсә,җил булыр”, “Йолдыз атылса, җил булыр”. Үләннәр, куаклар, агачлар буенча:” Суган кабыгы калын булса, кыш салкын булыр”, “Балан чәчәк атканда, балык сикерә”. Хайваннар, кошлар,бөҗәкләр буенча: Аккош иртә килсә, яз начар булыр, озак торыр”, “Бүген мәче тырнаша, буран булыр”.
Шул рәвешчә,табигатьне танып белүнең чын ысулларын төгәл белмәгән кеше өчен сынамышлар көнкүрештә, хуҗалык эшләрендә үзенә күрә бер ориентир ролен үтиләр.
Сынамышлар күк җисемнәре, табигать күренешләре буенча:
Әгәр беренче кар вак булса, кар тиз китмәс, җәй яңгырлы булыр, ашлык,печән яхшы уңар.
Әгәр боз өстенә боз катса, ашлыкка галәмәт.
Әгәр Иделдә кисәктән боз катып, кыш та кисәктән булса, ашлык бик уңар.
Йомгак
Эшемнең темасы “Халык сынамышларының җөмлә үзенчәлеге” иде. Төп максатым булып сынамышларның җөмләдә ничек килә алуын тикшерү эше.
Мин әлеге эшемдә максатыма ирештем дип уйлыйм, темам ачыкланды, эшемнең кереш өлешендә куелган 4 бурычым үтәлде.
Минем фикеремчә, темам актуаль. Татар халкы сынамышларга ышана һәм аларны үтәргә тырыша.Киләчәктә бу тема буенча эшләү мөмкинлекләре бар.
Файдаланылган әдәбият исемлеге.
Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле синтаксис һәм пунктуациясе / М.З. Зәкиев. – Казан: Татарстан китап нәшрияты,1984. – 258б.
Зәкиев М.З. Татар грамматикасы: 3 томда / М.З.Зәкиев. – М.: Инсан: Фикер, 1999. – т.3. синтаксис. – 512 б.
Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле / Ф.С. Сафиуллина. – Казан: Мәгариф, 1994. – 405 б.
Төшлек. Төшләрне юрау китабы. – Казан: Райнур, 1997. –326 – 331 б.
Сафиуллина Ф. С. Синтаксис татарской разговорной речи / Ф. С. Сафиуллина.- Казань: Изд-во КГУ, 1978.-254с.
Сафиуллина Ф. С. Хәзерге татар әдәби теле: лексикология, фразеология, фонетика, графика һәм орфография, орфоэрия, сүз ясалышы, морфология, синтаксис. Педагогия училищелары, гимназияләр өчен дәреслек / Ф. С. Сафиуллина.- Казан : Мәгариф, 1994.- 320 б.
Современный татарский литературный язык: лексикология, фонетика, морфология. –М.: Наука, 1969.- 380 с.
8.Хангилдин В.Н. Татар теле грамматикасы: Морфология һәм синтаксис / В. Н. Хангилдин.- Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1959. - 642 б.
infourok.ru
«Татарский язык»
Число говорящих в России около 5,3 млн человек по состоянию на 2002 год (5,1 млн согласно переписи 1989 года). Татарский язык распространен также среди башкир, марийцев и чувашей.
Татарский язык в Татарстане
Татарский язык, наряду с русским, является государственным языком Республики Татарстан (Закон Республики Татарстан «О языках народов Республики Татарстан», 1992). В Татарстане и в местах проживания диаспоры существует развитая сеть учебных и воспитательных учреждений, в которых используется татарский язык: дошкольные учреждения с татарским языком в качестве воспитания, начальные и средние школы с татарским языком в качестве средства обучения всем предметам, а также начальные и средние школы, в которых язык изучается как предмет.
Кроме традиционного использования татарского языка в качестве предмета изучения и средства обучения на филологических факультетах Казанского государственного университета, пединститутов и педучилищ, татарский язык как язык обучения в настоящее время применяется на юридическом факультете и факультете журналистики Казанского университета, в Казанской консерватории и Казанском государственном институте искусства и культуры.
На татарском языке издаётся учебная, художественная, публицистическая и научная литература, выходят десятки газет и журналов, ведутся радио- и телепередачи, работают театры. Центрами научного изучения татарского языка являются факультет татарской филологии и истории Казанского государственного университета, кафедра татарской филологии филологического факультета Башкирского государственного университета, факультет татарской филологии Татарского государственного гуманитарно-педагогического университета и Институт языка, литературы и искусства Академии наук Республики Татарстан.
Значительный вклад в изучение татарского языка и его диалектов внесли ученые И. Хальфин, Г. Ибрагимов, Дж. Валиди, Г. Алпаров, В. Богородицкий, В. Хангильдин, Л. Заляй, Г. Ахатов, Ф. Ганиев, М. Закиев, В. Хаков, Р.Сабиров и др.
На уроках татарского языка именно я пытаюсь выучить язык людей, с которыми я живу в родной для себя Республике Татарстан. Для русских детей татарский язык является иностранным. Преподавание его начинается с детского сада, а затем продолжается в школе с первого класса. Я хочу освоить основные слова и понятия языка, научиться понимать песни и стихи татарских поэтов. В этом мне помогает моя учительница по татарскому языку - Альбина Фагимовна, которая старается так преподнести для меня учебный материал, чтобы я быстрее и как можно легче для себя освоила татарский язык. Я думаю, что мне каждый день по маленькой крошке удается осваивать татарский язык.
mognovse.ru
Туган ил, туган тел. Бу ике сүзне һәркем хөрмәт белән әйтә, алар бер-берсенә аваздаш булып ишетелә.Үз туган теленә, тарихына хөрмәте булмаган кешенең башка телләргә дә, үз ата-анасына, үз Ватанына үз халыкның мәдәниятенә һәм сәнгатенә, тарихына да хөрмәте булмый.
Татар теле - татар халкы өчен уртак милли тел, бу телдә миллионлаган татар халкы үзара аңлаша, аралаша ала, үзенең тарихын өйрәнә, төрле фәннәрне үзләштерә, мәдәни байлыгы белән таныша, үз эшендә алардан иҗади файдалана ала.
Татар теле үзенең үсеш дәверендә төрле кыенлыкларны, киртәләрне үтте. Халык күпме изелсә дә, ана телен саклап калды. Ә милләтнең саклануы турыдан-туры телгә бәйле. Чөнки гыйлем алу, аңны үстерү, дөньяны танып белү һәм аралашу туган тел аша тормышка ашырыла. Тел бетсә, милләт бетә, халык бетә. Телне укытуга карата булган уңай тәҗрибәләрне гомумиләштерү, халыкка җиткерү буенча күренекле мәгърифәтчеләребез К.Насыйри, Г.Ибраһимов, Җ.Вәлиди, М.Корбангалиев, Г.Алпаров, М.Фазлуллин, М.Галлямова һәм башка бик күпләрне күрсәтергә мөмкин. Алар тарафыннан тәкъдим ителгән метод һәм алымнарның күпчелеге хәзерге көндә дә тел укытканда уңышлы кулланыла һәм, бүгенге таләпләргә туры китереп, иҗади үстерелә.
Татар теленең үсешендә К. Насыйриның күпкырлы эшчәнлеге зур урынны алып тора. Аның хезмәтләре татар халкын белемле, тәрбияле итүдә үзенә күрә бер мәктәп, университет булды. Татарны татар итеп танытуда, аның милли үзаңын, рухи хәтерен үстерүдә Каюм Насыйриның эшчәнлеге искиткеч зур. Ул шәрык, рус, Европа казанышларын һәм тәҗрибәсен күрде, алардан иҗади файдалануның матур үрнәкләрен бирде. Әмма К. Насыйри өчен барыннан да элек татарның үз җирлегендә, үзенең рухи мирасына таянып үсүе кыйммәт иде. Һәм шуңа күрә дә ул төп игътибарын татарның телен, тарихын, гореф-гадәтләрен, сүз сәнгатен өйрәтүгә юнәлтте, таралып, сибелеп яткан күп кенә хәзинәләрне замандашларына һәм киләчәк буын укучыларына җиткерде.
Каюм Насыйри татар теленең әдәбият һәм фән теле була алуын һәм шуңа хаклы икәнлеген исбат итә. Каюм Насыйри татар теле гыйлемен үстерүдә һәм сүзлекләр төзүдә әһәмиятле эшләр башкара.Татар теленең аңлатмалы сүзлеген төзи, русча-татарча, татарча- русча сүзлекләр бастырып чыгара.Матемематика, география,грамматика фәннәреннән аңлаешлы терминнар булдыру өчен тырыша.Татар теленең фәнни-терминологик эшенә күп хезмәт куя.Ул татар теленең үз җирлегенә нигезләнгән терминнарны булдыру белән беррәттән, халыкара гомуми терминнарны русча кулланылганча алу ягында була.
Каюм Насыйриның эшчәнлеге – милләткә фидакарьләрчә хәзмәт итүнең бөек үрнәге. Аның китаплары – хәзерге милли тормышыбыз өчен дә аваздаш булган бай хәзинә.
К. Насыйриның гаять күпкырлы эшчәнлеге төп ике зур тармакка бүленә: гыйльми – мәгърифәтчелек һәм әдәби – тәрҗемәчелек юнәлешләре. Шуңа күрә без аны зур галим генә түгел, зур әдип дип тә атыйбыз. Каюм Насыйри бөтен гомерен безнең халкыбызны агартып, аңа культура хезмәте, әдәби хезмәт күрсәтүгә багышлаган .Бөек рус халкы ярдәмендә татар халкының да бәхетле тормышка ирешүенә чын күңелдән ышанган, татар балаларын, беренче буларак, русча укыту эшенә җиң сызганып керешеп, кагылу- сүгелүләргә, эзәрлекләүләргә карамастан, армый – талмый эшләгән К. Насыйринең хезмәтләре зур игътибар белән өйрәнелә, хөрмәт белән искә алына. Аның халыкларыбыз арасында дуслык, туганлык тойгыларын тәрбияләү өчен гади генә итеп әйткән сүзләре бүген дә көчле яңгырыйлар. Капитализмның авыр шартларында татарлар арасында прогресс һәм демократия өчен көрәш башлаган К. Насыйри исеме – бүген илебезнең иң күренекле кешеләре рәтендә урын алды.
Тел турында яңадан–яңа китаплар чыгып тора, радиодан, телевидениедән тел турында кызыклы тапшырулар алып барыла. Болар барысы да халыкта телнең тарих, үсеше, яшәеше, төзелеше һәм башкалар турында күп санлы сораулар тууга сәбәп була. Шушы сорауларга җавап эзләүчеләр татар теленең нинди бай булуына төшенәләр, халкыбызның тарихын өйрәнәләр. Чөнки татар халкының мең елларга сузылган тормыш тәҗрибәсе, уйлары, гадәтләре, йолалары, кешене шәхес итүче сыйфатлары аның телендә, образлы сөйләмнәрендә, мәкаль-әйтемнәрендә, җыр һәм әкиятләрендә чагылыш тапкан. Безнең көннәрдә татар телен укыту методикасына зур өлеш керткән телче галим һәм методистлардан М.Мәхмүтов, М.Зәкиев,Ф.Сафиуллина, Д.Тумашева, В.Хаков, С.Исмәгыйлева, Г.Саттаров, Ф.Йосыповларның хезмәтләре игътибарга лаек.
Полный текст материала Доклад на тему "История развития татарского языка" смотрите в скачиваемом файле.На странице приведен фрагмент.Спасибо за Вашу оценку. Если хотите, чтобы Ваше имя стало известно автору, войдите на сайт как пользователь и нажмите Спасибо еще раз. Ваше имя появится на этой стрнице.
Есть мнение?Оставьте комментарий
Оставить комментарийpedsovet.su
Әткәм-әнкәмнең теле.
Дөньяда күп нәрсә белдем,
Син туган тел аркылы.
Г. Тукай.
Мин − авыл баласы. Кечкенәдән җырлы, моңлы, гаҗәеп гүзәл табигатьле авылда үсеп киләм. Авылымның челтерәп аккан чишмәләре, бормалы инешләре, шаулап торган серле урманнары, игеннәргә бай басу-кырлары, газиз кояшның беренче нурларын каршылаучы мәчет манарасы − болар минем йөрәгем түрендә. Чөнки мине әти-әнием, укытучыларым туган якның матурлыгын аңлый белүче, туган телен яратучы, аңа гашыйк булган кеше итеп тәрбияләргә тырышалар. Үз халкымның яшәү рәвеше, гореф-гадәтләре каныма сеңә. Бигрәк тә, киләчәктә татар теле һәм аның үсеше өчен зур эшләр эшлисем килә.
Ана һәм Туган тел! Мәңге аерылгысыз, изге төшенчәләр. Мин үзем «ана сөте белән» дигәнне дә «ана теле» дип ишетәм. Мәгълүм мәкальне дә: «Ана теле белән кермәсә, башка тел белән кермәс», − дип аңлап була. Күрче, татарда бит туган тел дип тә, ана теле дип тә әйтелә. Кешегә нәселнең, халкының асыл сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Бала табу вазифасын беркемгә дә тапшыра алмаган кебек, баласына тел ачкычы бирү бурычын да ана беркемгә дә ышанып тапшыра алмый.
Әйе, бу эштә әти дә, әби-бабай да, туганнар да, балалар бакчасы да, мәктәп тә катнаша, алар да җаваплы, әмма бала күңеленә тел орлыгы чәчү − бары тик ана җаваплылыгында. Мин үзем − газиз телемне әниемнән мирас итеп алган иң бәхетле кешеләрнең берсе. Югыйсә, кайберәүләр, шактый озын гомер кичереп тә, мондый бәхеткә ирешә алмаганнар, андыйларның фаҗигасен күп ишеткәнем бар.
Гәрчә, бу соңгы елларда ана телебездә уңай якка үзгәрешләр дә булды. Тәрбия эше белән бәйле зыялыларның, аналарның, матбугатның, Туфан Миңнуллин кебек депутатларыбызның тырышлыгы бушка китмәде: татар теле башта Татарстанның Дәүләт суверенлыгы турында декларациядә, аннары Татарстан Республикасы Конституциясендә дәүләт теле буларак рәсмиләштерелде. Иң мөһиме: татар кешесендә ана теле өчен горурлык хисе, аның язмышына карата өмет тойгысы бөреләнеп, шул хисне ачыктан-ачык әйтүдән курыкмау, оялмау үсә башлады. Ә бу адәм баласының иң изге хисе − туган телгә гамьле, хөрмәтле булганда гына кеше үз иленең, төбәгенең, гаиләсенең шәҗәрәсен, тарихын аңлый ала; халкыңны, тарихыңны белүдән башкалар теленә хөрмәт белән карау фикере тәрбияләнә.
«Тел − ананың зур бүләге». Мин әни биргән бүләккә бик сөенәм, аның белән горурланам. Юкка гына шагыйрь Сибгат Хәким дә язмышыннан: «...ирекле ит, туган телем белән бәхетле ит, бүтән йөдәтмәм...» − дип үтенмәгәндер. Бишек җырларын тыңлап үскән кеше генә үз ана телен яхшы белә аладыр ул. Мин үзем дә шундый бәхеткә ирешкән бала.
Миңа әнием бишек җырлары урынына күбрәк Г. Тукай сүзләренә язылган «Туган тел» җырын җырлаган. 3-4 яшькә җиткәндә, бу җырны үзем дә җырлый идем инде. Аны бит миңа әнием өйрәткән, өйрәтеп кенә калмаган, каныма сеңдергән, бу кан бөтен тәнем буйлап хәрәкәт иткән. Шулай булмаса, туган телемне − ана телемне бу кадәр яратыр идемме соң?!
Әнием җырлар җырласа, әтием әкиятләр сөйли иде, ул аларның күбесен үзе уйлап чыгара. Җилле-давыллы кичләрдә бездә еш кына ут бетә. Өйдә ут беткән кич безнең өчен әкиятләр кичәсенә әйләнә. Әтиебез 3-4 сәгать буе әкият сөйли иде. Сабый өчен әти-әнисе канаты астында үз телендә әкият тыңлаудан да зур бәхет юктыр ул.
Бу дөньяда бер генә баланың да бер генә анага да шагыйрь Мөдәррис Әгъләмов сүзләре белән:
Тел, әдәп, әхлак дигәнне өйрәтмәгән хатын,
«Ана» дип аталырга бармы синең хакың?! −
дип әйтергә теле бармасын, җае чыкмасын иде. И-и-и, аналар, тәрбияләп үстергән балагызга сез чын йөрәктән Саҗидә Сөләйманова сүзләре белән:
Йөрәк каным белән Ил бирдем дә,
Күкрәк сөтем белән Тел бирдем,
Саклый алсаң − мәңгелек фатихам.
Җуйсаң, сатсаң − күкрәк сөтем хәрам!.. −
дип әйтә алсагыз иде, ә без, балалар, сезгә Зыя Ярмәки сүзләре белән болай җавап бирә алсак иде:
Күңелемә алтын кебек сүзләр тезеп киткән әни,
Мин сөйләрмен, әнкәем, илгә синең ул сүзләрне.
И, миңа тойгы сөйләрлек тел биреп киткән әни.
Әтием, әнием − минем өчен иң кадерле кешеләр. Тигез канат, тату гаиләдә үсүем белән дә мин чиксез бәхетлемен. Аларга һәм туган телемә рәхмәтемне үзем иҗат иткән шигъри юллар аша җиткерәсем килә:
Бар җиһанга эндәшәсем килә:
− Мин бәхетле, ап-ак кышым бар.
Үз телендә генә сайрап торган
Күңелемдә бәхет кошым бар.
Мин бәхетле, әбкәм сине тапкан
Һәр ел саен килгән язым бар.
Гомер һәм тел бүләк иткән әнкәм,
Җаным тулы сиңа назым бар.
Мин бәхетле, җиргә әткәм туган,
Муллыкка күмелгән көзем бар.
Туган телдә җырлап яшәүче
«Ләкләк» алып килгән үзем бар.
infourok.ru
Татарстан Республикасы Мәгариф hәм фән министрлыгы
Бөгелмә муниципаль районы Башкарма комитетының Мәгариф идарәсе
Бөгелмә шәhәре муниципаль белем бирү учреждениесе 16нчы урта гомуми белем бирү мәктәбе
ИКЕ ТЕЛНЕ ЧАГЫШТЫРЫП УКЫТУ
Бөгелмә шәhәре муниципаль белем бирү
учреждениесе 16нчы урта гомуми белем
бирү мәктәбенең II квалификацион
категорияле татар теле hәм әдәбияты
укытучысы Габидуллина Наҗия
Равил кызының Бөгелмә шәhәре hәм
районы мәктәпләренең татар теле hәм
әдәбияты укытучылары өчен “Ике телне
чагыштырып укыту” темасына үткәрелгән
педагогик укуларда чыгышы
Бөгелмә
2002 ел
сеннән соң, татар теле рәсми рәвештә дәүләт теле дип игълан ителгәч кенә башланып китә. Соңгы елларда З.М.Вәлиуллина, М.З.Зәкиев, Ф.С.Сафиуллина, С.М.Ибраһимов, К.З.Зиннәтуллина, Э.М.Ахунҗанов, Л.К.Бәйрәмова, А.Ш.Әсәдуллин, Р.З.Хәйдәровалар тарафыннан язылган дәреслекләр дөнья күрә. Шулай да ике телне система буларак чагыштырып өйрәтү турындагы заманча хезмәтләр әле киләчәктә язылыр. Хәзер татар теленең академик грамматикасы дөнья курде, татар һәм рус грамматикаларын чагыштыру өчен ышанычлы нигез бар.
Дөньяда бу ике телдә сөйләшүчеләрнең саны, аларның кулланылу даирәсе төрлечә. Алар килеп чыгышы һәм структур-типологик төрләре белән дә аерыла. Фонетик, морфологик, һ.б.
Татар һәм рус телләрендәге фонетик аерма иҗек калыпларында аеруча ачык чагыла. Рус телендә иҗекләрнең калыпларын теркәп булмый; ә менә татар телендә, төрки телләрдә бары 6 иҗек калыбы бар:
сузык (ә-ни, а-ла, у-за)
сузык+тартык (ал-ма, ур-ман)
тартык+сузык (та-рак, бо-лан)
тартык+сузык+тартык (бар-ган, поч-мак)
сузык+тартык (сонант)+тартык (әйт, илт)
тартык+сузык+тартык (сонант)+тартык (карт, кайт).
Бу тема 8нче сыйныфта өйрәнелә. Биредә без сүзләрне иҗекләргә бүләргә һәм иҗек калыбын дөрес аерырга өйрәтәбез.
Татар теленең дөрес язу кагыйдәләре күпчелек очракта фонетик принципка нигезләнә, ягъни сүзләр ишетелгәнчә языла: нурлар, күзәтү, тирәнрәк һ.б. Ә рус теленең орфографиясе исә күпчелек очракта морфологик, тарихи-традицион һәм фонетик принципларга нигезләнә. Шул аерманы мин шулай аңлатам. «Рус телендә без, орфограммаларга нигезләнеп, сүзләрнең дөрес язылышын һәрвакыт тикшерәбез. Мәсәлән: басымсыз сузыкларны ике юл белән тикшерәбез: яблоко – непроверяемая безударная гласная ; полоса – тамырдаш сүзләр ярдәмендә - полосы, полоска. ә татар телендә сүз ничек ишетелә, шулай ук языла: алма, беренче һ.б.
Татар һәм рус телләрендәге тагын бер зур аерма бар. Ул – авазлар системасына карый. Татар телендә ә, ө, ү авазлары бар. Сузык авазлар калын һәм нечкә парлар барлыкка китерә: а-ә, о-ө, у-ү, ы-е; ә берсе – парсыз нечкә и. Сузык авазларның шулай калын һәм нечкә сузыкларга аерылуы сингармонизм законың нигезен тәшкил итә.
Татар һәм рус телләре үзенчәлекле тартык фонемалар белән дә аерылып тора. Мәсәлән, татар телендәге [ғ], ч, w (ирен-ирен сонант), һ, җ, ң, һәмзә авазлары рус телендә юк. Киресенчә, рус телендәге ц, ч, щ авазлары татар әдәби телендә рус сүзләрендә генә очрый.
Әлеге ике телнең лексик составында да аларның килеп чыгышына, тарихына бәйле аерма бар, бу – табигый хәл. ләкин рус балаларына татар телен өйрәткәндә игътибар ителергә тиешле ике тел өчен дә уртак сүзләр күп. Болар, бер яктан, татар теленә рус, европа телләреннән кергән алынмалар булса, икенче яктан, рус телендәге төрки-татар алынмалары. Ике тел өчен уртак лексиканың булуы укытуны җиңелләштерә. Мәсәлән, 10нчы сыйныф өчен татар теле дәреслегендә «Рус телендә төрки сүзләр» дигән тема өйрәнелә. Биредә без укучылар белән рус теленә кергән төрки-татар сүзләрен өйрәнәбез, аларның рус телендә кулланышы, мәгънәләре турында фикер алышырга өйрәнәбез. Бу теманы өйрәнгәндә мин укучыларны татарча-русча һәм русча-татарча сүзлекләр белән күбрәк эшләргә өйрәтәм. Һәм аларга өй эшенә сүзлекләрдән берничә сүзне табарга бирәм. Шул сүзләрне алар озаграк истә тоталар.
Һәр ике телнең сүз ясалышында да аерма бар. Татар телендә морфологик һәм синтаксик сүз ясалышы зур урын алып тора. Морфологик сүз ясалышы рус телендә дә бар, әмма аерма шунда: татар телендә кушымчалар иң кимендә 2 төрле – нечкә һәм нечкә - булалар; дүрт, алты төрләре дә бар. Мәсәлән: -чы/-че, -гы/-ге, -кы/-ке, -лык/-лек, -тык/-тек, -даш/-дәш, -гак/-гәк, -как/-кәк, -ла/-лә һ.б.
Кушма сүзләр һәр ике телдә булса да, алар арасында аерма зур: рус телендә алар күпчелек очракта о,е сузыклары ярдәмендә кушыла, татар телендә тамыр үзгәрми. Мәсәлән:
Языковедение бишьеллык
Земледелие эшкуар һ.б.
Татар телендә (рус теленнән аермалы буларак) сүзләрне парлап сүз ясау зур урын алып тора. Мәсәлән: бала-чага, ата-ана, алай-болай һ.б. Татар телендә тезмә сүзләр һәм тезмә терминнар да күбрәк. рус телендә префикс-приставкалар сүз ясауда бик актив катнаша; приставка үзгәргән саен, сүзнең мәгънәсе үзгәрә: ходить – заходить, приходить һ.б. Татар телендә приставкалар юк. Рус теле грамматикасында җенес категориясе һәр сүз төркеменең диярлек үзәгендә тора: татар телендә бу бөтенләй юк. Киресенчә, татар телендә «тартым» дигән үзенчәлекле грамматик категория бар, рус телендә ул юк, мәгънәләр тартым алмашлыклары һ.б. белән белдерелә. Рус телендә сүзләрне бәйләү өчен сүз алдындагы предлоглар, татар телендә сүздән соң килә торган послелоглар яисә бәйлекләр кулланыла. Мәсәлән:
Идти с мамой - әни белән бару
Идти до леса – урманга хәтле бару
Стать как брат – абый хәтле булу һ.б.
Татар телендә бик бай бәйлек сүзләр системасы бар.
Аерым исемнәр, үзләренең мөстәкыйль мәгънәләрен югалтып, урын-ара мөнәсәбәтләрне белдергән 3 килеш формасында килеп, бәйлек сүзләр функциясен башкаралар. әлеге күренеш рус телендә юк. Мәсәлән: ал--алдына – алдыннан – алдында; ас – астына – астыннан – астында һ.б..
Бер үк төрле грамматик категорияләр булганда да, аларның эчтәлеге, саны төрлечә. Рус һәм татар телләрендә 6шар килеш бар, ләкин аларның мәгънәләре күп очракта туры килми. Мәсәлән:
Рус телендәге именительный, дательный һәм винительный килешләр татар баш, юнәлеш һәм төшем килешләренә туры килә, калган килешләр туры килми.
Һәр ике телдә фигыльнең 3 заман булса да, рус телендә заман формалары татар теленә караганда күпкә ярлырак. Рус телендә 4 форма булса, татар телендә 9 заман формасы бар. Мәсәлән:
хәзерге заман (настоящее время)
билгеле үткән заман (прошедшее категорическое)
билгесз үткән заман (прошедшее неопределенное)
тәмамланмаган үткән заман (прошедшее продолжительное)
күптән үткән заман (давнопрошедшее)
кабатлаулы үткән заман (прошедшее многократное)
билгесез киләчәк заман (будущее неопределенное)
билгеле үткән заман (будущее определенное)
киләчәк-үткән заман (будущее в прошедшем).
Синтаксик яктан караганда, рус телендә ярашу дигән бәйләнеш төре зур урын алып тора, ул род категориясенә нигезләнә. Татар телендә ярашу (нигездә) затта ярашуга кайтып кала. Татар телендә сүзләр бәйләнешенең башкарылу һәм янәшә тору төрләре өстенлек итә.
Җөмләдә сүз тәртибе. Рус телендә сүз тәртибе грамматик яктан ирекле. Күп очракта, сүзләрне урыннарыннан күчергәндә дә, җөмлә буларак, бу тезмә саклана. Мәсәлән: Дети собирают яблоки. Һәм Дети яблоки собирают. Ә татар телендә сүз тәртибе ирекле түгел, аның мәҗбүри очраклары күбрәк: аергыч һәрвакыт аерылмыштан алда килә; ия хәбәрдән алда килә; янәшә килү чарасы белән бәйләнгән хәлләр, тәмамлыклар хәбәрдән алда киләләр. Мәсәлән: Бала рәсем ясый. Бакчада кошлар сайрый. Аслан безнең дуслык турында җырлый. Һ.б.. Татар җөмлә ия белән башланып, хәбәр белән тәмамлана. Рус җөмләсендә ия куелдымы – аның янында ук хәбәр килә:
Мин мәктәпкә барам. Я иду в школу.
Татар һәм рус теклләрендә кушма җөмлә дә үзенчәлекле. Татар телендә иярчен җөмләләр аналитик һәм синтетик төрдә була. Бу яктан ике телдә уртаклык бар. Баш җөмләгә иярчен җөмлә ияреп килә. Баш җөмләгә иярчен җөмләне бәйләүче чаралар бик күп. Алар ике төркемгә бүленәләр.
Аналитик чаралар Синтетик чаралар
1 Мөнәсәбәтле сүзләр: шул, шул чагында, шундый, шуңа, шулай, шуңа карамастан, юкса, югыйсә, алайса һ.б.
1. Кушымчалар: килеш, шарт фигыль, хәл фигыль, сыйфат фигыль, исем фигыль кушымчалары һәм -дай/-дәй, -тай/-тәй, -ча/-чә, -лы/-ле һ.б.
2. Ияртүче теркәгечләр һәм теркәгеч сүзләр: чөнки, ки, ягъни, әгәр, гәрчә, гүя, гүяки, әйтерсең, диярсең һ.б.
2. Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр: белән, кебек, төсле, шикелле, өчен, хәтле, кадәр, чаклы, саен, аркылы, буенча, сәбәпле, таба һ.б.
3. Аныклау һәм көттерү интонациясе
3. Янәшә килү.
Синтетик чаралар татар телендә генә бар. Рус телендә бу чаралар аналитик чаралар белән алмашалар. Синтетик чаралар синтетик җөмләләр барлыкка китерәләр.
Синтетик чаралар кушма җөмләнең иярчен җөмләсендә булалар һәм иярчен җөмләнең хәбәре составында киләләр.
Бу теманы без 8нче сыйныфта өйрәнәбез.
Югарыда күрсәтелгән ике тел арасында аерымлыклар татар телен укытуда шактый зур кыенлыклар тудыра һәм аларны белеп эш итү кирәк.
Тәкъдим ителгән әдәбият исемлеге:
М.З.Зәкиев”Татар теле грамматикасы” 3 том, Синтаксис. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1992 ел
“Мәгариф” журналы
Ф.Ф.Харисов “Основы методики обучения татарскому языку как неродному” Спб. : филиал изд-ва “Просвещение” 2001 г.
infourok.ru
|
|
..:::Счетчики:::.. |
|
|
|
|
|
|
|
|
Webdistr | Все права защищены © 2018 | Карта сайта
