Реферат: Алтын Орда дәуіріндегі. Реферат алтын

Қазақша реферат: Алтын адам » ZHARAR © 2018

Бас сүйектің сол жағынан жаһұт тастармен әшекейленген алтын сырға табылды. Бас киімі кейінгі қазақ киімі үлгілеріне ұқсас, биік, шошақ төбелі, ұзындығы 70 см шамасында. Мойнында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, іш көйлегі, көкірегінің тұсы, жеңі алтын тоғалармен өрнектелген, саусағында екі алтын жүзік, камзолы құрастырылмалы ауыр белбеумен буылған. Белбеуге аңға ұқсас бейнелер, 16 тоға жапсырылған, оң жағында қызыл қынапты ұзын семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салынған темір қанжар – ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен әшекейленген. Есік обасынан алынған археологиялық мәліметтерге қарап, бұл адамның біздің заманымыздан бұрынғы 5 – 4 ғасырларда өмір сүргені анықталды. Киім үлгісі, жерлеу рәсімі, Алтын адамның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті елбасының ұлы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді.[3] Көне дәуірдегі материалдық мәдениет, өнер, мифология, т.б. салалардан мол дерек беретін Алтын адам сол кездегі сақтарда мемлекеттік өркениет ертеден қалыптасқанын дәлелдейді. Алтын адам – Қазақстанның азаттық символына айналды. Оның тұлғасы Алматының бас алаңына орнатылды, төбе бөркіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі елтаңбамызға енді²Алтын адамға² тереңірек үңілсек…

“Мәдени мұра” бағдарламасы шеңберінде Есік қорық-мұражайын ашуға байланысты былтыр күзде Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары, “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыру жөніндегі Қоғамдық кеңес төрағасы Мәулен Әшімбаевтың арнайы келіп, Алтын адам табылған өңірде отырыс өткізіп, жер жағдайын өз көзімен көріп қайтқанын біліп, шынымды айтсам, аса қатты қуандым. Бұл мәселе, меніңше, әлдеқашан көтерілуі керек еді. “Мәдени мұра” бағдарламасына байланысты Президент Н.Ә.Назарбаев: “Тарихи ескерткіштерді жаңғырту жұмысы ерекше ыждаһаттылықты талап етеді. Бұл – құрылыс емес, ғылыми жұмыс… Ол жұмыстардың біткеннен кейінгі тағдыры қандай болмақ? Отырар сияқты ашық аспан астында ашық-шашық тастап кетеміз бе?”, – деп, қынжыла ескерткен болатын.Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүргізілген археологиялық жұмыстарға көңілі толмайтыны айқын аңғарылады. Алайда Елбасының сол ескертпесін қатаң басшылыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұхамед Кішібеков: “1969 жылы Алматы облысының Есік қаласына жақын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген “Алтын адам” табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Египеттегі Тутанхамоннан кейінгі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді”, – дейді (“ЕҚ”. 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол “екінші үлкен ғылыми жаңалыққа” лайық ұлттық шара жасай алған жоқ едік. Енді, міне, “Мәдени мұраның” шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көлемінде жүзеге асатын болып жатса және газет: “Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс”, – деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың!Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойластырған жөн. Ол үшін ең әуелі, меніңше, Президент айтқандай, мұның “құрылыс емес, ғылыми жұмыс” екенін есте ұстау қажет. Сондықтан, қорық-мұражайды салу жұмысымен қабат оның ғылыми-зерттеу жағын да тереңдетуге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде танытып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті көмегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз.Президент “Мәдени мұраға” қатысты Отырарды мысалға келтірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бесшатыр келесі жағында жатыр. Қазір ғалымдар екеуін де сақ дәуірінің ескерткіші дейді. Бесшатырда ғалым К.Ақышевтың айтуынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл аралығында ғалым Кемал Ақышев қазып, зерттеген. “Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұрады: дәліз, ауызғы бөлме, қабір”, – дей келіп ( “Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы, 1976. 31-бет)., “Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиграхаудалар тобына жататын тайпалардың қасиетті герросы болғандығына (патшалары мен көсемдерін жерлейтін арнайы орын – Б.Н.) ешқандай дау жоқ”, – деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерттейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жатқан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-обаның түбіндегі “жалпы жиынтығы 55 метр” жер асты жолын қазір ешкім көрсете де, түсіндіре де алмайды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік маңынан Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұханбетовтің диплом жұмысында сол 6-обаның ішкі жағын көрсететін фотосуреттер сақталған.Ал енді өзі көрмеген, білмеген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан табады? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). “Сақтардың тастан, топырақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің обаларынан айырмашылығы жоқ”, – деп тұжырымдайды.Осы тұжырым адамды терең ойға қалдырады. Біріншіден, бұл екі тайпаның обаларында неге айырмашылық болмайды? Оның себебі не? Екіншіден, сонда бұл обалардың қайсысы сақтікі, қайсысы үйсіндікі екенін қалай, қандай ғылыми жолмен ажыратамыз?Біріншіден, Қытайдың “Тарихи жазбалары” мен “Ханнамада” сақтар аз айтылады да, күндер мен үйсіндер жайы біраз баяндалады. “Ханнаманың” соңғы аудармасында: “Үйсін елі ұлы күнбидің ордасы Чекүк ( бұған дейін “Шығу”, “Чигу” деп оқитын – Б.Н.) қаласында… Шығысы Ғұнмен, солтүстік батысы Қаңлы, батысы Дад-уан (бұған дейін “Даван”, “Дауан” деп оқитын, қазіргі Перғана – Б.Н.), оңтүстігі қала-мемлекеттермен іргелес. Бұл, тегінде, сақтардың ата қонысы еді, кейін ұлы нүкістер (бұрын “ұлы йуежы”, “ұлы йозы”, “ұлы йүзі” деп оқитын – Б.Н.) сақтарды талқандап, олардың ханын қуып жіберді. Сақтардың ханы оңтүстікке кетіп, Болор тауларынан әрі асып кеткен соң, бұл жерге ұлы нүкістер орын теуіп алды. Кейін кезек айналып, Үйсіннің күнбиі ұлы нүкістерді талқандады. Ұлы нүкістер батыстағы Бактрия еліне қарай жосып, Бактрия ханын бажағына айналдырды. Сонымен, Үйсін күнбиі ол жерлерді қайта басып қалды. Үйсіндердің арасында сақтар мен ұлы нүкістердің нәсілі болатындығының себебі, міне, осы”, – делініпті (“Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері”. “Ханнама. Батыс өңір” (2) тарауы. “Өнер” баспасы, 2006. 158-бет).Осында тағы былай делінген: “Сақтар бытыраңқы қоныстанды да, бөлшектеніп, бірнеше мемлекет болып кетті” (сонда, 152, 153-бет).Бұл оқиғалардың орын алып отырған уақыты – біздің дәуірімізге дейінгі заман. Демек, б.д.д. екінші ғасырдан бері бұл араны үйсіндер, ал оған дейін сақтар мен йүзілер, яғни нүкістер мекендеген.Енді одан әрі тереңдеп көрелік. Қазақтың алты Арыстан тұратын халық екенін екінің бірі біледі десек, қателеспейміз. Тек, өкініштісі, сол Арыстың не қылған Арыс екенін екінің бірі біле бермейді. Білгісі келген кісіге ол соншалық қиын да емес. Себебі, кез келген шежіреші шалдан сұрасаң, Ақарыстан анау, Жанарыстан бәленше, Бекарыстан түгенше тарайды деп заулата жөнеледі. Ал оның дұрысы Ақ Арыс, Жан Арыс, Бек Арыс екеніне соны ата-бабасынан бері айтып келе жатқан шалдардың өзі де, оны естіген біз де мән бермей қайталап келеміз. Өйткені, қазақта ежелгі тарих та, деректі тарих та жоқ, бәрі аңыз деп, аузымызды қу шөппен сүртіп үйреніп кеткеміз. Және солай деп үйреткендер де молшылық. Ал енді Арыс жөнінде тарихи деректер не дейді?Тарихи деректер Арыстың шын мәнінде тарихи тұлға екенін толық және еш күмән қалдырмай дәлелдейді. Тек “сақ” дегенді еуропалықтардың “скиф” дейтінін, ал кей ғалымның сақ пен скифті екі басқа тайпа деп санайтынын санада ұстаған жөн.Түркі халықтарының түпкі тарихы жазылып қалған Қытайдан басқа тағы бір ел – Грекия. Олар негізінен сақ-скифтер туралы аса мол тарихи дерек қалдырған. Ондағы алдымен жүгінетініміз – “тарихтың атасы” деп әлем таныған Геродот. Ол былай дейді: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эллиндер дәстүрінен барынша қашқақтайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Анахарсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түсті. Қайтар жолда ол Геллеспонт арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың құрметіне салтанатты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құрметіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мереке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң Анахарсис құпия түрде Гилеяға барып (бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Кизикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды… Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жеткізді. Осы жерге келіп, Анахарсистің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтірді… Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнурдың ұлы, Ликтің немересі, Спаргапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Савлийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген (“Қазақ тарихынан”. Геродот. Алматы, 2004. 108-бет).“Скиф немесе жат жердегі дос” атты шығармасында Лукиан былай дейді: “Скифиядан Афиныға эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемілікті ұнататын, ең жақсы мінез-құлық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид киіз қалпақты “мұрақтылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” (“Қазақ тарихынан”. Лукиан “Таңдамалы” кітабынан. Алматы, 2004. 133-бет). Лукиан одан ары былай дейді: “Жат жерге келген әрі өзі варвар Анахарсис, әрине, алғашқы кезде ештеңеге түсінбегендіктен,.. не істерін білмеді: …өз тілін түсінетін ешкімді кездестіре алмай, енді тек Афиныны бір көріп шығып, кемеге қайта мініп, Боспорға кері жүзіп кетуге, одан әрі онша алыс емес Скифиясына, үйіне оралуға нық шешім қабылдаған болатын. Осындай жағдайда жүрген Анахарсис кенет қаланың “құмырашылар” бөлігінде, нақ бір қолтығынан демеуге келген құдайдай, осы Токсаридке тап келеді. Токсаридті ең алдымен өзінің отандық пішіміндегі киім елең еткізді; содан кейін әрине, ол Анахарсистің өзін таныды, өйткені ол текті әулеттен шыққан және атағы жер жарған скиф болатын” (сонда, 134-бет). “Токсарид Анахарсиске скифше былай деп тіл қатты:– Жаңылмасам, сен Даукет ұлы Анахарсис боларсың?..– Ал сен, бейтаныс жан, мені қайдан білесің?– Мен де сол өңірден шыққанмын, – деп жауап берді ол, – менің атым Токсарид. Алайда сен танитындай текті тұқымнан емеспін.– Неге білмеймін, мен Токсарид туралы естігенмін, – деді Анахарсис… – Ендеше, біліп қой, – деді Анахарсис, – мен сені ұстаз тұтып, сенің Грекияға деген құштарлығыңнан от алып, оны көруге құмарттым” (сонда, 135-бет).Ал Диоген Лаэртский “Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы” кітабының “Анахарсис” деген тарауында былай депті: “Анахарсис – скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сондықтан екі тілді біледі. Ол скифтер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скифтерге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,.. алайда дегеніне жете алмай, қауырсын жебеден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” (сонда,168-бет). “Кеме табанындағы тақтай қалыңдығы төрт-ақ елі екенін естігенде, ол: “Кемедегілер мен өлімнің арасы төрт-ақ елі”, – депті… Тірілер мен өлілердің қайсысы көп деген сұраққа ол: “Теңізде жүзіп жүргендерді қай жағына қосамыз?” – деп, қарсы сұрақпен жауап қайтарыпты” (сонда, 169-бет).Геродот б.д.д. 484 жылы, яғни Анахарсистен кейін бір жарым ғасырдан соң дүниеге келген, ал Лукиан біздің дәуіріміздің ІІ ғасырында, Диоген ғылымға VІІ ғасырда ғана белгілі болған адам, сондықтан олардың да жазуында азды-көпті ауытқулар болуы заңды. Мәселен, Геродот пен Диоген Анахарсисті Гнурдың ұлы десе, Лукиан Даукет ұлы дейді. Алайда, гректердің Анахарсисті соншама заман бойы бірінен кейін бірі жазып, айтып, үлгі етіп құрметтеп келгеніне таң қаласың.Геродот айтып отырған Геллеспонт қазіргі Дарданел бұғазы, Кизик сол теңіз жағасындағы қала, ал Гилея дегені қазіргі Полесие, Днестрдің бойы болса, онда Геродот өмір сүрген біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда скифтер Қара теңіз бойында өмір сүріп жатқан болып шығады. Олай болса, олар бұл араға одан да ертеректе, б.д.д. V ғасырдан бұрынырақ келуі де мүмкін.Сонда сақтар б.д.д. V ғасырдан бұрын Қара теңіз бойын да, Жетісуды да бірдей мекендеп келген бе? Қытай жылнамалары сақтардың бір кезде шығыстан батысқа және оңтүстік-батысқа қарай жылжығанын жазады да, сол жылжудың дәл қай кезден қай кезге дейін жүзеге асқанын анықтап айтпайды. Ал мына грек оқымыстыларының жазғаны сол олқылықтың орнын толтырып тұр ғой. Ендеше, Жетісудағы б.д.д. V ғасырға жататын обаны сақ көсемінің обасы деу күмәнді емес пе?Енді осы сақтар мен Анахарсис туралы өзіміздің қазақ шежіресінен де пікір қаузап көрелік. Алдымен Қазыбек бек Тауасарұлының атасы Матай жазып кеткен Ата шежіреге жүгінейік.“Арыстың өз аты Анарыс болған деседі. Шешесі еркелетіп Арыс атап кетіпті. Ол ілімді Еуропа елдерінде алып, көп ғұмырын өткізіп, өз еліне келгенде, он екі-ақ жыл тұрыпты. Ол артына пәлсафа қалдырған. Жазба Майқы заманына дейін келген екен. Сол замандағы бір жер сілкіністе ол топырақ астында қалған. Арыс ақын да, ахун да адам болған. Еуропада көрген өнегесінің жақсы жақтарын өздерінің патшалығына кіргізуге ұмтылған. Ол өзінің туған ағасымен осы жөнінде келісе алмай мерт болған… Оның көп өлеңі сақталған екен, ол да жер сілкінгенде құрыған. Арыс Еуропаны өз туысқаны Тоқсары диуанамен бірге аралаған. Патшаның қандай болуы керектігін айтамын деп, туысқанына жақпаған” ( “Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36-бет).Осы салыстырулардың өзінен де гректердің Анахарсис деп отырғаны біздің Арыс бабамыз екені аңғарылады. Дегенмен, анықтай түсу үшін тағы бір қосымша дерек келтіргеннің артықтығы болмас. 2004 жылы “Аруна” баспасы бір топ автор жазған “Древний Казахстан” атты кітап шығарды, оның сараптамашысы – тарихшы, академик Болат Көмеков. Сонда: “Сақтар – қазақ халқының бабасы”, – деп және Анахарсистің өмір сүрген уақыты б.д.д. 620-555 жыл деп көрсеткен (30-31-бет). “Анахарсис (Анарыс)” деген тарауда: “Анахарсис, Анарыс-сакский ученый. Жил в V11-1V вв.н.э. В истории известен как “Скиф Анахарсис”, – деп көрсеткен (сонда, 46-47-бет). Осыдан кейін Геродот жазып кеткен Анахарсистің Қазыбек бек айтып отырған Арыс-Анарыс бабамыз екеніне қайтіп күмәндануға болады? Ал бұдан кейін сақтардың қазаққа баба тайпа екенін қалай мойындамассың? Тарих дегеннің өзі осындай-осындай дәлелдердің басын біріктіргеннен барып құралмай ма?Ата шежіре бойынша Жұманнан Арыс, Арыстан Ақ, Пан, Жан, Бол, Бек, Бал деген алты ұл туып, содан алты арыс қазақ тараған. “Алғаш аталған екі ұл жылқы кезегіне кетіп, Тәңір тауының түбінде мұздап дүние салыпты. Ақ алтаудың үлкені екен. Одан бала қалыпты. Пан үйленбеген, одан тұяқ болмапты. Жетісуда қаңтардан кейінгі айды қазақтар ақпан немесе екі ағайынды дейді. Ағайынды Ақ пен Пан өлген ай, әйтпесе, ағайынды екі жігіт өлген ай екі ағайынды атанған”, – дейді (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36, 37-бет). Ал қазір бүкіл қазақ “екі ағайынды” дегенді ұмытып, бұл айды ақпан деп атап жүргеміз жоқ па?Сонда Анахарсис деп жүргеніміз өзіміздің Арыс бабамыз болса, ол біздің шамалауымызша, б.д.д. 612 жылы Тәңір таудың түбінде туып, 547 жылы Днестрдің бойында өлген болса, онда сақтар б.д.д. VІІ ғасырға дейін Жетісу жерін мекендеп, б.д.д. VІ ғасырда Қара теңіз бойына ауған болып шықпай ма?Оның үстіне Жетісуда тек сақ обалары ғана сақталғандай сөйлейміз, ал бұл араны он ғасырға жуық мекен еткен Үйсін мемлекетінен де бір белгілер қалуы тиіс емес пе? Қарап отырсақ, ғалым Әбдеш Төлеубаевтан өзге Үйсін обасын нақты зерттеген ешкім жоқ, барлық ғалым тек сақ обаларын ғана зерттеп келген болып шығады. Сөйте тұра сақ пен үйсіннің адам жерлеу әдісі ұқсас деген тұжырым жасай салады. Әрине, үйсін сақтың ұрпағы болса, екеуінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі неге ұқсас болмасын?! Қазір жасы 80-нен асып отырған қарт ұстаз, бірнеше кітап жазған сауатты, Кеген өңіріндегі Жалаулы деген жерде туып-өскен Әділхан Зықаев деген ағамыз: “Біздің жас күнімізде осы қорған деп жүргендеріңді үлкен кісілер “Үйсін оба” немесе “Үйсін төбе” деуші еді”, – дейді. Осындай атадан балаға жалғасып келе жатқан сөзді елемей-ескермей, “үйсін обалардың ішінде жатқандар – сақтар” деуіміз қалай болады?Сөз орайы келіп тұрған соң, айта кетейік, біздің кейбіріміз: “Ғұн дегенді қазақ тарихшылары шығарып алып жүр, ондай халық жоқ, оның өз аты сиуңну”, – деп, ал әр елдің тарихшылары бірі “хун”, екіншісі “ғұн” немесе “гун”, үшіншісі “һұн” деп әрқайсысы әртүрлі атап жүрген халық та сақтың ұрпағы, оның дұрыс аты “құн” болуы мүмкін екенін де осы арада ескерте кеткеніміз жөн сияқты. Себебі, біріншіден, алғашқы дыбысы “ғ”-дан басталатын ежелгі атау сөз қазақ тілінде жоқ десе де болады, ал “ғашық”, “ғайбат”, “ғарыш”, “ғалам” секілді сөздер араб тілінің ықпалымен бертінде пайда болған, сондықтан бұл тайпаның өз аты “ғұн” емес, “құн” болу керек, себебі “қ” дыбысы ежелден айтылып келе жатқан ата дыбысымыз. Екіншіден, жоғарыда айтылған Ата шежіре: “Жан деген кісіден Ар, Құн деген екі бала болыпты… Қазіргі Арғын деп жүргеніміз – осы екі ұлы адамның алты баласынан тараған ұрпақ. Олардың бірігіп Арғын аталуы Алтайға ауған заманнан қалған”, – дейді”. (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”,1993. 46-бет). Үшіншіден, “Арқұн” сөзін “Арғын” деп үндестік заңына сәйкес өзгертіп айту – ұлттық дағдымызға тән құбылыс. Төртіншіден, 1253-1255 жыл аралығында Моңғолияға келіп қайтқан Г.Рубрук: “Бұл жерде аргон деп аталатын халық бар, ол екі рудан тұрады: аргон тендук руынан және Мухаммедке табынатын, өзгелерден гөрі көрікті және ақылдырақ, көбіне саудамен айналысатын тендуктерден”, – дейді ( “Қазақ тарихынан”, Алматы, 2004. “Шығыс елдеріне саяхат”, 1993. 85-бет). Рубрук ол аймақтың атын Сендук (Тендук) деп көрсетеді. Ал ол атау Мәшһүр шежіресіндегі Сүйіндік, Бегендік, Шегендік дейтін аталарды еріксіз еске түсіреді. Бесіншіден, қытай тарихында үйсінге көмектескен гүн тайпасын Ата шежіре аргын деп атайды. Осыларды ескерсек, арғындар құн тайпасының тікелей ұрпағы екеніне күмән қалмайды. Алтыншыдан, Ата шежіренің таратуы бойынша, Құн да, Арғын (Арқұн) да Арыс бабамыздың Жан деген баласынан тараған, яғни Жан Арыс тұқымы болып табылады. “Ежелгі Үйсін елі” кітабында Шадыман Ахметұлының: “Ат үстінде садақ тартуды ғұндар сақтардан үйреніпті”, – деп дәлелдейді бірсыпыра ғалымдар”, – деген пікірі де бұл ойымызды дәлелдей түседі (4-бет). Соғыс өнерін ағайын ағайыннан үйренбегенде, кімнен үйренеді? Жетіншіден, б.д.д. 530 жылы Кир патшаны жеңген сақ-массагет Томирис парсылармен Аракс өзенінің бойында соғысады. Өзеннің аты Арыстан тараған Ар мен Ақтың үрпағы мекендеген соң солай аталған болар деп ойлауға да қақымыз бар емес пе? Сегізіншіден, Геродот: “…скифы называют амазонок “эоропата”, что по-эллински означает мужеубийцы; “эор” ведь значит муж, а “пата” убивать”, – дейді (“История”. Ленинград, 1972.219-бет). “Эор” дегеніміз екі жарым мың жылдан кейін де әлі “ер” аталып, күйеу дегенді білдіреді, ал “пата” сөзі “опат” дегенді еске түсіреді. Ал оны арабтан енген сөз деп жүрміз. 2,5 мың жыл бұрын арабтар сақ тіліне қалай әсер етеді? Әлде Мұрат Аджи айтып жүргендей, о баста түріктерден араб тіліне, одан өзімізге қайта енген сөз бе? Әлде “қарасы батты”, “күні батты” дегендегі “батты” сөзінің арғы төркіні “пата” дегенге ұқсас айтылды ма екен? Қалай болғанда да, б.д.д. V ғасырда сақтар әйелдің күйеуін “ер” десе, қазақтар бүгін де “ер” дейді. Өстіп о заманда да, бұ заманда да бір тілде сөйлеген елді бір-бірінен бөлек ел деуге қайтіп тарихшылардың аузы барады?Осыншама сәйкесіп тұрған деректерді көзге ілмеу тарихқа мән бермеумен бірдей емес пе? Ал егер көзге ілсек, Арыс-Анахарсистің сақ екеніне, ал біздің тікелей сақтың ұрпағы екенімізге қандай күмән қалады?Сонымен, сақ, құн, үйсін – үшеуі де бір тұқымнан тараған ұрпақ болса, әрине, олардың әдет-ғұрпы да, салт-дәстүрі де, оның ішінде өлікті жерлеу рәсімі де бірдей болуы заңды. Ендеше, Есік обасынан табылған Алтын адамды сақ деп кесіп айта алмаймыз. Бұл күмәнімізді күрделендіре түсетін тағы мынандай жағдайлар бар.Алдымен, Есік маңындағы Алтын адам арнайы ғылыми жұмыс нәтижесінде емес, кездейсоқ табылды. Сондықтан ол үстірт зерттеліп, Бесшатырдағыдай ең құрымаса обаның ішкі құрылысын елестетуге көмектесетін қарапайым фотосуреттер де түсірілген жоқ. Бесшатыр обаларына, ішкі-сыртқы кейбір ұқсастықтарына бола сақ дәуіріне жатқыза салынды. Ешкім ол арадан табылған заттарды Тарбағатайдың теріскейіндегі ескерткіштерді зерттеген ғалым Әбдеш Төлеубаев құсап екі бірдей шет елдің ғылыми лабораториясына жіберіп, қай ғасыр, қай заманның ескерткіші екенін арнайы анықтап жатпады.Екіншіден, Есік обасынан екі адамның мәйіті шыққан. К.Ақышев ол жайында: “Бізге Есік қорғанындағы екі бейіт бір мезгілде пайда болған деген ой келді, себебі, екі бейіттің де үстіне үйілген топырақ бір, оған көмілген адамдар сүйегі де топырақтың астында жатыр, олай болса, олар не бір семьяның адамдары, не жақын қандастық қатынастары бар адамдар… Біздіңше, орталық бейіттегі жерленген адамның қырынан жерленген адамға қарағанда қоғамдық орны жағынан маңыздырақ екендігі даусыз”, – дейді (“Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы. 1976. 13-бет). Ал мұны қазақтың қарапайым тілімен айтсақ, бірі хан да, екіншісі – ханзада.Үшіншіден, Қытай елінде шыққан “Ежелгі Үйсін елі” кітабы: “Күнбидің он неше ұлы бар. Басқа ұлдарына қарағанда ортаншы ұлы Датлұқ … Датлұқтың ағасы мұрагер ханзада болып тағайындалған еді… Оның Семзеу деген ұлы болған, дүниеден ерте қайтқан мұрагер ханзада көзі жұмыларда Күнбиге: “Үйсін тағының мұрагері Семзеу болсын”, – деп тілек қойған еді… Күнби дүниеден көшкен соң, оның тағына Семзеу отырды. Семзеу деген – лауазымы. Өз аты – Күнсүй би. Күнби – ханның атағы, өз аты Лапкөк еді”, – дейді (Үрімжі. 2005. 249, 250, 251-бет). Дәл осы кітаптағы “Үйсін туралы жалпы шолу” деген мақаласында Нығмет Мыңжанұлы: “Үйсін Елжау бидің он ұлы болған… Күнбидің тақ мұрагері ерте қайтыс болып кетіп, оның Жөнші (Күнсүй) би деген баласы жетім қалады… Жөнші биді… Елжау би тақ мұрагері етіп бекітеді”, – деп жазады (17-бет). Ал жоғарыда айтқан Ата шежіре: “Жалпы, Елсау атамыз бес әйелінен 23 бала көріп, соның оны тіреп тұра қалыпты… Нулы атамыз әкесі Елсаудан бұрын жастай жиырма екі жасында кетіпті… Нулыны қатты ардақтап, Үш Қарашқа қойыпты. Осыдан кейін-ақ Елсаудың да денсаулығы болмапты… Елсау би дүние салып, осыдан 1980 жыл бұрын (б.д.д. 104 жыл – Б.Н.) қайтқан соң, оның көзінің тірісінде-ақ таққа отырған Санжар – Жөнше нар қытай қыздарына құмарлау болып”, – дейді (Қ.Тауасарұлы, “Түп-тұқианнан…”.1993. 43-бет). Бұл үш пікір де бір жерден тоғысады. Тек Н.Мыңжанұлы Семзеу таққа Күнби өлген соң, Қазыбек бек Күнбидің көзі тірісінде-ақ отырды дейді және 22 жастағы Нулыны Үш Қарашқа жерлегенін, әкесінің де ұзамай дүние салғанын айтады. Ал Үш Қарашымыз сол Есік қаласының үсті. Бас Қараш Асы жайлауының батыс бетінде, Орта Қараш пен Кіші Қараш Түрген өзенінің бойындағы сайда. Осының бәрін біріктіре қарасақ, Алтын адамымыз Нулы ханзада, ал “орталық бейіттегі” “қоғамдық орны маңыздырақ” адам Елсау Күнбидің өзі болып шықпай ма?Төртіншіден, 2005 жылы 14 желтоқсанда сол кездегі Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Мәмбет Қойгелдиев: “Біз енді тарихи қателікті түзетуіміз керек. Есік қорғанынан табылған Алтын адамды біз осыған дейін сақ, оның ішінде сақ-тиграхауд деп келдік қой. Қытайдың жылнамалық деректері мен ондағы ғалымдардың тарихи мәліметі бұл Алтын адамның үйсін, үйсін қоғамының адамы екенін бұлтартпай дәлелдейді… Алтын адам – …үйсін бекзадасы!” – деген мәлімдеме жасаған болатын (“Жас Алаш”, 15.12.05.)Бесіншіден, Алтын адамның үйсін ханзадасы екенін алғаш жорамалдаған жазушы Тұрсын Жұртбаев болатын. “Осы арада Кемел Ақышев қазған Есік қорғанындағы “Алтын киімді ханзада” сол Ұлы Күнбидің ұлы емес пе екен деген ой ұшығы қылт ете қалады. Оның жас мөлшері жиырманың ар жақ, бер жағы деп айтылып жүр”, – дейді ол өзінің “Дулыға” атты екі томдық тарихи зерттеулерінде (Алматы, 1994.1-том. 292-бет).Ғылымдағы бір қателік, дер кезінде түзелмесе, кейін дәлелденуі өте қиын көп қателікті тудырары даусыз. Алтын адамның үйсін емес, сақ болып және сақтың қазаққа қатысы жоқ халық боп қалуын қалайтын, ол табылған жерді қазақ жері дегісі келмейтін ішкі-сыртқы күштердің бар екеніне біз көз жұмып қарамауға тиіспіз. Тарих ғылымдарының докторы, қытай тілін жетік білетін ғалым Нәбижан Мұқаметханұлы “Үйсін мемлекеті жөнінде” атты мақаласында: “Демек, қазір қытай тарихшыларында өзінің және өз елінде қалыптасқан ұстанымды негізсіз өзгерту байқалады”, – деуі бізді қатты сақтандыруы тиіс (“Жас Алаш”, 04.03.04). Бұған ежелден аталып келе жатқан “ғұнды” бір кезде “сиуңну” деп, “йүзіні” “жу-жы” деп, қазір “нүкіс” деп, Елжау деп оқылып келген Күнбиді Лапкөк, Мөде-Мүдені Бақтұғ деп, тағы басқа толып жатқан атауды жаппай өзгертіп жаза бастағаны да дәлел. Соның бәрін көре-біле тұрып біздің жайбарақат жүріп жатқанымыз ғылымға мән бермеушілік екені сөзсіз.Сонымен, Есік қорық-мұражайының ғылыми негізін дұрыстап жасау үшін, алдымен сол Алтын адаммен бірге табылған бір-екі затты басқа екі мемлекетте бір-біріне қатыссыз жағдайда ғылыми-техникалық әдіспен қай заманның дүниесі екенін анықтайтын зерттеу жасату қажет.Сонан соң Есік қорық-мұражайының құрамына бірінші кезекте көне Талғар қаласының орнын емес, Есік қорғанының қасындағы Рахат ауылының тепсеңінде жатқан қала орнын қосып, алдымен соны ашқан жөн. Себебі, оны ертедегі Үйсін мемлекетінің астанасы Шығу қаласының орны деген ғылыми болжаулар бар. Егер ол қаланың Шығу екені дәлелденсе, онда Алтын адамның үйсін екені де өз-өзінен дәлелденеді. Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұхаметов Есік маңындағы “Патшалар қорғанында” бұрын 600-700 оба бар еді, қазір 60-70-і ғана қалды дейді. Ал 600-700 обаға ел билеушілері құрығанда 6-7 ғасыр бойы жерленуі тиіс. Соншама уақыт бір жерге басшыларын жерлеген ел соншама уақыт сол араны тұрақты мекен етуге де тиіс. Біз әңгіме етіп отырған обадан табылған хан мен ханзада да, сөз жоқ, сол көне қалада өмір сүрген адамдар. Ал оны археологиялық жолмен дәлелдеу – өте мәдениетті елдің үлесі. Біз сол үлесті үнемі болашаққа сырғыта бермеуіміз керек.Ата шежіредегі: “Ел астанасы Үш Қараш астындағы Шығу қаласы еді”, – деген сөз де (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. 45-бет) шындық пен болжамның арасын біржола анықтап, осындай ғылыми-археологиялық зерттеуді жедел түрде жүргізуге шақырады.

www.zharar.com

Қазақша реферат Алтын адам қазақша реферат Оқу материалдары Қазақстан тарихы

Алтын адам — 1970 ж. басында Есік қорғанында — сақтар тайпасының жас көсемінің зираты табылды.Қорған қазбалары Қазақстанды 5 ғ. ЗБ мекен еткен ежелгі тайпалардың мәдениеті, өнері, діні жайлы құнды деректер берді.Алтын адам — Алматы облысындағы Есік қаласының солтүстігіндегі Есік өзенінің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасынан табылған алтын киімді сақ жауынгерінің мүрдесі (5 ғасыр). 1969 – 1970 жылы археолог Кемел Ақышев тапқан. Алтын адам киімі 4 мыңға жуық алтын әшекейлермен безендірілген. Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар, ат, түрлі құс бейнелерін беретін «хайуанат нақышында» жасалған.

Бас сүйектің сол жағынан жаһұт тастармен әшекейленген алтын сырға табылды. Бас киімі кейінгі қазақ киімі үлгілеріне ұқсас, биік, шошақ төбелі, ұзындығы 70 см шамасында. Мойнында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, іш көйлегі, көкірегінің тұсы, жеңі алтын тоғалармен өрнектелген, саусағында екі алтын жүзік, камзолы құрастырылмалы ауыр белбеумен буылған. Белбеуге аңға ұқсас бейнелер, 16 тоға жапсырылған, оң жағында қызыл қынапты ұзын семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салынған темір қанжар – ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен әшекейленген. Есік обасынан алынған археологиялық мәліметтерге қарап, бұл адамның біздің заманымыздан бұрынғы 5 – 4 ғасырларда өмір сүргені анықталды. Киім үлгісі, жерлеу рәсімі, Алтын адамның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті елбасының ұлы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді.[3] Көне дәуірдегі материалдық мәдениет, өнер, мифология, т.б. салалардан мол дерек беретін Алтын адам сол кездегі сақтарда мемлекеттік өркениет ертеден қалыптасқанын дәлелдейді. Алтын адам – Қазақстанның азаттық символына айналды. Оның тұлғасы Алматының бас алаңына орнатылды, төбе бөркіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі елтаңбамызға енді²Алтын адамға² тереңірек үңілсек…

“Мәдени мұра” бағдарламасы шеңберінде Есік қорық-мұражайын ашуға байланысты былтыр күзде Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары, “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыру жөніндегі Қоғамдық кеңес төрағасы Мәулен Әшімбаевтың арнайы келіп, Алтын адам табылған өңірде отырыс өткізіп, жер жағдайын өз көзімен көріп қайтқанын біліп, шынымды айтсам, аса қатты қуандым. Бұл мәселе, меніңше, әлдеқашан көтерілуі керек еді. “Мәдени мұра” бағдарламасына байланысты Президент Н.Ә.Назарбаев: “Тарихи ескерткіштерді жаңғырту жұмысы ерекше ыждаһаттылықты талап етеді. Бұл – құрылыс емес, ғылыми жұмыс… Ол жұмыстардың біткеннен кейінгі тағдыры қандай болмақ? Отырар сияқты ашық аспан астында ашық-шашық тастап кетеміз бе?”, – деп, қынжыла ескерткен болатын.Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүргізілген археологиялық жұмыстарға көңілі толмайтыны айқын аңғарылады. Алайда Елбасының сол ескертпесін қатаң басшылыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұхамед Кішібеков: “1969 жылы Алматы облысының Есік қаласына жақын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген “Алтын адам” табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Египеттегі Тутанхамоннан кейінгі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді”, – дейді (“ЕҚ”. 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол “екінші үлкен ғылыми жаңалыққа” лайық ұлттық шара жасай алған жоқ едік. Енді, міне, “Мәдени мұраның” шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көлемінде жүзеге асатын болып жатса және газет: “Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс”, – деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың!Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойластырған жөн. Ол үшін ең әуелі, меніңше, Президент айтқандай, мұның “құрылыс емес, ғылыми жұмыс” екенін есте ұстау қажет. Сондықтан, қорық-мұражайды салу жұмысымен қабат оның ғылыми-зерттеу жағын да тереңдетуге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде танытып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті көмегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз.Президент “Мәдени мұраға” қатысты Отырарды мысалға келтірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бесшатыр келесі жағында жатыр. Қазір ғалымдар екеуін де сақ дәуірінің ескерткіші дейді. Бесшатырда ғалым К.Ақышевтың айтуынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл аралығында ғалым Кемал Ақышев қазып, зерттеген. “Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұрады: дәліз, ауызғы бөлме, қабір”, – дей келіп ( “Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы, 1976. 31-бет)., “Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиграхаудалар тобына жататын тайпалардың қасиетті герросы болғандығына (патшалары мен көсемдерін жерлейтін арнайы орын – Б.Н.) ешқандай дау жоқ”, – деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерттейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жатқан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-обаның түбіндегі “жалпы жиынтығы 55 метр” жер асты жолын қазір ешкім көрсете де, түсіндіре де алмайды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік маңынан Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұханбетовтің диплом жұмысында сол 6-обаның ішкі жағын көрсететін фотосуреттер сақталған.Ал енді өзі көрмеген, білмеген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан табады? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). “Сақтардың тастан, топырақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің обаларынан айырмашылығы жоқ”, – деп тұжырымдайды.Осы тұжырым адамды терең ойға қалдырады. Біріншіден, бұл екі тайпаның обаларында неге айырмашылық болмайды? Оның себебі не? Екіншіден, сонда бұл обалардың қайсысы сақтікі, қайсысы үйсіндікі екенін қалай, қандай ғылыми жолмен ажыратамыз?Біріншіден, Қытайдың “Тарихи жазбалары” мен “Ханнамада” сақтар аз айтылады да, күндер мен үйсіндер жайы біраз баяндалады. “Ханнаманың” соңғы аудармасында: “Үйсін елі ұлы күнбидің ордасы Чекүк ( бұған дейін “Шығу”, “Чигу” деп оқитын – Б.Н.) қаласында… Шығысы Ғұнмен, солтүстік батысы Қаңлы, батысы Дад-уан (бұған дейін “Даван”, “Дауан” деп оқитын, қазіргі Перғана – Б.Н.), оңтүстігі қала-мемлекеттермен іргелес. Бұл, тегінде, сақтардың ата қонысы еді, кейін ұлы нүкістер (бұрын “ұлы йуежы”, “ұлы йозы”, “ұлы йүзі” деп оқитын – Б.Н.) сақтарды талқандап, олардың ханын қуып жіберді. Сақтардың ханы оңтүстікке кетіп, Болор тауларынан әрі асып кеткен соң, бұл жерге ұлы нүкістер орын теуіп алды. Кейін кезек айналып, Үйсіннің күнбиі ұлы нүкістерді талқандады. Ұлы нүкістер батыстағы Бактрия еліне қарай жосып, Бактрия ханын бажағына айналдырды. Сонымен, Үйсін күнбиі ол жерлерді қайта басып қалды. Үйсіндердің арасында сақтар мен ұлы нүкістердің нәсілі болатындығының себебі, міне, осы”, – делініпті (“Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері”. “Ханнама. Батыс өңір” (2) тарауы. “Өнер” баспасы, 2006. 158-бет).Осында тағы былай делінген: “Сақтар бытыраңқы қоныстанды да, бөлшектеніп, бірнеше мемлекет болып кетті” (сонда, 152, 153-бет).Бұл оқиғалардың орын алып отырған уақыты – біздің дәуірімізге дейінгі заман. Демек, б.д.д. екінші ғасырдан бері бұл араны үйсіндер, ал оған дейін сақтар мен йүзілер, яғни нүкістер мекендеген.Енді одан әрі тереңдеп көрелік. Қазақтың алты Арыстан тұратын халық екенін екінің бірі біледі десек, қателеспейміз. Тек, өкініштісі, сол Арыстың не қылған Арыс екенін екінің бірі біле бермейді. Білгісі келген кісіге ол соншалық қиын да емес. Себебі, кез келген шежіреші шалдан сұрасаң, Ақарыстан анау, Жанарыстан бәленше, Бекарыстан түгенше тарайды деп заулата жөнеледі. Ал оның дұрысы Ақ Арыс, Жан Арыс, Бек Арыс екеніне соны ата-бабасынан бері айтып келе жатқан шалдардың өзі де, оны естіген біз де мән бермей қайталап келеміз. Өйткені, қазақта ежелгі тарих та, деректі тарих та жоқ, бәрі аңыз деп, аузымызды қу шөппен сүртіп үйреніп кеткеміз. Және солай деп үйреткендер де молшылық. Ал енді Арыс жөнінде тарихи деректер не дейді?Тарихи деректер Арыстың шын мәнінде тарихи тұлға екенін толық және еш күмән қалдырмай дәлелдейді. Тек “сақ” дегенді еуропалықтардың “скиф” дейтінін, ал кей ғалымның сақ пен скифті екі басқа тайпа деп санайтынын санада ұстаған жөн.Түркі халықтарының түпкі тарихы жазылып қалған Қытайдан басқа тағы бір ел – Грекия. Олар негізінен сақ-скифтер туралы аса мол тарихи дерек қалдырған. Ондағы алдымен жүгінетініміз – “тарихтың атасы” деп әлем таныған Геродот. Ол былай дейді: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эллиндер дәстүрінен барынша қашқақтайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Анахарсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түсті. Қайтар жолда ол Геллеспонт арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың құрметіне салтанатты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құрметіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мереке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң Анахарсис құпия түрде Гилеяға барып (бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Кизикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды… Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жеткізді. Осы жерге келіп, Анахарсистің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтірді… Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнурдың ұлы, Ликтің немересі, Спаргапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Савлийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген (“Қазақ тарихынан”. Геродот. Алматы, 2004. 108-бет).“Скиф немесе жат жердегі дос” атты шығармасында Лукиан былай дейді: “Скифиядан Афиныға эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемілікті ұнататын, ең жақсы мінез-құлық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид киіз қалпақты “мұрақтылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” (“Қазақ тарихынан”. Лукиан “Таңдамалы” кітабынан. Алматы, 2004. 133-бет). Лукиан одан ары былай дейді: “Жат жерге келген әрі өзі варвар Анахарсис, әрине, алғашқы кезде ештеңеге түсінбегендіктен,.. не істерін білмеді: …өз тілін түсінетін ешкімді кездестіре алмай, енді тек Афиныны бір көріп шығып, кемеге қайта мініп, Боспорға кері жүзіп кетуге, одан әрі онша алыс емес Скифиясына, үйіне оралуға нық шешім қабылдаған болатын. Осындай жағдайда жүрген Анахарсис кенет қаланың “құмырашылар” бөлігінде, нақ бір қолтығынан демеуге келген құдайдай, осы Токсаридке тап келеді. Токсаридті ең алдымен өзінің отандық пішіміндегі киім елең еткізді; содан кейін әрине, ол Анахарсистің өзін таныды, өйткені ол текті әулеттен шыққан және атағы жер жарған скиф болатын” (сонда, 134-бет). “Токсарид Анахарсиске скифше былай деп тіл қатты:– Жаңылмасам, сен Даукет ұлы Анахарсис боларсың?..– Ал сен, бейтаныс жан, мені қайдан білесің?– Мен де сол өңірден шыққанмын, – деп жауап берді ол, – менің атым Токсарид. Алайда сен танитындай текті тұқымнан емеспін.– Неге білмеймін, мен Токсарид туралы естігенмін, – деді Анахарсис… – Ендеше, біліп қой, – деді Анахарсис, – мен сені ұстаз тұтып, сенің Грекияға деген құштарлығыңнан от алып, оны көруге құмарттым” (сонда, 135-бет).Ал Диоген Лаэртский “Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы” кітабының “Анахарсис” деген тарауында былай депті: “Анахарсис – скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сондықтан екі тілді біледі. Ол скифтер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скифтерге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,.. алайда дегеніне жете алмай, қауырсын жебеден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” (сонда,168-бет). “Кеме табанындағы тақтай қалыңдығы төрт-ақ елі екенін естігенде, ол: “Кемедегілер мен өлімнің арасы төрт-ақ елі”, – депті… Тірілер мен өлілердің қайсысы көп деген сұраққа ол: “Теңізде жүзіп жүргендерді қай жағына қосамыз?” – деп, қарсы сұрақпен жауап қайтарыпты” (сонда, 169-бет).Геродот б.д.д. 484 жылы, яғни Анахарсистен кейін бір жарым ғасырдан соң дүниеге келген, ал Лукиан біздің дәуіріміздің ІІ ғасырында, Диоген ғылымға VІІ ғасырда ғана белгілі болған адам, сондықтан олардың да жазуында азды-көпті ауытқулар болуы заңды. Мәселен, Геродот пен Диоген Анахарсисті Гнурдың ұлы десе, Лукиан Даукет ұлы дейді. Алайда, гректердің Анахарсисті соншама заман бойы бірінен кейін бірі жазып, айтып, үлгі етіп құрметтеп келгеніне таң қаласың.Геродот айтып отырған Геллеспонт қазіргі Дарданел бұғазы, Кизик сол теңіз жағасындағы қала, ал Гилея дегені қазіргі Полесие, Днестрдің бойы болса, онда Геродот өмір сүрген біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда скифтер Қара теңіз бойында өмір сүріп жатқан болып шығады. Олай болса, олар бұл араға одан да ертеректе, б.д.д. V ғасырдан бұрынырақ келуі де мүмкін.Сонда сақтар б.д.д. V ғасырдан бұрын Қара теңіз бойын да, Жетісуды да бірдей мекендеп келген бе? Қытай жылнамалары сақтардың бір кезде шығыстан батысқа және оңтүстік-батысқа қарай жылжығанын жазады да, сол жылжудың дәл қай кезден қай кезге дейін жүзеге асқанын анықтап айтпайды. Ал мына грек оқымыстыларының жазғаны сол олқылықтың орнын толтырып тұр ғой. Ендеше, Жетісудағы б.д.д. V ғасырға жататын обаны сақ көсемінің обасы деу күмәнді емес пе?Енді осы сақтар мен Анахарсис туралы өзіміздің қазақ шежіресінен де пікір қаузап көрелік. Алдымен Қазыбек бек Тауасарұлының атасы Матай жазып кеткен Ата шежіреге жүгінейік.“Арыстың өз аты Анарыс болған деседі. Шешесі еркелетіп Арыс атап кетіпті. Ол ілімді Еуропа елдерінде алып, көп ғұмырын өткізіп, өз еліне келгенде, он екі-ақ жыл тұрыпты. Ол артына пәлсафа қалдырған. Жазба Майқы заманына дейін келген екен. Сол замандағы бір жер сілкіністе ол топырақ астында қалған. Арыс ақын да, ахун да адам болған. Еуропада көрген өнегесінің жақсы жақтарын өздерінің патшалығына кіргізуге ұмтылған. Ол өзінің туған ағасымен осы жөнінде келісе алмай мерт болған… Оның көп өлеңі сақталған екен, ол да жер сілкінгенде құрыған. Арыс Еуропаны өз туысқаны Тоқсары диуанамен бірге аралаған. Патшаның қандай болуы керектігін айтамын деп, туысқанына жақпаған” ( “Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36-бет).Осы салыстырулардың өзінен де гректердің Анахарсис деп отырғаны біздің Арыс бабамыз екені аңғарылады. Дегенмен, анықтай түсу үшін тағы бір қосымша дерек келтіргеннің артықтығы болмас. 2004 жылы “Аруна” баспасы бір топ автор жазған “Древний Казахстан” атты кітап шығарды, оның сараптамашысы – тарихшы, академик Болат Көмеков. Сонда: “Сақтар – қазақ халқының бабасы”, – деп және Анахарсистің өмір сүрген уақыты б.д.д. 620-555 жыл деп көрсеткен (30-31-бет). “Анахарсис (Анарыс)” деген тарауда: “Анахарсис, Анарыс-сакский ученый. Жил в V11-1V вв.н.э. В истории известен как “Скиф Анахарсис”, – деп көрсеткен (сонда, 46-47-бет). Осыдан кейін Геродот жазып кеткен Анахарсистің Қазыбек бек айтып отырған Арыс-Анарыс бабамыз екеніне қайтіп күмәндануға болады? Ал бұдан кейін сақтардың қазаққа баба тайпа екенін қалай мойындамассың? Тарих дегеннің өзі осындай-осындай дәлелдердің басын біріктіргеннен барып құралмай ма?Ата шежіре бойынша Жұманнан Арыс, Арыстан Ақ, Пан, Жан, Бол, Бек, Бал деген алты ұл туып, содан алты арыс қазақ тараған. “Алғаш аталған екі ұл жылқы кезегіне кетіп, Тәңір тауының түбінде мұздап дүние салыпты. Ақ алтаудың үлкені екен. Одан бала қалыпты. Пан үйленбеген, одан тұяқ болмапты. Жетісуда қаңтардан кейінгі айды қазақтар ақпан немесе екі ағайынды дейді. Ағайынды Ақ пен Пан өлген ай, әйтпесе, ағайынды екі жігіт өлген ай екі ағайынды атанған”, – дейді (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36, 37-бет). Ал қазір бүкіл қазақ “екі ағайынды” дегенді ұмытып, бұл айды ақпан деп атап жүргеміз жоқ па?Сонда Анахарсис деп жүргеніміз өзіміздің Арыс бабамыз болса, ол біздің шамалауымызша, б.д.д. 612 жылы Тәңір таудың түбінде туып, 547 жылы Днестрдің бойында өлген болса, онда сақтар б.д.д. VІІ ғасырға дейін Жетісу жерін мекендеп, б.д.д. VІ ғасырда Қара теңіз бойына ауған болып шықпай ма?Оның үстіне Жетісуда тек сақ обалары ғана сақталғандай сөйлейміз, ал бұл араны он ғасырға жуық мекен еткен Үйсін мемлекетінен де бір белгілер қалуы тиіс емес пе? Қарап отырсақ, ғалым Әбдеш Төлеубаевтан өзге Үйсін обасын нақты зерттеген ешкім жоқ, барлық ғалым тек сақ обаларын ғана зерттеп келген болып шығады. Сөйте тұра сақ пен үйсіннің адам жерлеу әдісі ұқсас деген тұжырым жасай салады. Әрине, үйсін сақтың ұрпағы болса, екеуінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі неге ұқсас болмасын?! Қазір жасы 80-нен асып отырған қарт ұстаз, бірнеше кітап жазған сауатты, Кеген өңіріндегі Жалаулы деген жерде туып-өскен Әділхан Зықаев деген ағамыз: “Біздің жас күнімізде осы қорған деп жүргендеріңді үлкен кісілер “Үйсін оба” немесе “Үйсін төбе” деуші еді”, – дейді. Осындай атадан балаға жалғасып келе жатқан сөзді елемей-ескермей, “үйсін обалардың ішінде жатқандар – сақтар” деуіміз қалай болады?Сөз орайы келіп тұрған соң, айта кетейік, біздің кейбіріміз: “Ғұн дегенді қазақ тарихшылары шығарып алып жүр, ондай халық жоқ, оның өз аты сиуңну”, – деп, ал әр елдің тарихшылары бірі “хун”, екіншісі “ғұн” немесе “гун”, үшіншісі “һұн” деп әрқайсысы әртүрлі атап жүрген халық та сақтың ұрпағы, оның дұрыс аты “құн” болуы мүмкін екенін де осы арада ескерте кеткеніміз жөн сияқты. Себебі, біріншіден, алғашқы дыбысы “ғ”-дан басталатын ежелгі атау сөз қазақ тілінде жоқ десе де болады, ал “ғашық”, “ғайбат”, “ғарыш”, “ғалам” секілді сөздер араб тілінің ықпалымен бертінде пайда болған, сондықтан бұл тайпаның өз аты “ғұн” емес, “құн” болу керек, себебі “қ” дыбысы ежелден айтылып келе жатқан ата дыбысымыз. Екіншіден, жоғарыда айтылған Ата шежіре: “Жан деген кісіден Ар, Құн деген екі бала болыпты… Қазіргі Арғын деп жүргеніміз – осы екі ұлы адамның алты баласынан тараған ұрпақ. Олардың бірігіп Арғын аталуы Алтайға ауған заманнан қалған”, – дейді”. (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”,1993. 46-бет). Үшіншіден, “Арқұн” сөзін “Арғын” деп үндестік заңына сәйкес өзгертіп айту – ұлттық дағдымызға тән құбылыс. Төртіншіден, 1253-1255 жыл аралығында Моңғолияға келіп қайтқан Г.Рубрук: “Бұл жерде аргон деп аталатын халық бар, ол екі рудан тұрады: аргон тендук руынан және Мухаммедке табынатын, өзгелерден гөрі көрікті және ақылдырақ, көбіне саудамен айналысатын тендуктерден”, – дейді ( “Қазақ тарихынан”, Алматы, 2004. “Шығыс елдеріне саяхат”, 1993. 85-бет). Рубрук ол аймақтың атын Сендук (Тендук) деп көрсетеді. Ал ол атау Мәшһүр шежіресіндегі Сүйіндік, Бегендік, Шегендік дейтін аталарды еріксіз еске түсіреді. Бесіншіден, қытай тарихында үйсінге көмектескен гүн тайпасын Ата шежіре аргын деп атайды. Осыларды ескерсек, арғындар құн тайпасының тікелей ұрпағы екеніне күмән қалмайды. Алтыншыдан, Ата шежіренің таратуы бойынша, Құн да, Арғын (Арқұн) да Арыс бабамыздың Жан деген баласынан тараған, яғни Жан Арыс тұқымы болып табылады. “Ежелгі Үйсін елі” кітабында Шадыман Ахметұлының: “Ат үстінде садақ тартуды ғұндар сақтардан үйреніпті”, – деп дәлелдейді бірсыпыра ғалымдар”, – деген пікірі де бұл ойымызды дәлелдей түседі (4-бет). Соғыс өнерін ағайын ағайыннан үйренбегенде, кімнен үйренеді? Жетіншіден, б.д.д. 530 жылы Кир патшаны жеңген сақ-массагет Томирис парсылармен Аракс өзенінің бойында соғысады. Өзеннің аты Арыстан тараған Ар мен Ақтың үрпағы мекендеген соң солай аталған болар деп ойлауға да қақымыз бар емес пе? Сегізіншіден, Геродот: “…скифы называют амазонок “эоропата”, что по-эллински означает мужеубийцы; “эор” ведь значит муж, а “пата” убивать”, – дейді (“История”. Ленинград, 1972.219-бет). “Эор” дегеніміз екі жарым мың жылдан кейін де әлі “ер” аталып, күйеу дегенді білдіреді, ал “пата” сөзі “опат” дегенді еске түсіреді. Ал оны арабтан енген сөз деп жүрміз. 2,5 мың жыл бұрын арабтар сақ тіліне қалай әсер етеді? Әлде Мұрат Аджи айтып жүргендей, о баста түріктерден араб тіліне, одан өзімізге қайта енген сөз бе? Әлде “қарасы батты”, “күні батты” дегендегі “батты” сөзінің арғы төркіні “пата” дегенге ұқсас айтылды ма екен? Қалай болғанда да, б.д.д. V ғасырда сақтар әйелдің күйеуін “ер” десе, қазақтар бүгін де “ер” дейді. Өстіп о заманда да, бұ заманда да бір тілде сөйлеген елді бір-бірінен бөлек ел деуге қайтіп тарихшылардың аузы барады?Осыншама сәйкесіп тұрған деректерді көзге ілмеу тарихқа мән бермеумен бірдей емес пе? Ал егер көзге ілсек, Арыс-Анахарсистің сақ екеніне, ал біздің тікелей сақтың ұрпағы екенімізге қандай күмән қалады?Сонымен, сақ, құн, үйсін – үшеуі де бір тұқымнан тараған ұрпақ болса, әрине, олардың әдет-ғұрпы да, салт-дәстүрі де, оның ішінде өлікті жерлеу рәсімі де бірдей болуы заңды. Ендеше, Есік обасынан табылған Алтын адамды сақ деп кесіп айта алмаймыз. Бұл күмәнімізді күрделендіре түсетін тағы мынандай жағдайлар бар.Алдымен, Есік маңындағы Алтын адам арнайы ғылыми жұмыс нәтижесінде емес, кездейсоқ табылды. Сондықтан ол үстірт зерттеліп, Бесшатырдағыдай ең құрымаса обаның ішкі құрылысын елестетуге көмектесетін қарапайым фотосуреттер де түсірілген жоқ. Бесшатыр обаларына, ішкі-сыртқы кейбір ұқсастықтарына бола сақ дәуіріне жатқыза салынды. Ешкім ол арадан табылған заттарды Тарбағатайдың теріскейіндегі ескерткіштерді зерттеген ғалым Әбдеш Төлеубаев құсап екі бірдей шет елдің ғылыми лабораториясына жіберіп, қай ғасыр, қай заманның ескерткіші екенін арнайы анықтап жатпады.Екіншіден, Есік обасынан екі адамның мәйіті шыққан. К.Ақышев ол жайында: “Бізге Есік қорғанындағы екі бейіт бір мезгілде пайда болған деген ой келді, себебі, екі бейіттің де үстіне үйілген топырақ бір, оған көмілген адамдар сүйегі де топырақтың астында жатыр, олай болса, олар не бір семьяның адамдары, не жақын қандастық қатынастары бар адамдар… Біздіңше, орталық бейіттегі жерленген адамның қырынан жерленген адамға қарағанда қоғамдық орны жағынан маңыздырақ екендігі даусыз”, – дейді (“Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы. 1976. 13-бет). Ал мұны қазақтың қарапайым тілімен айтсақ, бірі хан да, екіншісі – ханзада.Үшіншіден, Қытай елінде шыққан “Ежелгі Үйсін елі” кітабы: “Күнбидің он неше ұлы бар. Басқа ұлдарына қарағанда ортаншы ұлы Датлұқ … Датлұқтың ағасы мұрагер ханзада болып тағайындалған еді… Оның Семзеу деген ұлы болған, дүниеден ерте қайтқан мұрагер ханзада көзі жұмыларда Күнбиге: “Үйсін тағының мұрагері Семзеу болсын”, – деп тілек қойған еді… Күнби дүниеден көшкен соң, оның тағына Семзеу отырды. Семзеу деген – лауазымы. Өз аты – Күнсүй би. Күнби – ханның атағы, өз аты Лапкөк еді”, – дейді (Үрімжі. 2005. 249, 250, 251-бет). Дәл осы кітаптағы “Үйсін туралы жалпы шолу” деген мақаласында Нығмет Мыңжанұлы: “Үйсін Елжау бидің он ұлы болған… Күнбидің тақ мұрагері ерте қайтыс болып кетіп, оның Жөнші (Күнсүй) би деген баласы жетім қалады… Жөнші биді… Елжау би тақ мұрагері етіп бекітеді”, – деп жазады (17-бет). Ал жоғарыда айтқан Ата шежіре: “Жалпы, Елсау атамыз бес әйелінен 23 бала көріп, соның оны тіреп тұра қалыпты… Нулы атамыз әкесі Елсаудан бұрын жастай жиырма екі жасында кетіпті… Нулыны қатты ардақтап, Үш Қарашқа қойыпты. Осыдан кейін-ақ Елсаудың да денсаулығы болмапты… Елсау би дүние салып, осыдан 1980 жыл бұрын (б.д.д. 104 жыл – Б.Н.) қайтқан соң, оның көзінің тірісінде-ақ таққа отырған Санжар – Жөнше нар қытай қыздарына құмарлау болып”, – дейді (Қ.Тауасарұлы, “Түп-тұқианнан…”.1993. 43-бет). Бұл үш пікір де бір жерден тоғысады. Тек Н.Мыңжанұлы Семзеу таққа Күнби өлген соң, Қазыбек бек Күнбидің көзі тірісінде-ақ отырды дейді және 22 жастағы Нулыны Үш Қарашқа жерлегенін, әкесінің де ұзамай дүние салғанын айтады. Ал Үш Қарашымыз сол Есік қаласының үсті. Бас Қараш Асы жайлауының батыс бетінде, Орта Қараш пен Кіші Қараш Түрген өзенінің бойындағы сайда. Осының бәрін біріктіре қарасақ, Алтын адамымыз Нулы ханзада, ал “орталық бейіттегі” “қоғамдық орны маңыздырақ” адам Елсау Күнбидің өзі болып шықпай ма?Төртіншіден, 2005 жылы 14 желтоқсанда сол кездегі Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Мәмбет Қойгелдиев: “Біз енді тарихи қателікті түзетуіміз керек. Есік қорғанынан табылған Алтын адамды біз осыған дейін сақ, оның ішінде сақ-тиграхауд деп келдік қой. Қытайдың жылнамалық деректері мен ондағы ғалымдардың тарихи мәліметі бұл Алтын адамның үйсін, үйсін қоғамының адамы екенін бұлтартпай дәлелдейді… Алтын адам – …үйсін бекзадасы!” – деген мәлімдеме жасаған болатын (“Жас Алаш”, 15.12.05.)Бесіншіден, Алтын адамның үйсін ханзадасы екенін алғаш жорамалдаған жазушы Тұрсын Жұртбаев болатын. “Осы арада Кемел Ақышев қазған Есік қорғанындағы “Алтын киімді ханзада” сол Ұлы Күнбидің ұлы емес пе екен деген ой ұшығы қылт ете қалады. Оның жас мөлшері жиырманың ар жақ, бер жағы деп айтылып жүр”, – дейді ол өзінің “Дулыға” атты екі томдық тарихи зерттеулерінде (Алматы, 1994.1-том. 292-бет).Ғылымдағы бір қателік, дер кезінде түзелмесе, кейін дәлелденуі өте қиын көп қателікті тудырары даусыз. Алтын адамның үйсін емес, сақ болып және сақтың қазаққа қатысы жоқ халық боп қалуын қалайтын, ол табылған жерді қазақ жері дегісі келмейтін ішкі-сыртқы күштердің бар екеніне біз көз жұмып қарамауға тиіспіз. Тарих ғылымдарының докторы, қытай тілін жетік білетін ғалым Нәбижан Мұқаметханұлы “Үйсін мемлекеті жөнінде” атты мақаласында: “Демек, қазір қытай тарихшыларында өзінің және өз елінде қалыптасқан ұстанымды негізсіз өзгерту байқалады”, – деуі бізді қатты сақтандыруы тиіс (“Жас Алаш”, 04.03.04). Бұған ежелден аталып келе жатқан “ғұнды” бір кезде “сиуңну” деп, “йүзіні” “жу-жы” деп, қазір “нүкіс” деп, Елжау деп оқылып келген Күнбиді Лапкөк, Мөде-Мүдені Бақтұғ деп, тағы басқа толып жатқан атауды жаппай өзгертіп жаза бастағаны да дәлел. Соның бәрін көре-біле тұрып біздің жайбарақат жүріп жатқанымыз ғылымға мән бермеушілік екені сөзсіз.Сонымен, Есік қорық-мұражайының ғылыми негізін дұрыстап жасау үшін, алдымен сол Алтын адаммен бірге табылған бір-екі затты басқа екі мемлекетте бір-біріне қатыссыз жағдайда ғылыми-техникалық әдіспен қай заманның дүниесі екенін анықтайтын зерттеу жасату қажет.Сонан соң Есік қорық-мұражайының құрамына бірінші кезекте көне Талғар қаласының орнын емес, Есік қорғанының қасындағы Рахат ауылының тепсеңінде жатқан қала орнын қосып, алдымен соны ашқан жөн. Себебі, оны ертедегі Үйсін мемлекетінің астанасы Шығу қаласының орны деген ғылыми болжаулар бар. Егер ол қаланың Шығу екені дәлелденсе, онда Алтын адамның үйсін екені де өз-өзінен дәлелденеді. Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұхаметов Есік маңындағы “Патшалар қорғанында” бұрын 600-700 оба бар еді, қазір 60-70-і ғана қалды дейді. Ал 600-700 обаға ел билеушілері құрығанда 6-7 ғасыр бойы жерленуі тиіс. Соншама уақыт бір жерге басшыларын жерлеген ел соншама уақыт сол араны тұрақты мекен етуге де тиіс. Біз әңгіме етіп отырған обадан табылған хан мен ханзада да, сөз жоқ, сол көне қалада өмір сүрген адамдар. Ал оны археологиялық жолмен дәлелдеу – өте мәдениетті елдің үлесі. Біз сол үлесті үнемі болашаққа сырғыта бермеуіміз керек.Ата шежіредегі: “Ел астанасы Үш Қараш астындағы Шығу қаласы еді”, – деген сөз де (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. 45-бет) шындық пен болжамның арасын біржола анықтап, осындай ғылыми-археологиялық зерттеуді жедел түрде жүргізуге шақырады.

Авторы: Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ, жазушы.

Автор публикации

kazaksha.info

Алтын адам туралы мәлімет | MyKaz.kz

Алтын адам туралы реферат қазақша. 3 алтын адам туралы мәлімет, қысқаша мәлімет.

Басында 70-шы жылдардың Алматы маңында орын алған ең осы археологиялық сенсация: қазба барысында Есік қорғанынан табылған алтын адам, айналған кейіннен Қазақстанның символы.

Қорғаны зерттеген белгілі ғалым, Қазақстандық археологиялық мектептің негізін қалаушы профессор кемел Ақышев. Қайта жаңарту қапталған алтын аталады киімнің және бас киімнің, захороненного қорғанда сақ патшасы, явила әлемге ғасырлар бейнесі ежелгі билеушісі, оның есімін «қазақ Тутанхамоном», ал өзін-өзі ашу жариялады жаңалығы-ғасырлар. Бөлшектер, украшавшие оның тәж — қанатты аттар-тұлпарлар, — бөлігіне айналды ұлттық Қазақстан Республикасының мемлекеттік туын, мүсін Алтын адамның орнатылған «Тәуелсіздік» алаңында өткен.

Бұл баға жетпес олжа жатады сақ дәуірі қамтитын кезең VII–III ғғ. б. э. дейінгі қабылданған археологиялық ғылым кезеңдерге бөлу — ерте темір ғасыры. Сақ қорғандары — үлкен құрылыстар, салыстырады египетскими пирамидаларына, достигающие 20 метр, биіктігі, диаметрі, ұшы-ден 120-150 м Бар, олардың арасында шағын всхолмления биіктігі 1-1,5 м, диаметрі 5-7 м. Үлкен қорғандарды патшалық деп аталады, өйткені олардың көмілуі өкілдері басқарушы әулеті мен әскери элита ежелгі тайпалар.

Орта қорғандарында — диаметрі 50 м, биіктігі 10 м — жерледі атақты жауынгерлердің колесничих және жрецов, ал шағын — диаметрі 10-15 м, биіктігі 1,5–2 м — простой люд. Кездеседі ретінде жеке қорғандар, сондай-ақ олардың жиналуы — бірнеше ондаған, тіпті жүздеген. Қорған және қорған қорымдар кездеседі, Қазақстанда барлық жерде: далада және полупустынях, межгорных және өзен аңғарында, тауларда және тау бөктерінде. Әсіресе, көп, оларды Жетісу, бөктерінде, Жоңғар, Іле және Талас Алатауы тауларында, Орталық Тянь-шань. Олардың арасында атақты Есік қорымы, Бесшатыр қорымы, іле өзенінің, шағын каньоне арасындағы өзені және тау-кен грядой Желшалгыр. Бұл кеңінен танымал Талғар және Түрген обалары Іле Алатауының баурайында, Кеген — өзенінің аңғарында Кеген, Джетытобе баурайында Талас жотасының.

Басында Алтын Адамның жоғары конустық нысаны бас киім безендірілген, алтын пластинами түрінде қар барысының, таутеке, арқар, жылқы, құстар.

Могучие салт аттылар тез тұлпарларымен

Ғалымдар анықтағандай, қорғандар Есік, Талғар, Кегеня, Джетытобе болды тұрғызылған сақ тайпаларымен ата — бабаларымыздың қазақтар. I мыңжылдықта б. э. дейінгі аумағында Таяу және Орта Шығыс, Орта Азия қалыптасқан мемлекеттің Ассирия және Мидия.VI ғ. б. э. дейін ауысымына Мидийской державе келеді мемлекет Ахеменидов. Оның негізін қалаушы болды патша топ парсы тайпаларының Кир II, 550 жылы б. э. дейінгі разгромил және подчинил Мидию құрды үлкен державаға, включавшую оңтүстік аудандары, Орта Азия.Кейінірек Ахемениды бағындырған заң бойынша, өзіне және солтүстік аудандарында, Орта Азия. «Бехистунской жазулар, высеченной патшаның бұйрығы бойынша Дария I, делінген құрамына Ахеменидского мемлекет (530-522 жж. б. э. дейін) кірді Парфия, Хорезм, Бактрия, Согдиана, Сақа. Ал солтүстікке қарай бактрийцев, согдийцев және хорезмийцев дала кеңістігінде Қазақстанның ежелгі көздері, атап айтқанда, «Авесте», обитали алматыда «турлар жылдам конями». Турлар в персидских источниках «деп аталады сақтар» дегенді «могучие мужи», ал шығармаларында грек авторларының олар фигурируют атты «скифтер».

Астында скифтер мен сақтар, гректер мен парсылар ойлағаннан көптеген одақтар туыстық тайпаларының, қытай дереккөздері » деп атаған сақтардың «сэ». Древнеиранские көздері деп үш үлкен топқа сақтар: сақ-хаомаварга-сақтар варящие сусын хаому), сақ-тиграхауда-сақтар келтіретін үшкір бас киім), сақтар-тарадарайя немесе хаумаварга-сақтар заречные). Көрсету белгілі бір аймағында осы тайпалардың өте қиын,өйткені нақты географиялық привязок ежелгі авторлар береді.Талдай отырып, жазбаша көздері мен археологиялық материалдар, профессор К. Ақышев сүйенді деп сакам-тиграхауда бірі-иран жазба көздеріне сәйкес келеді скифтер-ортокарибантии грек авторларының, өйткені екеуі де сөздер «білдіреді острошапочные». Және сол және басқа да шамамен өмір сүрген қазіргі Жетісу, онда табылған көптеген ескерткіштер сақ мәдениеті, оның ішінде атақты Есік қорғаны с көмуге «патшаның» остроконечном киімдегі, безендірілген алтын сілтемелермен. Ол оңтүстік шетінде үлкен қорым тұратын 40-тан астам қорғаннан тұрады. Диаметрі баурайында құраған 60 м, биіктігі 6 м. үйілген бірі гальки және балшық табылған екі көму: орталық және шеткі (оңтүстік). Орталық толығымен қирады тонаушылар ежелде, ал бүйірден, бақытымызға орай, қол тимеген болып шықты.

Жетісу мектебі зергерлер

Взорам археологтар ашылды жерлеу камерасы, ол болмен қаңқасы өңделген бөренелер тянь-шань шыршасынан, оңтүстік және батыс бөліктерінде орналасты ыдыс-аяқ, онда толтырылған тамақпен және сусындармен, ал солтүстік — ағаш тақталарда халқымен, сүйегі бай одетого адам. Жанында табылған заттар дәретханаға украшенное, алтын қару-жарақ және әр түрлі заттар. Камераның өтелген матерчатой подстилкой, қапталған ұсақ алтын аталады. Пікірі бойынша, антрополог, » кеңес одағының батырлары, похороненному қорғанда Есік, 17 немесе 18-жасқа. Оның басы жоғары (65-70 см) конустық нысаны бас киім безендірілген, алтын пластинами түрінде қар барысының, таутеке, арқар, жылқы, құстар. «Саусақтары қолды екі көлемді алтын перстня,» жүзік-мөр бейнеленген адам басының профиль в пышном киімдегі.

Көму қорғанда Есік даталанады соңы IV–III в. до н. э. Көпшілігі табылған зергерлік бұйымдар дайындалды алтын техникамен құю, штамптау, өрнектеу және ою жолдары түрінде дөңгелек мүсін, горельефа, барельефа және жазық силуэтных суреттер. Ежелгі торевты (суретшілер металл бойынша) кеңінен пайдаланды және басқа да материалдар, шебер өлтіретін металл ағашпен, теріні матамен, түрлі металдар бір-бірімен. Ағаш сабы нагайки және стреловидные әшекейлер мен бас киімнің иссыкского жауынгер отделаны алтынмен. Темір мен алтын үйлеседі арналған мече, кинжале, суреттер арқылы қасиетті ағаш.

Аумағында Еуразиядағы скиф-сақ уақытта қасындағы бірнеше көркемдік-стилистикалық мектеп торевтов. Себебі жетісу мектебі ие болды. Өнер туындылары құрылған шеберлерімен осы мектеп, жекелеген образдар мен сюжеттер иссыкских қазына жеткізілді жетілдіру болып табылады мәліметтердің эталондық үлгілерімен өнер «аң стилі». Заттардың кешені қорғанда Есік берді, қосымша материалдар, проливающие жарық деңгейі әлеуметтік сап-сақ Жетісу.Тағы бір қызықты жаңалығы болды деген жазуы бар күміс тостаған. Тағайындалуының жазу кез-келген қоғамда жоғары деңгейде екенін көрсетеді, әлеуметтік-экономикалық, мемлекетте.

1969 жылы қазақ археологтары басшылығымен К. А. Ақышев кірісті қазба жұмыстары үлкен қорған орналасқан 50 шақырым шығысына Алма-Аты. Археологтар өздері атаған Есік қорғаны, өйткені народные предания айналып, оны өзінің назарында. Жалпы, бұл емес, тамаша: жанында Иссыком высились оның басқа ағайындар құрай отырып, орасан зор оба кешені — қырық бес жер пирамидаларының, вытянувшихся арасы үш шақырым. Және жақын көршілерімен Есік емес, ерекше көзге ештеңемен: оның биіктігі небәрі ғана… алты жарым метр. Барлығы тек — өйткені жанында тұрды исполины биіктігі 15 метр. Басқа бесшатыр, Есік күні тоналған ежелде… бақытымызға орай, ғылым үшін, тонаушылар байқамаған бір — әрі бүйірден, яғни, ең бастысы, тіпті жерлеуге, халқымен, адам сүйектері, бұдан былай кірген әлемдік ғылымға атауымен «алтын адам Есік».

«Саки же (скифское тайпа) киген бастағы жоғары островерхие тюрбаны тығыз, сондықтан тұрды тікелей. Олар шалбар киген, ал қаруланған болды дакскими луками және кинжалами…»

Жалпы, Геродот өз девятитомной тарихы туралы саках деп жазады сәл ғана упоминая олардың жанында басқа тайпалар мен халықтар. Бірақ көбіне-көп өзі бұл көршілестік қазірдің өзінде көп нәрсе туралы айтады.

Кездейсоқ избегнув в младенчестве зорлықпен және вознесясь кейіннен қырында дворцовой шиеленіс болған, ұлы знатного перса Камбиса Кир свергнул үнді әулетін, правившую персами. Атанып «владыкой Азия», ол бастады шексіз соғыс эллинским әлеммен. Бұл ретте, нақтылайды «тарих әкесі», бастапқыда Кир өзінде эллинов емес обращал ешқандай назар есептегенде, олардың әскери қатысты, жаудың тым болмашы: «өйткені кедергі Кирге болды Вавилон, бактрийский халық, сақтар мен египтяне». Үйлесімі осындай қуатты державалардың дүние, Вавилон мен Мысыр, бірі көптеген скифских тайпаларының бірінші көзқарас, меніңше, біртүрлі болды. Бірақ бұған түсініктеме табуға болады арасында жолдарының өзінен Геродота: ол былай деп жазған: а. иманов сақтардың болмен елеулі әскери күші әлдеқайда укреплявшую сол армия жағында олардың сражалась. «Войске варваров қап жаяу парсы жауынгерлері мен а. иманов сақ», — шығарады тарихшы қорытындысы бір шайқас.

Древнеперсидокие хроника, клинописные стелалар, куәлік антикалық авторлардың көмектесті зерттеушілерге бөліп көрсетуге контурлары тарихы осы тайпалар. Сақтар сәйкес, ежелгі көздері бөлісіп, үш үлкен тобы: келтіретін үшкір бас киім варящие сусын хаом және заморские. Осы тайпалардың соңында болды покорена персидскими патшалар. ІІ ғасырда біздің заманымызға дейінгі сақтар, кейін ұзақ соғыс могущественной Парфией болды оттеснены кіретін жерлерге қазіргі шекарасына Иран және Ауғанстан және осели. Көп ұзамай олар толығымен ассимилированы жергілікті тұрғындар мен алғашқы ғасырлар, біздің дәуір ретінде дербес халық жоғалады тарихи созылмалы.

Жалпы, сакам тарихи естелік болып қайда кем милостива қарағанда, олардың собратьям және современникам — скифам Причерноморья. Таңданысын Геродота айрықша ерліктеріңізді және әскери доблестью сақтар, азиялық скифтер, қалай елдерімізге түсті негізіне дәстүрлі түрде қалыптасқан ұсыну орны туралы, олардың тарихи процесте ғана ретінде әскери күш. Ал бірегей олжалар » скифских қорғандарында Причерноморья жасалған орыс археологтар, түпкілікті оттеснили сақ — алыс шетел көкжиек тарихи назар. Жылтыр алтын причерноморских қорғандар болды соншалықты ослепителен, бұл ұзақ уақыт бойы, тіпті жетекші тарихшылар пайымдауынша, дәл осы жерде, жақын маңда ежелгі грек қала-колониялар, бүкіл скифской мәдениет.

Issyk’s_Golden_Cataphract_Warrior_(close_view)фото с сайтаhttp://ru.wikipedia.org/wiki

Едәуір рөлі, бұл рөл атқарды және басқа да мән-жайлар. Еуропалық этнографтар XVIII—XIX ғасырлардағы бастады зерделеу көшпелі және жартылай Орта Азия халықтарының келгенде, екеуі мәдени және әлеуметтік-экономикалық тоқырау, ал жекелеген тайпалар мүлдем дерлік қырларын голодного көбейе бастады. Және істің мәні бойынша, — деп жазады тарих ғылымдарының докторы К. А. Ақышев, бұл қайғылы жағдай болды толығымен ауыстырылды және тарихи перспективада — кез келген есеп апатты сілкіністер, сыналатын халықтар Орта Азиядан бастап, баса-көктеп жіқ Шыңғысханның әкеп соқтырған, нәтижесінде бұзылуына, жарақаттануына және тарихи қалыптасқан коммуникация мен өзара байланыстарын күрт азайған мал — негізі өмір сүру көшпелі қоғамдардың.

Және тағы да — осы, видимом замандастары әлеуметтік-экономикалық фонда жалғастыруда зерттеуші, «өзгеше формалар қоғамдық ұйымдар және мемлекеттік құрылысты, материалдық және рухани мәдениет, нәтижесінде қалыптасқан сан ғасырлық даму, туындаған белгілі бір ортада және белгілі бір жағдайға бейімделген өзінің өмір салтына және тұрмыста, өз салт-дәстүріне, вкусам және рухани сұраныс саналған низшими және варварскими…».

Бірақ уақыт өте келе жаңа тарихи және археологиялық деректер көп айтылып күмән бұл қалыптасқан ұсыну. «Археологтар бірте-бірте анықтады, — деп жазады академик Б. Б. Пиотровский, — мәртебелі көптеген мәдениет элементтерін дунайдың батысында дейін Ұлы қытай қабырғалары шығыста, кең дала белдеуінде тау бөктерінің, тау-жайылым, 40 және 50 параллелями». «Обширнейших кеңістігінде — ұзындығы 7000 км — қалыптасты және шамамен он ғасыр өмір сүрді конгломерат ұқсас бір-бірімен скифских дақылдар. Әсіресе анық бұл ұқсастығын көрінді аталатын «скифосибирском аң стиліндегі» алтын, күміс, қола бұйымдарға және украшениях, кестесі на тіндерінде. Әлем скифского болды өнер әлемімен жыртқыш құс, бұғы, тау теке, онда фантастикалық преобразованных мифологической, қиял шеберлерінің, онда суретте бейнеленген шекті, тіпті натуралистическим, подобием. Бірақ бұл әлемде ортасына дейін ХХ ғасырдың зерттеушілер алмады көруге іздері сақтар.

Issyk_golden_manфото с сайтаhttp://ru.wikipedia.org/wiki

1947 жылы кеңестік археологтар бастады қазба қорғандар Таулы Алтайдағы — в. сол жерде, Геродоту, кочевали тайпалары-сақтар. Нәтижелері осы қазба қалсаңыз, шын мәнінде сенсационными. Қабаты мәңгілік мерзлоты сақтап сөзбе-сөз күйінде ғана емес, заттар, бірақ және дене көмілген — жылдан кейін мыңжылдық зерттеушілер білді, тіпті, зерделеп, редкостную өз изощренности татуировку жерленген знатного жауынгер (айтпақшы, мүлдем тиісті звериному стилі барлығы скифского өнер). Алтай табиғаты сақтап тончайшие жібек мата, киіз, киім, ярчайшие бояулар кілем. «Орындау шеберлігі, көрсетілген алтайскими суретшілер барлық облыстарында шығармашылық, зақымдайды және осы күнге дейін, — деп жазады белгілі зерттеуші сибирских древностей М. П. Завитухина. — Ол отработано бойы бірнеше ұрпақтар негізінде шынайы халық шығармашылығы… әлі күнге Дейін алтайское өнер бірі болып табылады шыңы, композициялық шеберлік».

Жасалды ашу және басқа қорғандарында туралы куәландыратын дамыған әлеуметтік құрылымы сақ қоғамының Жетісу. Міне, ғылымда ашылған байлық Есік қорғанынан табылған сақ…

Захороненный қорғанда жауынгер шын мәнінде алтын — жерлеу камерасында, мұқият срубленной бірі — » тіл-татулық тірегі оқпандарды тянь-шань шырша, археологтар төрт мыңнан астам алтын бұйым, әшекейлер киімнің, бас киімнің және аяқ киім, жүзік, мүсіншелер, бляхи. Еденде ыдыстар ағаштан, саз балшықтан, қола және күміс. Және орналасуы заттарды, украшавших бір кездегі сән-салтанатты доспех жерленген жауынгер қалдықтары, темір қылыш пен қанжардың мүмкіндік берді зерттеушілерге қажырлы еңбегінің арқасында жаңадан жасауға алғаш рет ғылым — бейнесі сақ жауынгері. Дәл осы сақ — ғана емес, өйткені, бұл қорғаны аумағында орналасқан, ол ежелгі көздері, оларға принадлежала және насыпан болды дәл осы «сақ» уақыты: қайта жаңарту толық тұспа-тұс келді сипаттай отырып, киім-сол сақтар, бұлар-свидетельствовал Геродот, «киген бастағы жоғары островерхие тюрбаны».

Ал шығарманың «аң стилі, бұл табылған қорғанда Есік ғана емес, біржолата енгіздік» сақтардың » ұлы әлем скифского өнер беріп, зерттеушіге құқығы бар екендігі туралы айтуға өзіндік шеберлер мектебі, Жетісудың, бірақ болжам жасауға мүмкіндік берді, бұрын казавшееся мүмкін емес.

«Заттардың кешені қорғанда Есік, — деп жазады К. А. Ақышев, — деп қосымша материалдар, проливающие жарық деңгейі әлеуметтік тарих сақтардың Жетісу. Жаланып пышность байлығы, алтын киімді иссыкского сақа есептелген емес, бір ғана сыртқы әсер — мағынасы осы байлықты әлдеқайда тереңірек, оны қарау керек жоспарында әлеуметтік-саяси. Басты мақсаты киім болды возвеличивании жеке көсемінің, салу, оның дәрежесі солнцеподобного құдай… сірә, сакское общество, Жетісудың деңгейде аса жоғары сатыға әлеуметтік ұйым, ол бізге таныстырып дейін қазба иссыкского қорған…»

Және бұл қорытынды зерттеуші, сонымен қатар, расталады жаңалығы, осындай әзірге жұмбақ саз және ошеломляющей: бір күміс тостаған, жанында тұрған сүйектерін алтын жауынгер, археологтар нацарапанные белгілері іздері жазуының! Іздері ең көне жазбалары жалпы Орта Азия аумағындағы!

(К. А. Ақышев абай өз шешімдерінде қатысты осы табылған, өйткені жазуы, Есік қорғанынан табылған тағы бір мағынасы ашылмаған. Сонымен қатар, бұл олжа — жалғыз, дегенмен, деп жазады зерттеуші, кезінде археологтар табылған жекелеген белгілер мүмкіндігі болуының жазу Жетісуда дәуіріндегі сақ.) Мұқият талдау, жазу тостаған, аударымдарын және екі жолдан тұрады, жалпы саны 25 немесе 26 белгілерін, олардың арасында алдық тануға 16 немесе 17 түрлі, бұл әліпбилік жазулар сипаты. Және бұл талдау, өткізілген ірі мамандары КСРО ҒА шығыстану Институтының аяқталады осындай сөзі: «Өте мүмкін, бұл деген жазу жазылған тостаған бұрын белгісіз әліпбимен».

Скифтер емес тастап, кейін өзіне жазуының арасында мыңдаған археологиялық табылған заттардан скифских қорғандарында, табылған жоқ, тіпті ізі оның өмір сүру. Және сенім қалыптасты, бұл скифских қоғамдар мүлдем жоқ жазба, өйткені олардың даму деңгейі алуын көмегінсіз оған. Міне, осылай әділетсіз обойденные тарихы сақтар, ұзақ уақыт бойы казавшиеся терең периферией скифской мәдениет сыйлайды, үміт артты және бұл пікір тым түб незыблемое.Бұл жерде жақын маңда Есік қаласының орналасады атақты бүкіл әлем Сақ қорғандары. Шетіндегі Есік қаласының қазылған сақ қорғаны, кеңінен танымал.Олар-сауалнама, обложенной бревнами шырша, ағаш еденге халқымен, сүйегі сақ жауынгерінің киіміндегі, сплошь өтелген алтын пластинами (Алтын адам). Басын оның венчала жоғары остроконечная шапка, украшенная суреттерді қанатты жылқы бағаннан күн құдай.Ұзын қылыш пен қысқа қанжар қару-жарақ құрады. Бірге жауынгер қабірге салынуы қыш ыдыстар, қымыз ішіп, ағаш подностар с кусками ет, қымбат ыдыстар күміс пен қоладан жасалған.Өзі қорған орналасқан оңтүстік шетінде үлкен қорым тұратын 40-тан астам қорғаннан тұрады. Обаның диаметрі 60 м, биіктігі 6 м. Үйінді многослойна 8 — 4 қабатын қабаттар гальки кезектесіп орналасқан с шағылтас-глинистыми.Үйіндісі астынан екі көму: орталық және шеткі (оңтүстік). Орталық зираты толықтай ограблена, бүйір болмады потревоженной. Жерлеу камерасы салынуы өңделген бөренелер тянь-шань шыршасынан, оның өлшемдері: ішкі өлшем бойынша 2.9 х 1.5 меров, сыртқы — 33 х 1.9 метр, биіктігі с накатом 1.3 — 1.5 метр.Анықтау бойынша, антрополог, захороненному қорғанда Есік, 17 — 18 жыл. Киген киімі болды бай расшитую алтынмен салтанатты киім. Барлығы киімдегі жайғасқан 150-ге жуық әшекей.Олардың көбі-штампталған сурет барыстың, тау-теке, арқар, жылқы, құстар. Киімдері жауынгер тұрды кафтана және штанов. Қысқа Алтын адам фото мәлімет былғары кафтан қызыл түсті сплошь обшит алтын фигуралы аталады, ал борт, төменгі жағы мен қақпалар — ірі шаршы суреттерімен бас барыс.Барлығы кафтан украшало үш мыңға жуық алтын заттар.Яғни оңтүстік қабырғалары тұрды ағаш ыдыстар, әрі фонда екі қатардан төрт ыдыс-аяқ жанында, бірақ орында — табақшалар және черпак. Басқа қабырғалары құрылған бір қатарда бір-біріне жақын қашықтықта қыш құмыралар, ал олардың алдына — табақшалар, солардың ішінде, бірақ, сондай-ақ бірге — екі күміс тостаған мен қасық.Бір күміс тостаған болғандығын жазу 26 әріптен (таңбадан).Көму қорғанда Есік даталанады шетімен IV в. до н. э. Алтын адам кейпіне айналды уақыт байланысының, ерлік қорғаушылар жердің, онда өмір сүрген ата-бабаларымыз бүгінгі қазақтар — сақтар, ғұндар, уйсуни, қыпшақтар және басқа да халықтар.

1969 жылы қазақ археологтары басшылығымен К. А. Ақышев кірісті қазба жұмыстары үлкен қорған орналасқан 50 шақырым шығысына Алма-Аты. Археологтар өздері атаған Есік қорғаны, өйткені народные предания айналып, оны өзінің назарында. Жалпы, бұл емес, тамаша: жанында Иссыком высились оның басқа ағайындар құрай отырып, орасан зор оба кешені — қырық бес жер пирамидаларының, вытянувшихся арасы үш шақырым. Және жақын көршілерімен Есік емес, ерекше көзге ештеңемен: оның биіктігі небәрі ғана… алты жарым метр. Барлығы тек — өйткені жанында тұрды исполины биіктігі 15 метр. Басқа бесшатыр, Есік күні тоналған ежелде… бақытымызға орай, ғылым үшін, тонаушылар байқамаған бір — әрі бүйірден, яғни, ең бастысы, тіпті жерлеуге, халқымен, адам сүйектері, бұдан былай кірген әлемдік ғылымға атауымен «алтын адам Есік».

«Саки же (скифское тайпа) киген бастағы жоғары островерхие тюрбаны тығыз, сондықтан тұрды тікелей. Олар шалбар киген, ал қаруланған болды дакскими луками және кинжалами…»

Жалпы, Геродот өз девятитомной тарихы туралы саках деп жазады сәл ғана упоминая олардың жанында басқа тайпалар мен Алтын адам туралы мәлімет қазақша халықтар. Бірақ көбіне-көп өзі бұл көршілестік қазірдің өзінде көп нәрсе туралы айтады.

Кездейсоқ избегнув в младенчестве зорлықпен және вознесясь кейіннен қырында дворцовой шиеленіс болған, ұлы знатного перса Камбиса Кир свергнул үнді әулетін, правившую персами. Атанып «владыкой Азия», ол бастады шексіз соғыс эллинским әлеммен. Бұл ретте, нақтылайды «тарих әкесі», бастапқыда Кир өзінде эллинов емес обращал ешқандай назар есептегенде, олардың әскери қатысты, жаудың тым болмашы: «өйткені кедергі Кирге болды Вавилон, бактрийский халық, сақтар мен египтяне». Үйлесімі мәлімет осындай қуатты державалардың дүние, Вавилон мен Мысыр, бірі көптеген скифских тайпаларының бірінші көзқарас, меніңше, біртүрлі болды. Бірақ бұған түсініктеме табуға болады арасында жолдарының өзінен Геродота: ол былай деп жазған: а. иманов сақтардың болмен елеулі әскери күші әлдеқайда укреплявшую сол армия жағында олардың сражалась. «Войске варваров қап жаяу парсы жауынгерлері мен а. иманов сақ», — шығарады тарихшы қорытындысы бір шайқас.

Древнеперсидокие хроника, клинописные стелалар, куәлік антикалық авторлардың көмектесті зерттеушілерге бөліп көрсетуге контурлары тарихы осы тайпалар. Сақтар сәйкес, ежелгі көздері бөлісіп, үш үлкен тобы: келтіретін үшкір бас киім варящие сусын хаом және заморские. Осы тайпалардың соңында болды мәлімет қазақша покорена персидскими патшалар. ІІ ғасырда біздің заманымызға дейінгі сақтар, кейін ұзақ соғыс могущественной Парфией болды оттеснены кіретін жерлерге қазіргі шекарасына Иран және Ауғанстан және осели. Көп ұзамай олар толығымен ассимилированы жергілікті тұрғындар мен алғашқы ғасырлар, біздің дәуір ретінде дербес халық жоғалады тарихи созылмалы.

Жалпы, сакам тарихи естелік болып қайда кем милостива қарағанда, олардың собратьям және современникам — скифам Причерноморья. Таңданысын Геродота айрықша ерліктеріңізді және әскери доблестью сақтар, азиялық скифтер, қалай елдерімізге түсті негізіне дәстүрлі түрде қалыптасқан ұсыну орны туралы, олардың тарихи процесте ғана ретінде әскери күш. Ал бірегей олжалар » скифских қорғандарында Причерноморья жасалған орыс археологтар, түпкілікті оттеснили сақ — алыс шетел Алтын Адам көкжиек тарихи назар. Жылтыр алтын причерноморских қорғандар болды соншалықты ослепителен, бұл ұзақ уақыт бойы, тіпті жетекші тарихшылар пайымдауынша, дәл осы жерде, жақын маңда ежелгі грек қала-колониялар, бүкіл скифской мәдениет.

Едәуір рөлі, бұл рөл атқарды және басқа да мән-жайлар. Еуропалық этнографтар XVIII—XIX ғасырлардағы бастады зерделеу көшпелі және жартылай Орта Азия халықтарының келгенде, екеуі мәдени және әлеуметтік-экономикалық тоқырау, ал жекелеген тайпалар мүлдем дерлік қырларын голодного көбейе бастады. Және істің мәні бойынша, — деп жазады тарих ғылымдарының докторы К. А. Ақышев, бұл қайғылы жағдай болды толығымен ауыстырылды және тарихи перспективада — кез келген есеп апатты сілкіністер, сыналатын халықтар Орта Азиядан бастап, баса-көктеп жіқ Шыңғысханның әкеп соқтырған, нәтижесінде бұзылуына, жарақаттануына және тарихи қалыптасқан коммуникация мен өзара байланыстарын күрт азайған мал — негізі өмір сүру көшпелі қоғамдардың.

Және тағы да — осы, видимом замандастары әлеуметтік-экономикалық фонда жалғастыруда зерттеуші, «өзгеше формалар қоғамдық ұйымдар және мемлекеттік құрылысты, материалдық және рухани мәдениет, нәтижесінде қалыптасқан сан ғасырлық даму, туындаған белгілі бір ортада және белгілі бір жағдайға бейімделген өзінің өмір салтына және тұрмыста, өз салт-дәстүріне, вкусам және рухани сұраныс саналған низшими және варварскими…».

Бірақ уақыт өте келе жаңа тарихи және археологиялық деректер көп айтылып күмән бұл қалыптасқан ұсыну. «Археологтар бірте-бірте анықтады, — деп жазады академик Б. Б. Пиотровский, — мәртебелі көптеген мәдениет элементтерін дунайдың батысында дейін Ұлы қытай қабырғалары шығыста, кең дала белдеуінде тау бөктерінің, тау-жайылым, 40 және 50 параллелями». «Обширнейших кеңістігінде — ұзындығы 7000 км — қалыптасты және шамамен он ғасыр өмір сүрді конгломерат ұқсас бір-бірімен скифских дақылдар. Әсіресе анық бұл ұқсастығын көрінді аталатын «скифосибирском аң стиліндегі» алтын, күміс, қола бұйымдарға және украшениях, кестесі на тіндерінде. Әлем скифского болды өнер әлемімен жыртқыш құс, бұғы, тау теке, онда фантастикалық преобразованных мифологической, қиял шеберлерінің, онда суретте бейнеленген шекті, тіпті натуралистическим, подобием. Бірақ бұл әлемде ортасына дейін ХХ ғасырдың зерттеушілер алмады көруге іздері сақтар.

1947 жылы кеңестік археологтар бастады қазба қорғандар Таулы Алтайдағы — в. сол жерде, Геродоту, кочевали тайпалары-сақтар. Нәтижелері осы қазба қалсаңыз, шын мәнінде сенсационными. Қабаты мәңгілік мерзлоты сақтап сөзбе-сөз күйінде ғана емес, заттар, бірақ және дене көмілген — жылдан кейін мыңжылдық зерттеушілер білді, тіпті, зерделеп, редкостную өз изощренности татуировку жерленген знатного жауынгер (айтпақшы, мүлдем тиісті звериному стилі барлығы скифского өнер). Алтай алтын киімді адам туралы мәлімет табиғаты сақтап тончайшие жібек мата, киіз, киім, ярчайшие бояулар кілем. «Орындау шеберлігі, көрсетілген алтайскими суретшілер барлық облыстарында шығармашылық, зақымдайды және осы күнге дейін, — деп жазады белгілі зерттеуші сибирских древностей М. П. Завитухина. — Ол отработано бойы бірнеше ұрпақтар негізінде шынайы халық шығармашылығы… әлі күнге Дейін алтайское өнер бірі болып табылады шыңы, композициялық шеберлік».

Жасалды ашу және басқа қорғандарында туралы куәландыратын дамыған әлеуметтік құрылымы сақ қоғамының Жетісу. Міне, ғылымда ашылған байлық Есік қорғанынан табылған сақ…

Захороненный қорғанда жауынгер шын мәнінде алтын — жерлеу камерасында, мұқият срубленной бірі — » тіл-татулық тірегі оқпандарды тянь-шань шырша, археологтар төрт мыңнан астам алтын бұйым, әшекейлер киімнің, бас киімнің және аяқ киім, жүзік, мүсіншелер, бляхи. Еденде ыдыстар ағаштан, саз балшықтан, қола және күміс. Және орналасуы заттарды, украшавших бір кездегі сән-салтанатты доспех жерленген жауынгер қалдықтары, темір қылыш пен қанжардың мүмкіндік берді зерттеушілерге қажырлы еңбегінің арқасында жаңадан жасауға алғаш рет ғылым — бейнесі сақ жауынгері. Дәл осы сақ — ғана емес, өйткені, бұл қорғаны аумағында орналасқан, ол ежелгі көздері, оларға принадлежала және насыпан болды дәл осы «сақ» уақыты: қайта жаңарту толық тұспа-тұс келді сипаттай отырып, киім-сол сақтар, бұлар-свидетельствовал Геродот, «киген бастағы жоғары островерхие тюрбаны».

Ал шығарманың «аң стилі, бұл табылған қорғанда Есік ғана емес, біржолата енгіздік» сақтардың » ұлы әлем скифского өнер алтын киімді адам туралы мәлімет беріп, зерттеушіге құқығы бар екендігі туралы айтуға өзіндік шеберлер мектебі, Жетісудың, бірақ болжам жасауға мүмкіндік берді, бұрын казавшееся мүмкін емес.

«Заттардың кешені қорғанда Есік, — деп жазады К. А. Ақышев, — деп қосымша материалдар, проливающие жарық деңгейі әлеуметтік тарих сақтардың Жетісу. Жаланып пышность байлығы, алтын киімді иссыкского сақа есептелген емес, бір ғана сыртқы әсер — мағынасы осы байлықты әлдеқайда тереңірек, оны қарау керек жоспарында әлеуметтік-саяси. Басты мақсаты киім болды возвеличивании жеке көсемінің, салу, оның дәрежесі солнцеподобного құдай… Шамасы, сакское общество, Жетісудың деңгейде аса жоғары сатыға әлеуметтік ұйым, ол бізге таныстырып дейін қазба иссыкского қорған…»

Және бұл қорытынды зерттеуші, сонымен қатар, расталады жаңалығы, осындай әзірге жұмбақ саз және ошеломляющей: бір күміс тостаған, жанында тұрған сүйектерін алтын жауынгер, археологтар нацарапанные белгілері іздері жазуының! Іздері ең көне жазбалары жалпы Орта Азия аумағындағы!

(К. А. Ақышев абай өз шешімдерінде қатысты осы табылған, өйткені жазуы, Есік қорғанынан табылған тағы бір мағынасы ашылмаған. Сонымен қатар, бұл олжа — жалғыз, дегенмен, деп жазады зерттеуші, кезінде археологтар табылған жекелеген белгілер мүмкіндігі болуының жазу Жетісуда дәуіріндегі сақ.) Мұқият талдау, жазу тостаған, аударымдарын және екі жолдан тұрады, жалпы саны 25 немесе 26 белгілерін, олардың арасында алдық тануға 16 немесе 17 түрлі, бұл әліпбилік жазулар сипаты. Және бұл талдау, өткізілген ірі мамандары КСРО ҒА шығыстану Институтының аяқталады осындай сөзі: «Өте мүмкін, бұл деген жазу жазылған тостаған бұрын белгісіз әліпбимен».

Скифтер емес тастап, кейін өзіне жазуының арасында мыңдаған археологиялық табылған заттардан скифских қорғандарында, табылған жоқ, тіпті ізі оның өмір сүру. Және сенім қалыптасты, бұл скифских қоғамдар алтын киімді адам туралы мәлімет мүлдем жоқ жазба, өйткені олардың даму деңгейі алуын көмегінсіз оған. Міне, осылай әділетсіз обойденные тарихы сақтар, ұзақ уақыт бойы казавшиеся терең периферией скифской мәдениет сыйлайды, үміт артты және бұл пікір тым түб незыблемое.

Археологическая находка кірді тарихы «атауымен» Алтын адам «Есік қорғанынан табылған». Ғылыми экспедиция жетекшісі Кемал Ақышев танылды алғашқы ашушы гробницы, ал Бекен Нұрмұханбетов, жұмыс істеген уақытта ғана кіші ғылыми қызметкер, қалды көлеңкеде даңқ-лар. Археологтар күлкі роковую қателескен жоқ шақырып антрополога талдау үшін сүйектерін кейін бірден оларды алып қою. Сүйек, сложенные жеке қорапқа, бастады тез разрушаться. Қазір мүмкін емес өткізу генетикалық сараптама, өйткені жоғалған өздері сүйегі. Болжамдардың бірі бойынша, кінәлі жоғалту болып табылады антрополог Омурзак Ысмағұлов, ол алды сүйек талдау үшін, бірақ жоғалтып, кочуя өз зертханасы бар. Орнату жынысы жерленген мүмкін емес, және осы күнге дейін жоқ смолкают даулар, кім «Алтын адам» — еркек немесе әйел. Қазбалардың жетекшісі Кемал Ақышев зерттеп, лобные сүйек және жақ сүйектерінің, бекітеді, бұл гробнице жерленген бозбала 18 — 20 жыл. Пікірінше Ақышев, алтын киімді адам туралы мәлімет ірі төменгі жақ жұқа челюстным суставом тән ерлер емес, қыздар. Алайда жібек сөмке-сөмке бар қола айна мен қызыл охру, күмән нұсқасын туралы » бұл жігіт. Қылыш пен қанжар табылған жанында погребенным кездеседі зираттар сақ және сармат әйелдер, олар сияқты амазонкам, соғыстық, мініп үсті және садақпен атып.

Костюм «Алтын» адам және оның рәміздеріТабылған сауыт-сайман мен жерлеу наряд мүмкіндік берді ғалымдарға жаңадан жасауға образ бейнесі сақ царевича-жауынгер. Сәнді киім көрсетеді, онда «Алтын адам» атқарды ең жоғары сатысы әлеуметтік баспалдақтар. Бәлкім, ол ұрпағы сақ көсемінің. Басқа адам венчает «тәж» түрінде жоғары островерхого тюрбана, украшенного алтын пластинами бейнеленген жылқы, қар барысының, құстарды және ағаштарды раскидистыми кронами. Жүктеу алтын тәж » царевича возводит, оның дәрежесі солнцеподобного құдай және отождествляет оның жоғарғы жрецом, құдай-жауынгер болған. Мойын көсемінің безендіреді, алтын шеңбер ұштары бар түрінде бас барыс. «Мочке сол жақ құлақ «Алтын адам» тозған алтын серьгу ою-өрнектер арасынан түйіршіктер және бирюзы. Царевич облачен в жұқа жібек көйлек, обшитую замысловатым өрнегімен келген алтын пластина. Үстіне көйлек надет кафтан, безендірілген құйылған алтын аталады аңдары мен құстары бейнеленген. Күдері шалбар царевича заправлены да жоғары етік приклеенными алтын аталады нысанында үш жапырақтың. Оң жақта — поясу жауынгер өлім қылыш қынымен, обтянутых қызыл былғарымен, ал сол жағынан подвешен темір қанжар қынымен алтын жапсырмалармен түрінде скачущего Алтын адам бұлан мен жылқы. Екі тараптарға қанжардың » алтын пластина жазылған фигуралар қасқыр, түлкі, тау қой, жаңбыр жиі жауады екен, түлкі, жылан және басқа да жануарлар. Сонымен қатар, гробнице өрік Есік табылған күміс тостаған (V в. до н. э.) 26 письменами, ажыратылуы әлі күнге дейін. Түпнұсқасы «Алтын адам» орналасқан мемлекеттік сақтау қоймасы, ал оның көшірмесін көруге болады мұражайында алтын. Деген пікір тану «Алтын адамды Қазақстанның символы қате тұрғысынан геральдика. Меніңше, еді, шошақ төбелі бас киім сақ царевича бейнелейді кілті загробной жизни. Дегенмен, мұндай түсіндіру дұрыс емес, шын мәнінде, үш бөлікке островерхой тәж білдіреді сакральную Ғаламның моделі: потусторонний жерасты әлемі, суетный жер үсті әлемі мен аспан әлемі, ұлық емес, ұлы қызмет верховное божество Тенгри. Жоғарғы бөлігі тәж бағытталған аспанға олицетворяя болып алға ұмтылған Қазақстан, онда құтыла алмайды жаңа ашылған ғылым мен технологиялық прогресс.

www.mykaz.kz

Алтын Орда дәуірі туралы реферат қазақша, казакша реферат

Алтын Орда реферат қазақша, казакша Алтын Орда дәуірі туралы реферат. Алтын Орда, кезеңі туралы казакша реферат жопарымен. Қазақстан тарихы рефераттар. Казахстан тарихы реферат.

Жоспар:

1. Дәуірдің ерекшелігі.
2. Шаруашылығы.
3. Әлеуметтік цұрылымы.
4. Этносаяси тарихы.
5. Мәдениеті.

Қорытынды.

1.Алтын Орда реферат: Дәуірдің ерекшелігі

XIII ғасырдың басында Орталық Азияда ерекше геосаяси жағдай қалыптасты. Көне түрік ұлыстарының бірнеше ғасырға созылған үстемдік дэуірі аяқгалды, енді олар быты- рап, отырықшы қоныстарға икем- денген әлсіз қауымдарға айналды. Еуразияны қайта түріктендіру барысында олардың жігер-күші элсіреп, қайраты мұқалды. Осынау шақта Ішкі Азиядан Шыңғыс қаған бастаған моңғолдар айдаһар басты туын желбіретіп, тарих кеңістігіне ат ойнатып шықты. 1206 жылға дейін боржігін тайпасының жас көсемі Темучин маңайындағы ірілі-ұсақты түркі-моңғол тілді тайпалардың бәріне бас игізді, мақсатына жету ушін көшпелі рулардың ұйымшыл одағын құрды, оларды ұлыстык жүйеге енгізді және әлемді жаулап алатын ұлы соғысқа дайындады. Қазақ аңыздары бұл оқиға Шыңғыс тау жерінде болған екен-мыс деп әңгімелейді. Шыңғыс құрған мем- лекет құрамына моңғол-түркінің әр түрлі тайпалары кіргенімен, өзара даму деңгейі бір, тілі ортақ болды. Мемлекеттің мәдени тұғыры мен әлеуметтік құрылымы Көне Түрік қағанаттарының мұрасын толық қабылдады.

Моңғолдардың шығу тегінде толып жатқан құпиялар бар. Шығыстың атақты тарихшысы Рашид-ад-дин моңғолдарды түріктің бір бүтағы санайды және түрік тайпаларының арасынан моңғолданып кеткендер көп екенін ескертеді:« Жоқталған хальщтар туралы белгісі олардыц Ерғане көңге кеткен екі адамныц тұқы- мы екендігі; олар өсіп-өніп үлкен елге айналды. IX ғасырда қырғыздар талқандаган Үйгыр қаганатыныц территориясына Халха өзені маңынабіртіндеп моңголдарды», — деп жорамалдайды Е.И. Кычанов. Осылайша 8-10 ғасырларда Ұлы даланың шығыс бөлігіне келген жаңа тайпалар аңшылық кәсіптен мал шаруашылығына көшіп, Еура- зия ортағасырлық тарихының жаңа кезеңін бастады. Ерте моңғолдар тайпаларының құрамына: ұраңкай, қоңырат, баяут, тайчуит, ойрат, ту- мат және т.б. кірді. Рашид-ад-дин тым ертеде моңғол атанып кеткен деп жалайыр, сүнит, татар, меркіт, күрлеуіт, туле, тумат, булагачин, кере- мучин, аурасут, тамгалық, тарғыт, барғыт,»теленгіт, т.б. тайпа атауларын тізеді. Олардың қоныстарынан батысқа қарай сол кездегі ірі саяси құрылымдар найман және керей ұлыстары мекендеді.

Екінше бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

1206 жылы құрылтай Темучинді Шыңғыс деп жариялады. Шыңғыс- мағынасы әлі белгісіз сөздердің бірі, бұл ұлы хандарға берілетін атақ деп қабылдау керек. Қазақ шежіресінің айтуы бойынша, осы жиынға үйсін Майқы би, қоңырат Сәңкеле би сияқ- ты ел ағалары да қатысқан, он екі ұлыс басшысы қатарында ақ киіздің бір пұшпағын көтерген. Бастары бір тудың астына жинақталған Моңғол үстіртінің жауынгер тайпалары осыдан кейін 1207 жылы Қытай қорғанынан асып, үлкен жаулап алу соғыстарын бастады.

Сол заманда Хорезм шаһтар импе- риясының қарамағында болған Сыр бойындағы қалаларды жаулап алуды Шыңғыс хан 1218 жылы бастады. Бас-аяғы бірнеше жылдың ішінде Әмудария мен Сыр арасындағы оты- рықшылар қонысын түгел бағынды- рып, моңғол әскері Солтүстік Үндіс- тан мен Иран жеріне аяқ басты. Ал Жебе мен Сүбедей бастаған отыз мыңдық әскер Кавказды талқандап, Еділ бойында қыпшақ, алан, славян елдерін мойынсынды.

Жебе мен Сүбедей бастаған отыз мыңдық әскер Кавказды талкандап, Еділ бойында қыпшақ, алан, славян елдерін мойынсындырып, 1223 жылы Ертіс бойына қайта оралды. Таяу Шығысты тұтас жаулап алу 1260 жы- лы қағанның немересі Хулагудың тұсында аяқталды. Ал енді Батыс Еуропаны жаулап алуды Бату жалғас- тырып, 1235-1242 жылдары «жеті жыл- дық» жорықтың негізінде өзіне қаратты. Қытайды бағындыру 1207 жылы басталып, 1259 жылы Құбы- лай ханның заманында іске асты. Яғни, Шыңғыстың бастаған шаруасын оның ұлдары мен немерелері аса батылдықпен жалғастырып, жарты ғасырға жетпейтін уақытта әлемнің негізгі бөлігін бір ордаға топтаснегізгі бөлігін бір ордаға топтас- тырды. Шыңғыс хан өзінің көзі тірісінде қол астындағы иелікті төрт рына бөлді: үлкен ұлы Жошыға — Қыпшақ даласын, Шағатайға – Жетісу мен Түркістан өңірін, Үгедейге — Моңғолия мен Шығыс Түркістанға қарайтын жерлерді, ал Төлеге Шың- ғыс хан заманында моңғол қолына өткен Қытай жеріндегі иеліктерін еншіге берген еді.

Үшінші бөлім

(Рефераттан алып тастауға болады)

Деректерге қарағанда, 1223 жыл- дан бастап Жошының ордасы ¥лы- тауда болды, ал ол 1226 жылы өл- геннен кейін Шыңғыс хан Жошыдан туған немерелерін шақырып алып, оң алты ұлдың ішінде билікті Батуға берді делінеді аңызда. 1235 жылы осы Бату империяның әскери күш- терін бастап, кеңесшілікке Сүбедей бахадүрді ертіп Батысқа аттанды. Ал, енді Батыс жорығынан қайтқан соң ордасын Еділ бойына тікті. Осының нәтижесінде моңғол империясының батыс бөлігі «¥лығ ұлыс» (Алтын

орда) атала бастады. Оның ішкі әкім- шілік бөліктері есебінде еншілес інісі Сыбанға (Шайбан) берген үлесі — «Көк Орда» — Батыс Қазақстан жері мен Ібір-Сібір жұрты. Жошы ханның үлкен үлы Орда Еженге Шыңғыс хан заманында Дешті-Қыпшақтың шығыс аймақтары үлеске берілсе, Ба- тыс жорығынан кейін Шығыс Дешті Қыпшақ толық оның билігіне көшті де, «Ақ Орда» атанды, бұл — қазақ же- рінің көпшілігі. Әбілғазы шежіресін- де «Шайбан үлысы жаз уацытында Орал тауларынан бастап Тобыл, Жайьщ, Елек, Ыргыз өзендерінің ара- сында кец сахарада, ал      —

да Арал теңізі бассейнінде Шу-су, Сары-су жэне Сырдарияның төменгі агысында көшіп-цонып жүрді», — делінеді. Осылайша Қазақстан тер- риториясын қамтыған Жошы ұлысы екі аймақ болып Орда Ежен мен Шайбан әулетіне бөлінді. Дунай мен Алтай арасындағы кең-байтақ Дешті Қыпшақты мекендеген елді «ноғайлы» деп атау сол Алтын Орда заманында қалыптасты. Шығыс деректері бұрынғы дәстүрмен бұл өл- кені «Дешті Қыпшақ» деп атады. Әуел баста Шағатай ұлысы деп аталған оңтүстік-шығыс өлке XIV ға — сырдың ортасынан бастап екі ие- лікке бөлінеді: Моғолстан және Мәу- реннахр. Біріншісін дулат, чорос сияқты көшпелілер мекендеді, ал екіншісінде барлас, қоңырат, арғын рулары билік жүргізді.

Алтын Орда кезеңі Қазақстан та- рихында екі жарым ғасырды қам- тиды. Жалпы алғанда, бұл кезең Қа- зақстанда болып жатқан этносаяси процестерге үлкен әсерін тигізді. Шыңғыс ханның жаулап алу кезеңіңде шапқыншылықтардан қалалар қирағанымен, Алтын Орда құрылғаннан кейін ¥лы дала экономикалык және мэдени жағынан гүлденді. Казақстан сауда және халықаралық қатынастарының бірден-бір маңызды орталығына айналды.

2.Алтын Орда реферат: Шаруашылығы

Алтын Орда кезеңінде Дешті Қыпшақ аталатын ¥лы далада ша- руашылықгың бірнеше түрі қатар өмір сүрді. Олардың ішінде тіршілік- тің басты қайнар көзі көшпелі мал өсіру дәстүрі ерекше дамыды, соны- мен қатар Еділ-Жайық бойы, Түркістан-Ташкент аймағы қалалық қоныстардың өсуімен, құрылыс өнері, қолөнердің жарқын сипатымен көзге түседі. Егіншілік бұл кезеңде қазақ жерінің барлық аймақтарына тараған шаруашылық болды деп айта ала- мыз. Біз Алтын Орда кезеңінің шаруашылық дамуын көшпелі мал ша- руашылығынан бастағанды жөн деп есептейміз.

« Олардың еш жерде тұрақты қо- ныстары жоқ, болашақта қонысты қайдан табатынын білмейді. Олар Дунайдан бастап, күннің шыгысына дейінгі алқапқа жайылган Скифия- ны өзара бөліп алган. Әр бек өзінің цол астындагы елдің санына орай өз жайылымдарының шекарасын, сонымен қатар өз малдарын қыс- та, жазда, көктем мен күзде қай- да багарын біледі. Қыста олар оң- түстікке, жылылау жаққа түсіп, жазда солтүстікке, салқын жаққа көтеріледі. Суы жоқ, бірақ жайы- лымы жақсы жерлерде табында- рын қыста багады, себебі қар су- дың орнына қолданылады.

Өздерінің үйықтайтын үйлері талдан тоқыл дөңгелекті арбаның үстіне қояды; жогары царайталдар шаңырақ болып, одан эрі пештің тұрбасындай көтеріліп тұрады; оныақ киізбен жауып, көбінесе ақ балшықпен, ақ топырақпен жэне сүйек ұнтагымен жарқыратып сылайды, кейде қара балшықты да пайдаланады. Жогаргы мойындагы осы киізді өте эдемі — мен, суретпен көркемдейді. Кіре беріске эр түрлі матамен эдіптелген киізді іледі. Түрлі түсті киіздерден құрап жүзім сабагын, құстар мен аңдарды бейнелейді. Олар осындай үйді кең жасайтыны сондай,кейде ені 30 футқа дейін жетеді. Осындай күймені 22 өгіз тартқан. Күйменің кіндігі (осі) раблъ мачтасындай, айдаушы үйдің алдында, күйменің үстінде түрды.

Екінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Оның үстіне талдан тоцып, үлкен сандъщ сияцты төрт бұрышты үй- шік жасайды, бүл жэшіктің үстін цара киізбен жабады, жауын өт- пейді, кіре берісі бар, бүл жэшікті де эр түрлі матамен көркемдейді. Мүндай сандыцтарга олар ыдыс- аягы мен цазынасын салып, үлкен күймегё мыцтылап тіркейді. Үйді түсірген жерлерінде есігін оңтүс- тігіне царатады, күймелер мен дыцтарды екі қатар цояды, екі ірге сияқты.

Әйелдер өз күймелерін өте эдемілейді. Бір бай Монгол немесе Татар осындай күйме мен сандыцтардың 100-200-не тиеды; Батудың жиырма алты әйелі бар, олардың әрқайсысында үйлерін айтпаганда, орданың артында тұратын бір-бір үлкен үйден бар; кіздиі үйлер бөлме сияқты, жастар түратын, эр үлкен үйге 200-дей күй- ме жацын орналасады. Тоцтаган уацыттарында бәйбіше өз ауласын батыстан сайлайды, одан кейін, тәртіп бойынша, шыгысца царай орналасады, арасы тас лацтырым. Бай моңголдың ауылы үлкен цаладан кем емес, тек онда еркектер аз. Әлсіз деген әйел20-30 күймені бір-бі- ріне тіркестіріп басцара береді. Өткелден бір-бірлеп өткізеді, жүріс ацырындыгы сондай, цозы немесе өгіз аяңына ұқсас. Жерлері », — деп жазады Гильем де Рубрук.

Үшінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

XIII ғасырдың алғашқы ширегінде болған тайпа аралық қырқыстар (моңғолдар, наймандар, меркіттер және т.б. қатысты) көптеген жарты- лай отырықшы тайпалардың батысқа қарай көшуіне және бұл аймақтар- ға тән шаруашылықтың өзгеруіне әкелді. Дегенмен, қазақ даласында қыпшақ тектес тайпалардың үлес салмағы басым болып қала берді. Шаруашылықтың өзгерістері негізі- нен көш жолдарының өзгеруімен ті- келей байланысты болды. Осылай- ша біртіндеп жоғарыда сипатталған шаруашылық дәстүрлері қалыптасты.

Шыңғыс әулетінің жоғарғы билік өкілдерінің ортасында шаруашылык- тың екі түрінің қайсысына басымды- лық беру туралы пікірталас айқын ажыратылады. Бірінші топқа моңғол- дардың ескі көшпелі дэстүрлерін жак- таушылар кірді. Олар отырықшы өмір салтына, егіншілікке, қалаларға қарсы болды. Бүл, әсіресе анық Солтүстік Қытайды жаулап алу кезінде көрінді, көщпелі ақсүйектер Шыңғыс хан- нан отырыкшы халықтың бэрін қы- Ірып, ол жерді жайылымдық жерге айналдыруды ұсынды. Көшпелі түркі-моңғол тайпаларының көбеюі Жетісу сияқты аймақтарда XIII ға- I I сырда қалалардың жойылуына экел-генін біз Мырза Хайдардың «Тарихи- Рашиди» кітабынан да аңғарамыз. Екінші бағыт азаматтық бюрократия мен жеңілген елдердің мұсылман дінбасыларына жүгінді, олар қалалық өңірде мемлекеттік аппарат пен қаржы орталықтарының сақталуы мен нығаюын қолдады. Екінші бағыттың қолдаушылары моңғол-түрік көшпелі ақсүйектерінің өз бетімен сепаратистік үмтылуларын тиғысы келді. Сол себепті қала өмірін қол- дады, көпестерге сауда жасауда қол- дау көрсетті, өндірістік күштерді жаңғыртты, осының бәрі де, олардың ойынша, салықтың қазынаға дұрыс келуін қамтамасыз етті.

Төртінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Оның айқын мысалы — шағатайлық Кебек ханның (1318-1326) мемлекеттік саясаты. Ол көшпеліліктің әсерін шектеу және мемле- кеттілікті нығайту үшін Түркістан оазисіне көшіп келіп, ақша және экімшілік формалар жасап, Орта Азия қалаларын қалпына келтірді. Шағатай хандарының қалалық өңір- лерге басымдылық беруі бұл үлыс- тың далалық аймағын мекендеген көшпелі тайпалардың көсемдеріне ұнаған жоқ. Осы себепті бұл ұлыста эуел бастан Мәуреннахр сиякты қалалық аймақ пен Моғолстан сиякты далалық өңірдің арасында карама- қайшылық бір сәтте толастаған жок. Бұл қарсы тұру ақыр түбінде Шыңғыс ханнан қалған алып ұлыстын екіге бөлінуіне алып келді.

Шыңғыс ханнан кейін Үгедей, Мөңке тұсында айрықша беделге ие болған империялық құрылым шар- уашылыққа сәтті мүмкіндік берді. Қытай жылнамасында былай деп жазылған: «Шыңгыс хан Шығыс пен Батысты байланыстыратын шекараларда өз мүддесін қамалдар мен бастиондарды менжексен етті. Осыдан кейін ғана экономикалық және мэдени қатынастар жақсарып, Шыгыс пен Батыстыц гүлдену кезеңі басталды». Сауда мен қалалардың өсуі осыған дәлел бола алады. Батыс Қазақстан арқылы жүрген Оңтүстік Қазақстан мен Еділ арасындағы сауда-саттық ежелгі Үндістан мен Қытайға апа- ратын сауда жолдарын ашты. Орталық Қазақстанда бұл кезеңде қалалар қайта жанданып, ірі кесенелер салына бастады. Алтын Орда мен Қарақорым арасындағы керуендер, елшіліктер қазақ жері арқылы жүрді.

3.Алтын Орда реферат: Әлеуметтік құрылымы

1206 жылы құрылған моңғол мемлекеті, ең алдымен, көшпелі тайпалар мен рулардың бірлестігі деп жарияланды және мемлекеттік идеология отырықшы өлкелерді бағындыруға бағытталды. Бірақ Шыңғыс хан мемлекепнің кэдрылған күнінен бастап билік қызметіне мықты тұлғаларара. ласты жэне бүкіл ел мен жер олардың арасында ұлыстық тэртіппен бөлінді. Бір орталыққа бағынған үлкен жүйенің пайда болғанының бір көрінісі — 1206 жылы Шыңғыс ханның жакын туыстарынан, достарынан 95 ноянды мың басы етіп тағайындауы.

Мемлекет шекараларының эрі қа- рай кеңеюі екі бағытта жүрді. Бірінші жағдайда моңғолдар көрші иеліктерге сәтті жаулап алу жорықтарын жүргізді. Өздерінің ішкі жауларынын (меркіттер, керейіттер, наймандар) ізімен жүріп моңғолдар XIII ғасыр басында Оңтүстік Сібір мен Орталык Қазақстан аудандарына дейін жетті.

Моңғол империясының басшылары өздеріне бағынған ұлыс- тармен неке араластырып қана қойған жоқ, сонымен бірге қалыптасып ке- ле жатқан моңғол мемлекеті бағын- дырылған елдердің (керей, найман, ұйғыр, қытай, қыпшақ, т.б.) мемлекет құрылымының ережелері мен тэртіп- терін бойына сіңірді.

Екінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Моңғол ұлыстарындағы билік Шыңғыс хан енгізген «Жасақ» бойынша жүргізілді. «Жасақ» түрік елдерінің ежелгі заң ережелеріне қаншалықты негізделсе де, моңғолдар ұсында әскери өмірдің қатал тәртібіне бағынды. Алғашқы бетте Шыңғыс хан балалары билеген үлыс- тар Қарақорымдағы ұлы ханға ба- ғынышты болды. Сол кездерге тән ұлыстық жүйе көшпелілерге қажетті жайылымдар мен суаттарды ұстауға және бір-бірімен қақгығыспауға мүмкіндік туғызды. Бірақ алғашқы бет- те бүкіл жаулап алған кеңістікті Шыңғыс әулеті Қарақорымнан басқарған болса, кейін келе жергілікті ұлыс басшылары өз биліктерін нығайтты. Осыған байланысты жаулап алған өлкелердің дәстүрлі салтжобасы қайта жаңғырып, қоғамдық саяси дамуда бөлектене бастады. Далалық аймақтарда Шыңғыс әулеті өзінің әлеуметтік ар- тықшылықтарының арқасында өз билігін қанша күшейтемін десе де, көшпелі рулар өз көсемдерінің ыңғайына қарады.

Көшпелі өмір жағдайында кэдімгі әдетғұрып заңдар жинағының негізінде туған «Жасақ» тайпааралық қырқыстарды басуға және оларды бір билік астына жинастыруға бағытталды. Шыңғыс әулетінің хандары мемлекетті басқару үшін әскери ондық жүйе негізінде билеуге тырысты, ол болса түрік-моңғолдардың генеалогиялық қүрылымын кейінге ысырып екінші рөлге қойды. Әрбір азамат белгілі бір ондыққа кірді. Әрбір ондықтың өз басшысы болды, ондықтар жүздікке, жүздіктер мыңдыққа, мыңдықтар түмендерге біріті, әрбіреуінің басында өз басшысы жүрді. Құлдықтан босатылған еріктілер рулық топтарды толықтырды немесе билеушілердің қызметкерлері мен нөкерлері қатарын молайтты.

4.Алтын Орда реферат: Этносаяси тарихы

XII ғасырдың соңында XIII ғ. басында Орталық Азияның шығыс алқабында, Моңғол үстіртін аралай ағатын Орхон, Керулен өзендерінің бойында көшпелі моңғол руларының арасында бір қарағанда онша түсінік- сіз үрдістер жүріп жатты. Біртіндеп билік Шыңғыс атымен жер жүзіне танылған қият-боржігін тайпасының көсемі Темучин қолына жинала бас- тады. Бұл үрдістер сырт адамға тым түсініксіз болғанымен, ежелден бер- гі көшпелілер элемінің өзіндік даму заңдылықтарына, олардың отырық- шы әлеммен қарым-қатынас дәс- түрлеріне сай жүрді. Ақыр түбінде бүл оқиғалар көшпелілердің соңғы әлемдік империясының құрылуына алып келді.

Шығыс тарихшыларының еңбек- терінде бұл кезең бойынша көптеген қызықты деректер бар. Рашид-ад- Диннің жазуы бойынша, Шыңғыс хан ата-бабалары Х-ХІ ғасырларда өмір сүрген «Алан-гуа ананың күн сәулесінен көрген үш баласынан тараған». Бұл әфсанаға абайлап қарау керек. Ол белгілі дэрежеде Орталық Азия өңіріне белгілі ежелп түріктердің пайда болуы туралы аңыз- ды қайталайды. Мысалға, Рашид- ад-дин моңғолдарды түріктердің бір бөлігі деп санап, оларға келесі тайпаларды кіргізеді: «         татарлар, ойраттар, меркіттер жэне моңголдарга ұқсасөз мемлекеттері бар наймандар, онгыттар, керейіттер, қоңыраттар, сияқтылар». Рашид-ад-дин ежелгі аңыздардың негізінде Алаша ханның екі ұлы Татар мен Моңғол арасындағы жаугершіліктен бастайды. Оның жазуына қарағанда алғашқы бетте екі әулет бір-бірімен тату тұрған, бірақ бірте-бірте билік Татар әулетіне көше бастайды.

Екінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Аңшылық кәсіпті койып мал шаруашылығымен айналысу моңғол тайпаларының байлығын көбейтті. Әсіресе, жылқының рөлі артгы. Бұл үрдіспен қатар жергілікті түрік тілдес халықтарды ассимиляциялау мен шеттету қатар жүрді. X ғасырдын ортасында моңғол тайпалары алғашкы саяси бірлестіктер құрады.

Осы уақыттан бастап моңғолдардың мемлекет территориясында өз билігін орнату идеологиясы туындайды. XII ғасырдың 80-жылдардың ортасында керей- лер мен тайчуыттармен қосылып меркіттерді талқандағаннан кейін моңғолдың жас көсемі Темучин бірнеше рулардың қосып ұлыс қурады. Осы жеңістен кейін ғана Темучин есімі белгілі бола бастады. Бірак бұл оқиғаларда Тоғрыл (керейіт) мен Жамуха-цецен (моңғол — тай- чуитгердіц бір бөлігінің басшы- сы) басты рөл ойнаған болатын Кейін олардың барлығы да Темучин билігін мойындауға мәжбүр болды. Моңғолдардың Батыстағы территорияларды бағындыру 1207 ж. бас- талады, сол кезде Жошы (Джучи) Оңтүстік Сібір тайпаларын (ойраттар, буйраттар, урсууд, барга (буряттар), хабханастар, тувалар, қырғыздар, т.б.) бағындырады. Хорезмшах пен моңғол әскерлерінің алғашқы кездесуі 1216 ж. болады. Жошы хан моңғол мемлекетінің жаулары (найман, керей, меркіттер) ізінен келе жатып, Ырғыз өзенінің маңында Хорезмшах Мұхаммедтің қалың эскерімен кез- десіп қалады. Үргеніш әскері қимақ- қыпшақ жеріне жорыққа аттанған болатын. Хорезмшах пен моңғолдардың кездесуі жеңімпазды анықтамады, бірақ Жошының жойқын шабуылы алғашқы үрейді туғызды.

Моңғолдардың батыстағы өлкелердің жерін жаулап алу саясаты Жетісуден басталды. Бұл өңір моңғолдарды №ұлы Жібек жолы бойында орналасқан гүлденген қалаларымен қызықтырды. Жетісу Түркістанға, одан кейін Мәуреннахрға жол ашты. Моңғолдар найман ханының соңғы ұрпақтарының бірі Күшлік ханның қарсылығын сылтау етіп жорықгарын бастады. Сонымен бірге, моңғолдар жергілікті халық арасындағы Күшлікке қарсылықты қолдады. Күшлікке қарсы күштің өсуінің себептері — мұсылмандарды қудалау және мемлекет тарапынан салықтардың өсуі.

5.Алтын Орда реферат: Мәдениеті

Алтын Орда мәдениеті — жеке — жеке бөлуге келмейтін, ажырамайтын тұтас жэне эдемі құбылыс. Бұл мәдениеттің өзегін негізінен Еуразияның көшпелілері мен отырықшы халықтары құрады, бірақ отырықшы- жер өңдеуші мэдениеттің ықпалы өте күшті болды. Алтын Орда орталығында ондаған ірі қалалар жаң- бырдан кейінгі саңырауқұлақтай бой көтерді. Оған кінәлі көшпелілер, себебі олар отырықшыларға өзінің саяси ықпалын орнатып қана қоймай, оларға континенталдық сауданың тізгінін берді. Бұл симбиозды жүйенің қан тамыры — сауда.

Осымен қатар, отырықшылықтың бірқатар элементтері түркі-моңғолдық тайпалар арасында орын алды. Бұл Сарыарқаның кейбір жерлерінде кішкене қалалардың, керуен-сарайлардың, бекіністердің пайда болуымен дэлелденді. Батыс Қазақстан жері арқылы өтетін Сарай Берке, Астарахан-Хорезм сауда жолында орналасқан Сарайщы каласында тсңгс сараиы болғаң XIV гасырға қарай Отырар сияқты калаларды қайтадан қалыпка келтір, ісі қолға алынады. Ислам дінінің ог. нығуымен қалаларда мешіттер меи кесенелердің өсуі көрінеді (Отырар. Сығанақ, Женд, т.б.).

Ортағасырлық бірден-бір көр- некті архитектуралық ескерткіш — Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесі. Темірдің билігі кезінде салынған бұл мавзолей Қазақстанда ислам дінінің таралуының орталығы болган. Қазақстандағы исламды таратуда, қолдауда Йасауидің сопылык ордені, әсіресе белсенді болды.

Бұл уақытга қазақ даласында  бой өтерген архитектуралық ескерткіштердің маңында жаңа пайда болды. Олар архитектура- лық тұрғыдан ерекшеленген, яғни іргетасы төрт бұрышты негізде, сфера тәріздес көк күмбезімен салынған. Бар дала өңірінде архитектуралык дәстүрдің жаңа түрі. Сонымен, Алтын Орда дэуірі қазақ материалдық мэдениетіне өз заңдылықгары мен өзгешеліктерін енгізді.

Екінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Моңғолдардың саяси үстемдігі түрік-қыпшақ тіліне бөгет болған жоқ, керісінше түріктендіру процесі жеделдеді. Алтын Орда кезеңінде жазбаша деректер үш диалекті қыпшақ, оғыз, қарлұқ тілдерінің не- гізінде жасалған түркі (шағатай) тілінде жазылды. ХІІІ-ХУ ғасырларда көптеген діни-дидактикалық кітаптар мен сөздіктер пайда болды.

Акындық шығармашылықтың көрнектілері: Сайфи Сарайдың «Гулис- тан бит-турки», Хорезмидің «Ма- хаббат намесі», Құтыптын «Хусрау уа Шырыны». Өкінішке орай, Алтын Орда мемлекетінің тарихы туралы еңбектер аз емес, бірақ олар парсы, араб, жартылай моңғол тілінде жа- зылған. Егер біз түрік тілінде жазыл- ған тарихи шығармаларды айтар бол- сақ, олардың ішінде Өтеміс қажының «Шыңғыснаме» сияқты кітаптары ерекше орын алады. Өкінішке орай, Қазақстан тарихнамасында Шығыс деректерімен жұмыс аз жүргізіледі, ғалымдардың көбі сол кездегі этни- калық жэне элеуметтік жағдайды толыққанды түсінбейді, терминологиялық қателіктер кездеседі, осы себепті ғылыми айналымға Алтын Орда кезеңінде жазылған бірсыпыра еңбектер әлі де енбей тұр. Сондықтан зерттеушілер Алтын Орда тарихын тамаша баяндайтын далалық ауызша тарихнамаға (шежіре, қария сөздері) көп көңіл бөлулері шарт.

Үшінші бөлім (Рефераттан алып тастауға болады)

Ұлы дала рухани мәдениетінің же- тістіктерінің қатарына Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жырау- лардың шығармашылығы жатады. Бұл әдеби құбылыс өз бастауын Сыпыра жырау мен Кетбұғадан алады. Халықгың аңыздарына қарағанда, Кет- бұғаның көптеген жырлары Шыңғыс ханға арналған, мысалы Жошы өлімін жоқтау. Қазақ ауыз әдебиетінде ерекше орын алатын ғұлама ойшыл, хандардың тәрбиешісі, кемеңгер Жиренше шешеішің омірінің белсенді уақыты Әз Жәнібек кезеңіне хан сай келеді (1342-1357 жж.). Асан Қайғы болса — Алтын Орда империясы ыды- рау мен құлдырау кезеңіне іліккенде өмір сүрген, «Жер үйығын» іздеп үлы даланы кезген философ. Қазақ ауыз әдебиетінде «Ормамбет хан ордадан шыққан күні, Асан ата қайғырып, айтыпты жыр» делінетін шумақтар Асан қайғының 1370 жылдары Орыс (Ормамбет) ханның заманында өмір сүргенін нақтылайды. Оның поэ- зиясы Алтын Орданың күшеюін көксеген, ақсүйек өкілдерінің ойларын бір арнаға салған, империяны сақтауды ойлаған мотивтерге толы.

Қорытынды:

Сыпыра жырау Тоқгамыс ханның кезінде өмір сүріп, Алтын Орда басына түскен қиындықтарды шешуге көп септігін тигізген делінеді. ХІІІ-ХУ ғасырлардың ұлы жыраулары қазақ қаһармандық эпосының негізін салушылар деп есептейміз. Олар — «Едіге», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батьт» «Қырымның қырық батыры», т.6. эпикалық жырлардың алғашқы айтушылары. Бұл шығармалар — Алтын Орданың эскери жэне саяси данкты тарихын жақсы бейнелеген жэне Еуразиялық көшпелілердің қайратты рухы үстем кезеңінің жемісі.

Тағыда ұқсастар:

Талас бойындағы Ғұн Ордасы — Реферат казакша

Біздің дәуірімізге дейінгі Ежелгі Тараз — Реферат казакша

Facebook

Twitter

Мой мир

Вконтакте

zhazar.kz

Алтын адам қазақша - Алтын адам аза ша реферат

Алтын адам — 1970 ж. басында Есік қорғанында — сақтар тайпасының жас көсемінің зираты табылды.Қорған қазбалары Қазақстанды 5 ғ.

Бүкіл Еуразиялық байтақ даласын күн шуақты - алтынды "аң тәсілді" өнерімен көмкерген ата-бабаларымыз кейінгі ұрпағы мақтанарлықтай өлмес мұралар қалдырды. Соның бірі - әлемдегі өнер сүйер қауымды елең еткізген, бір тума ескерткіш. 1969-1970 жылдары Алматы қаласынан 50 шақырым жердегі Есік қорғанынан табылған "Алтын адам" кейпі. Оны алғаш ашып, әлемге танытқан ғалым-археолог Кемел Ақышев. Бұл обаға б.з.д. Y­IY ғасырда өмір сүрген 17-18 жас шамасындағы Сақ жауынгері, сол кездегі дәстүр бойынша, киімімен, тұрмыстық заттармен қоса жерленген.

Оң жақ беліне ағаш қынапты темір қылыш байланған. . Иықтан асынған былғары белбеудің қайыстарын алтын құрсаулар мен жолбарыс басының кедір-бұдырлы бейнесі әшекейлеген.. Сол жағындағы белдігінде темір ақинақ ілінген, оның ағаш қыны желіп келе жатқан бұлан мен жылқы түрінде орындалған екі алтын табақша тігілген терімен қапталған. . Оның әшекейлерінің арасында екі цилиндрлік қаңылтыр белгі ерекшеленеді. Олар - бүктелген қасқырдың бедерлі бейнесі бар айқаспалы белдіктерге арналған оқ сауыт. .

Есік металл өңдеушілері өндірісте түрлі материалдарды: металды, ағашты, матаны және теріні кең пайдаланады. Олар бір бұйымды жасауда металды ағашпен, түрлі металды өзара, теріні ағашпен, теріні матамен білгір қиыстырды. Қамшының ағаш сабы мен бас киімнің шошақ басы әшекейлері алтынмен апталған. Темір мен алтынды үйлестіру семсерде, қанжарда және қасиетті ағаштар бейнесінде қолданылады. Бұл заттарда темір негіз алтын тіліктермен жозыланды, алтын сымдармен тартылды және табақшалы алтынмен оралды. Шапан мен етіктегі барлық екі мың төрт жүз он бір үшбұрышты алтын тоғалардың қола негізі бар. . Есіктегі өнер туындылары скифтік-сібірлік өнердің "аң стилі" ескерткіштеріне жатады, оның бір ерекшелігі жануарларды бейнелеу сәнділік қызметіне қатаң бағынады. Сарындары мегзеуге ұшырайды және берілген түрінде қалпына келтіріледі, бірақ бейненің табиғилығы мен шыншылдығына зиян келтірмейді.

Сол қолының шынтағында алтын ұшты символикалық жебе, одан жоғары - сабы кең алтын лентамен оралған қамшы, одан да жоғары-қола айнасы мен қызыл бояуы бар сәндік жібек дорба жатыр.

Ашық аспан астындағы «Сақ қорғандары» мұражайында болу - осыдан мыңдаған жылдар бұрын Ұлы Дала өңірінде құрыла бастаған қазақ мемлекеттігінің бастамасымен танысу.

Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүргізілген археологиялық жұмыстарға көңілі толмайтыны айқын аңғарылады. Алайда Елбасының сол ескертпесін қатаң басшылыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұхамед Кішібеков: “1969 жылы Алматы облысының Есік қаласына жақын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген “Алтын адам” табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Египеттегі Тутанхамоннан кейінгі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді”, - дейді (“ЕҚ”. 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол “екінші үлкен ғылыми жаңалыққа” лайық ұлттық шара жасай алған жоқ едік. Енді, міне, “Мәдени мұраның” шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көлемінде жүзеге асатын болып жатса және газет: “Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс”, - деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың!Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойластырған жөн. Ол үшін ең әуелі, меніңше, Президент айтқандай, мұның “құрылыс емес, ғылыми жұмыс” екенін есте ұстау қажет. Сондықтан, қорық-мұражайды салу жұмысымен қабат оның ғылыми-зерттеу жағын да тереңдетуге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде танытып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті көмегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз.Президент “Мәдени мұраға” қатысты Отырарды мысалға келтірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бесшатыр келесі жағында жатыр. Қазір ғалымдар екеуін де сақ дәуірінің ескерткіші дейді. Бесшатырда ғалым К.Ақышевтың айтуынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл аралығында ғалым Кемал Ақышев қазып, зерттеген. “Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұрады: дәліз, ауызғы бөлме, қабір”, - дей келіп ( “Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы, 1976. 31-бет)., “Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиграхаудалар тобына жататын тайпалардың қасиетті герросы болғандығына (патшалары мен көсемдерін жерлейтін арнайы орын - Б.Н.) ешқандай дау жоқ”, - деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерттейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жатқан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-обаның түбіндегі “жалпы жиынтығы 55 метр” жер асты жолын қазір ешкім көрсете де, түсіндіре де алмайды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік маңынан Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұханбетовтің диплом жұмысында сол 6-обаның ішкі жағын көрсететін фотосуреттер сақталған.Ал енді өзі көрмеген, білмеген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан табады? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). “Сақтардың тастан, топырақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің обаларынан айырмашылығы жоқ”, - деп тұжырымдайды. Осы тұжырым адамды терең ойға қалдырады. Біріншіден, бұл екі тайпаның обаларында неге айырмашылық болмайды? Оның себебі не? Екіншіден, сонда бұл обалардың қайсысы сақтікі, қайсысы үйсіндікі екенін қалай, қандай ғылыми жолмен ажыратамыз?Біріншіден, Қытайдың “Тарихи жазбалары” мен “Ханнамада” сақтар аз айтылады да, күндер мен үйсіндер жайы біраз баяндалады. “Ханнаманың” соңғы аудармасында: “Үйсін елі ұлы күнбидің ордасы Чекүк ( бұған дейін “Шығу”, “Чигу” деп оқитын - Б.Н.) қаласында… Шығысы Ғұнмен, солтүстік батысы Қаңлы, батысы Дад-уан (бұған дейін “Даван”, “Дауан” деп оқитын, қазіргі Перғана - Б.Н.), оңтүстігі қала-мемлекеттермен іргелес. Бұл, тегінде, сақтардың ата қонысы еді, кейін ұлы нүкістер (бұрын “ұлы йуежы”, “ұлы йозы”, “ұлы йүзі” деп оқитын - Б.Н.) сақтарды талқандап, олардың ханын қуып жіберді. Сақтардың ханы оңтүстікке кетіп, Болор тауларынан әрі асып кеткен соң, бұл жерге ұлы нүкістер орын теуіп алды. Кейін кезек айналып, Үйсіннің күнбиі ұлы нүкістерді талқандады. Ұлы нүкістер батыстағы Бактрия еліне қарай жосып, Бактрия ханын бажағына айналдырды. Сонымен, Үйсін күнбиі ол жерлерді қайта басып қалды. Үйсіндердің арасында сақтар мен ұлы нүкістердің нәсілі болатындығының себебі, міне, осы”, - делініпті (“Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері”. “Ханнама. Батыс өңір” (2) тарауы. “Өнер” баспасы, 2006. 158-бет).Осында тағы былай делінген: “Сақтар бытыраңқы қоныстанды да, бөлшектеніп, бірнеше мемлекет болып кетті” (сонда, 152, 153-бет).Бұл оқиғалардың орын алып отырған уақыты - біздің дәуірімізге дейінгі заман. Демек, б.д.д. екінші ғасырдан бері бұл араны үйсіндер, ал оған дейін сақтар мен йүзілер, яғни нүкістер мекендеген. Енді одан әрі тереңдеп көрелік. Қазақтың алты Арыстан тұратын халық екенін екінің бірі біледі десек, қателеспейміз. Тек, өкініштісі, сол Арыстың не қылған Арыс екенін екінің бірі біле бермейді. Білгісі келген кісіге ол соншалық қиын да емес. Себебі, кез келген шежіреші шалдан сұрасаң, Ақарыстан анау, Жанарыстан бәленше, Бекарыстан түгенше тарайды деп заулата жөнеледі. Ал оның дұрысы Ақ Арыс, Жан Арыс, Бек Арыс екеніне соны ата-бабасынан бері айтып келе жатқан шалдардың өзі де, оны естіген біз де мән бермей қайталап келеміз. Өйткені, қазақта ежелгі тарих та, деректі тарих та жоқ, бәрі аңыз деп, аузымызды қу шөппен сүртіп үйреніп кеткеміз. Және солай деп үйреткендер де молшылық. Ал енді Арыс жөнінде тарихи деректер не дейді?Тарихи деректер Арыстың шын мәнінде тарихи тұлға екенін толық және еш күмән қалдырмай дәлелдейді. Тек “сақ” дегенді еуропалықтардың “скиф” дейтінін, ал кей ғалымның сақ пен скифті екі басқа тайпа деп санайтынын санада ұстаған жөн.Түркі халықтарының түпкі тарихы жазылып қалған Қытайдан басқа тағы бір ел - Грекия. Олар негізінен сақ-скифтер туралы аса мол тарихи дерек қалдырған. Ондағы алдымен жүгінетініміз - “тарихтың атасы” деп әлем таныған Геродот. Ол былай дейді: “Скифтер де басқа халықтар тәрізді жатжерлік салт-дәстүрді қабылдамауға тырысады әрі олар өзге халықтардан гөрі эллиндер дәстүрінен барынша қашқақтайды. Бұл Анахарсис пен Скил тағдырынан анық байқалады. Анахарсис көптеген елді аралап, өзінің керемет ақылдылығымен көзге түсті. Қайтар жолда ол Геллеспонт арқылы жүзіп келе жатып, Кизикке тоқтайды. Нақ осы күні кизиктіктер Құдай-Ананың құрметіне салтанатты мереке өткізіп жатқан болатын. Анахарсис әйел құдайға, егер ол үйіне аман-есен жетсе, оның құрметіне кизиктіктерден көрген діни жоралардың бәрін жасап құрбандық беретіндігін және салтанатты мереке өткізетіндігін айтып ант береді. Скифияға келген соң Анахарсис құпия түрде Гилеяға барып (бұл жер Ахиллес ат ойнату алаңында орналасқан, әрқилы ағаш түрлеріне бай қалың орманды мекен), өзі Кизикте көрген діни жора салтанатын түгел жасайды… Мұны көріп қойған бір скиф дереу Савлий патшаға жеткізді. Осы жерге келіп, Анахарсистің не істеп жүргенін көзімен көрген патша оны садақпен атып өлтірді… Анахарсис скиф патшасы Иданфирстің немере ағасы, Гнурдың ұлы, Ликтің немересі, Спаргапифтің шөбересі болған. Егерде Анахарсис шынында осы патшаның әулетінен шыққан болса, оны туған ағасының өлтіргендігін бәрі біліп қойсын. Өйткені, Иданфирс Савлийдің ұлы, ал Анахарсисті Савлий өлтірген (“Қазақ тарихынан”. Геродот. Алматы, 2004. 108-бет).“Скиф немесе жат жердегі дос” атты шығармасында Лукиан былай дейді: “Скифиядан Афиныға эллин мәдениетін аңсап келген алғашқы адам Анахарсис емес, одан бұрын келген Токсарид ақылды әрі әдемілікті ұнататын, ең жақсы мінез-құлық пен әдеп-ғұрыпты үйренуге құштар жан болатын. Өз отанында Токсарид киіз қалпақты “мұрақтылар” атты патша руынан емес, қарапайым халықтан, яғни екі өгізі мен киіз үйі ғана бар адамдар қатарынан шыққан. Бұл Токсарид аяғында Скифияға қайтып орала алмай, Афиныда өлді” (“Қазақ тарихынан”. Лукиан “Таңдамалы” кітабынан. Алматы, 2004. 133-бет). Лукиан одан ары былай дейді: “Жат жерге келген әрі өзі варвар Анахарсис, әрине, алғашқы кезде ештеңеге түсінбегендіктен,.. не істерін білмеді: …өз тілін түсінетін ешкімді кездестіре алмай, енді тек Афиныны бір көріп шығып, кемеге қайта мініп, Боспорға кері жүзіп кетуге, одан әрі онша алыс емес Скифиясына, үйіне оралуға нық шешім қабылдаған болатын. Осындай жағдайда жүрген Анахарсис кенет қаланың “құмырашылар” бөлігінде, нақ бір қолтығынан демеуге келген құдайдай, осы Токсаридке тап келеді. Токсаридті ең алдымен өзінің отандық пішіміндегі киім елең еткізді; содан кейін әрине, ол Анахарсистің өзін таныды, өйткені ол текті әулеттен шыққан және атағы жер жарған скиф болатын” (сонда, 134-бет). “Токсарид Анахарсиске скифше былай деп тіл қатты:- Жаңылмасам, сен Даукет ұлы Анахарсис боларсың?..- Ал сен, бейтаныс жан, мені қайдан білесің?- Мен де сол өңірден шыққанмын, - деп жауап берді ол, - менің атым Токсарид. Алайда сен танитындай текті тұқымнан емеспін.- Неге білмеймін, мен Токсарид туралы естігенмін, - деді Анахарсис… - Ендеше, біліп қой, - деді Анахарсис, - мен сені ұстаз тұтып, сенің Грекияға деген құштарлығыңнан от алып, оны көруге құмарттым” (сонда, 135-бет).Ал Диоген Лаэртский “Атақты философтардың өмірі, ілімдері мен нақыл сөздері туралы” кітабының “Анахарсис” деген тарауында былай депті: “Анахарсис - скиф, Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадуидің бауыры, анасы жағынан эллин, сондықтан екі тілді біледі. Ол скифтер мен эллиндердің қарапайым тұрмыстағы және соғыс кезіндегі салты туралы 800 жол өлең жазған. Жат жерді кезген Анахарсис скифтерге оралды, туғандарын эллинше өмір сүруге үйретпек боп,.. алайда дегеніне жете алмай, қауырсын жебеден ажал тауып, өзі өлсе де, сөзі қалды мәңгілік” (сонда,168-бет). “Кеме табанындағы тақтай қалыңдығы төрт-ақ елі екенін естігенде, ол: “Кемедегілер мен өлімнің арасы төрт-ақ елі”, - депті… Тірілер мен өлілердің қайсысы көп деген сұраққа ол: “Теңізде жүзіп жүргендерді қай жағына қосамыз?” - деп, қарсы сұрақпен жауап қайтарыпты” (сонда, 169-бет).Геродот б.д.д. 484 жылы, яғни Анахарсистен кейін бір жарым ғасырдан соң дүниеге келген, ал Лукиан біздің дәуіріміздің ІІ ғасырында, Диоген ғылымға VІІ ғасырда ғана белгілі болған адам, сондықтан олардың да жазуында азды-көпті ауытқулар болуы заңды. Мәселен, Геродот пен Диоген Анахарсисті Гнурдың ұлы десе, Лукиан Даукет ұлы дейді. Алайда, гректердің Анахарсисті соншама заман бойы бірінен кейін бірі жазып, айтып, үлгі етіп құрметтеп келгеніне таң қаласың.Геродот айтып отырған Геллеспонт қазіргі Дарданел бұғазы, Кизик сол теңіз жағасындағы қала, ал Гилея дегені қазіргі Полесие, Днестрдің бойы болса, онда Геродот өмір сүрген біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда скифтер Қара теңіз бойында өмір сүріп жатқан болып шығады. Олай болса, олар бұл араға одан да ертеректе, б.д.д. V ғасырдан бұрынырақ келуі де мүмкін.Сонда сақтар б.д.д. V ғасырдан бұрын Қара теңіз бойын да, Жетісуды да бірдей мекендеп келген бе? Қытай жылнамалары сақтардың бір кезде шығыстан батысқа және оңтүстік-батысқа қарай жылжығанын жазады да, сол жылжудың дәл қай кезден қай кезге дейін жүзеге асқанын анықтап айтпайды. Ал мына грек оқымыстыларының жазғаны сол олқылықтың орнын толтырып тұр ғой. Ендеше, Жетісудағы б.д.д. V ғасырға жататын обаны сақ көсемінің обасы деу күмәнді емес пе?Енді осы сақтар мен Анахарсис туралы өзіміздің қазақ шежіресінен де пікір қаузап көрелік. Алдымен Қазыбек бек Тауасарұлының атасы Матай жазып кеткен Ата шежіреге жүгінейік.“Арыстың өз аты Анарыс болған деседі. Шешесі еркелетіп Арыс атап кетіпті. Ол ілімді Еуропа елдерінде алып, көп ғұмырын өткізіп, өз еліне келгенде, он екі-ақ жыл тұрыпты. Ол артына пәлсафа қалдырған. Жазба Майқы заманына дейін келген екен. Сол замандағы бір жер сілкіністе ол топырақ астында қалған. Арыс ақын да, ахун да адам болған. Еуропада көрген өнегесінің жақсы жақтарын өздерінің патшалығына кіргізуге ұмтылған. Ол өзінің туған ағасымен осы жөнінде келісе алмай мерт болған… Оның көп өлеңі сақталған екен, ол да жер сілкінгенде құрыған. Арыс Еуропаны өз туысқаны Тоқсары диуанамен бірге аралаған. Патшаның қандай болуы керектігін айтамын деп, туысқанына жақпаған” ( “Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36-бет).Осы салыстырулардың өзінен де гректердің Анахарсис деп отырғаны біздің Арыс бабамыз екені аңғарылады. Дегенмен, анықтай түсу үшін тағы бір қосымша дерек келтіргеннің артықтығы болмас. 2004 жылы “Аруна” баспасы бір топ автор жазған “Древний Казахстан” атты кітап шығарды, оның сараптамашысы - тарихшы, академик Болат Көмеков. Сонда: “Сақтар - қазақ халқының бабасы”, - деп және Анахарсистің өмір сүрген уақыты б.д.д. 620-555 жыл деп көрсеткен (30-31-бет). “Анахарсис (Анарыс)” деген тарауда: “Анахарсис, Анарыс-сакский ученый. Жил в V11-1V вв.н.э. В истории известен как “Скиф Анахарсис”, - деп көрсеткен (сонда, 46-47-бет). Осыдан кейін Геродот жазып кеткен Анахарсистің Қазыбек бек айтып отырған Арыс-Анарыс бабамыз екеніне қайтіп күмәндануға болады? Ал бұдан кейін сақтардың қазаққа баба тайпа екенін қалай мойындамассың? Тарих дегеннің өзі осындай-осындай дәлелдердің басын біріктіргеннен барып құралмай ма?Ата шежіре бойынша Жұманнан Арыс, Арыстан Ақ, Пан, Жан, Бол, Бек, Бал деген алты ұл туып, содан алты арыс қазақ тараған. “Алғаш аталған екі ұл жылқы кезегіне кетіп, Тәңір тауының түбінде мұздап дүние салыпты. Ақ алтаудың үлкені екен. Одан бала қалыпты. Пан үйленбеген, одан тұяқ болмапты. Жетісуда қаңтардан кейінгі айды қазақтар ақпан немесе екі ағайынды дейді. Ағайынды Ақ пен Пан өлген ай, әйтпесе, ағайынды екі жігіт өлген ай екі ағайынды атанған”, - дейді (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. Алматы, 1993. 36, 37-бет). Ал қазір бүкіл қазақ “екі ағайынды” дегенді ұмытып, бұл айды ақпан деп атап жүргеміз жоқ па?Сонда Анахарсис деп жүргеніміз өзіміздің Арыс бабамыз болса, ол біздің шамалауымызша, б.д.д. 612 жылы Тәңір таудың түбінде туып, 547 жылы Днестрдің бойында өлген болса, онда сақтар б.д.д. VІІ ғасырға дейін Жетісу жерін мекендеп, б.д.д. VІ ғасырда Қара теңіз бойына ауған болып шықпай ма?Оның үстіне Жетісуда тек сақ обалары ғана сақталғандай сөйлейміз, ал бұл араны он ғасырға жуық мекен еткен Үйсін мемлекетінен де бір белгілер қалуы тиіс емес пе? Қарап отырсақ, ғалым Әбдеш Төлеубаевтан өзге Үйсін обасын нақты зерттеген ешкім жоқ, барлық ғалым тек сақ обаларын ғана зерттеп келген болып шығады. Сөйте тұра сақ пен үйсіннің адам жерлеу әдісі ұқсас деген тұжырым жасай салады. Әрине, үйсін сақтың ұрпағы болса, екеуінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі неге ұқсас болмасын?! Қазір жасы 80-нен асып отырған қарт ұстаз, бірнеше кітап жазған сауатты, Кеген өңіріндегі Жалаулы деген жерде туып-өскен Әділхан Зықаев деген ағамыз: “Біздің жас күнімізде осы қорған деп жүргендеріңді үлкен кісілер “Үйсін оба” немесе “Үйсін төбе” деуші еді”, - дейді. Осындай атадан балаға жалғасып келе жатқан сөзді елемей-ескермей, “үйсін обалардың ішінде жатқандар - сақтар” деуіміз қалай болады?Сөз орайы келіп тұрған соң, айта кетейік, біздің кейбіріміз: “Ғұн дегенді қазақ тарихшылары шығарып алып жүр, ондай халық жоқ, оның өз аты сиуңну”, - деп, ал әр елдің тарихшылары бірі “хун”, екіншісі “ғұн” немесе “гун”, үшіншісі “һұн” деп әрқайсысы әртүрлі атап жүрген халық та сақтың ұрпағы, оның дұрыс аты “құн” болуы мүмкін екенін де осы арада ескерте кеткеніміз жөн сияқты. Себебі, біріншіден, алғашқы дыбысы “ғ”-дан басталатын ежелгі атау сөз қазақ тілінде жоқ десе де болады, ал “ғашық”, “ғайбат”, “ғарыш”, “ғалам” секілді сөздер араб тілінің ықпалымен бертінде пайда болған, сондықтан бұл тайпаның өз аты “ғұн” емес, “құн” болу керек, себебі “қ” дыбысы ежелден айтылып келе жатқан ата дыбысымыз. Екіншіден, жоғарыда айтылған Ата шежіре: “Жан деген кісіден Ар, Құн деген екі бала болыпты… Қазіргі Арғын деп жүргеніміз - осы екі ұлы адамның алты баласынан тараған ұрпақ. Олардың бірігіп Арғын аталуы Алтайға ауған заманнан қалған”, - дейді”. (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”,1993. 46-бет). Үшіншіден, “Арқұн” сөзін “Арғын” деп үндестік заңына сәйкес өзгертіп айту - ұлттық дағдымызға тән құбылыс. Төртіншіден, 1253-1255 жыл аралығында Моңғолияға келіп қайтқан Г.Рубрук: “Бұл жерде аргон деп аталатын халық бар, ол екі рудан тұрады: аргон тендук руынан және Мухаммедке табынатын, өзгелерден гөрі көрікті және ақылдырақ, көбіне саудамен айналысатын тендуктерден”, - дейді ( “Қазақ тарихынан”, Алматы, 2004. “Шығыс елдеріне саяхат”, 1993. 85-бет). Рубрук ол аймақтың атын Сендук (Тендук) деп көрсетеді. Ал ол атау Мәшһүр шежіресіндегі Сүйіндік, Бегендік, Шегендік дейтін аталарды еріксіз еске түсіреді. Бесіншіден, қытай тарихында үйсінге көмектескен гүн тайпасын Ата шежіре аргын деп атайды. Осыларды ескерсек, арғындар құн тайпасының тікелей ұрпағы екеніне күмән қалмайды. Алтыншыдан, Ата шежіренің таратуы бойынша, Құн да, Арғын (Арқұн) да Арыс бабамыздың Жан деген баласынан тараған, яғни Жан Арыс тұқымы болып табылады. “Ежелгі Үйсін елі” кітабында Шадыман Ахметұлының: “Ат үстінде садақ тартуды ғұндар сақтардан үйреніпті”, - деп дәлелдейді бірсыпыра ғалымдар”, - деген пікірі де бұл ойымызды дәлелдей түседі (4-бет). Соғыс өнерін ағайын ағайыннан үйренбегенде, кімнен үйренеді? Жетіншіден, б.д.д. 530 жылы Кир патшаны жеңген сақ-массагет Томирис парсылармен Аракс өзенінің бойында соғысады. Өзеннің аты Арыстан тараған Ар мен Ақтың үрпағы мекендеген соң солай аталған болар деп ойлауға да қақымыз бар емес пе? Сегізіншіден, Геродот: “…скифы называют амазонок “эоропата”, что по-эллински означает мужеубийцы; “эор” ведь значит муж, а “пата” убивать”, - дейді (“История”. Ленинград, 1972.219-бет). “Эор” дегеніміз екі жарым мың жылдан кейін де әлі “ер” аталып, күйеу дегенді білдіреді, ал “пата” сөзі “опат” дегенді еске түсіреді. Ал оны арабтан енген сөз деп жүрміз. 2,5 мың жыл бұрын арабтар сақ тіліне қалай әсер етеді? Әлде Мұрат Аджи айтып жүргендей, о баста түріктерден араб тіліне, одан өзімізге қайта енген сөз бе? Әлде “қарасы батты”, “күні батты” дегендегі “батты” сөзінің арғы төркіні “пата” дегенге ұқсас айтылды ма екен? Қалай болғанда да, б.д.д. V ғасырда сақтар әйелдің күйеуін “ер” десе, қазақтар бүгін де “ер” дейді. Өстіп о заманда да, бұ заманда да бір тілде сөйлеген елді бір-бірінен бөлек ел деуге қайтіп тарихшылардың аузы барады?Осыншама сәйкесіп тұрған деректерді көзге ілмеу тарихқа мән бермеумен бірдей емес пе? Ал егер көзге ілсек, Арыс-Анахарсистің сақ екеніне, ал біздің тікелей сақтың ұрпағы екенімізге қандай күмән қалады?Сонымен, сақ, құн, үйсін - үшеуі де бір тұқымнан тараған ұрпақ болса, әрине, олардың әдет-ғұрпы да, салт-дәстүрі де, оның ішінде өлікті жерлеу рәсімі де бірдей болуы заңды. Ендеше, Есік обасынан табылған Алтын адамды сақ деп кесіп айта алмаймыз. Бұл күмәнімізді күрделендіре түсетін тағы мынандай жағдайлар бар.Алдымен, Есік маңындағы Алтын адам арнайы ғылыми жұмыс нәтижесінде емес, кездейсоқ табылды. Сондықтан ол үстірт зерттеліп, Бесшатырдағыдай ең құрымаса обаның ішкі құрылысын елестетуге көмектесетін қарапайым фотосуреттер де түсірілген жоқ. Бесшатыр обаларына, ішкі-сыртқы кейбір ұқсастықтарына бола сақ дәуіріне жатқыза салынды. Ешкім ол арадан табылған заттарды Тарбағатайдың теріскейіндегі ескерткіштерді зерттеген ғалым Әбдеш Төлеубаев құсап екі бірдей шет елдің ғылыми лабораториясына жіберіп, қай ғасыр, қай заманның ескерткіші екенін арнайы анықтап жатпады.Екіншіден, Есік обасынан екі адамның мәйіті шыққан. К.Ақышев ол жайында: “Бізге Есік қорғанындағы екі бейіт бір мезгілде пайда болған деген ой келді, себебі, екі бейіттің де үстіне үйілген топырақ бір, оған көмілген адамдар сүйегі де топырақтың астында жатыр, олай болса, олар не бір семьяның адамдары, не жақын қандастық қатынастары бар адамдар… Біздіңше, орталық бейіттегі жерленген адамның қырынан жерленген адамға қарағанда қоғамдық орны жағынан маңыздырақ екендігі даусыз”, - дейді (“Ертедегі ескерткіштер елесі”. Алматы. 1976. 13-бет). Ал мұны қазақтың қарапайым тілімен айтсақ, бірі хан да, екіншісі - ханзада.Үшіншіден, Қытай елінде шыққан “Ежелгі Үйсін елі” кітабы: “Күнбидің он неше ұлы бар. Басқа ұлдарына қарағанда ортаншы ұлы Датлұқ … Датлұқтың ағасы мұрагер ханзада болып тағайындалған еді… Оның Семзеу деген ұлы болған, дүниеден ерте қайтқан мұрагер ханзада көзі жұмыларда Күнбиге: “Үйсін тағының мұрагері Семзеу болсын”, - деп тілек қойған еді… Күнби дүниеден көшкен соң, оның тағына Семзеу отырды. Семзеу деген - лауазымы. Өз аты - Күнсүй би. Күнби - ханның атағы, өз аты Лапкөк еді”, - дейді (Үрімжі. 2005. 249, 250, 251-бет). Дәл осы кітаптағы “Үйсін туралы жалпы шолу” деген мақаласында Нығмет Мыңжанұлы: “Үйсін Елжау бидің он ұлы болған… Күнбидің тақ мұрагері ерте қайтыс болып кетіп, оның Жөнші (Күнсүй) би деген баласы жетім қалады… Жөнші биді… Елжау би тақ мұрагері етіп бекітеді”, - деп жазады (17-бет). Ал жоғарыда айтқан Ата шежіре: “Жалпы, Елсау атамыз бес әйелінен 23 бала көріп, соның оны тіреп тұра қалыпты… Нулы атамыз әкесі Елсаудан бұрын жастай жиырма екі жасында кетіпті… Нулыны қатты ардақтап, Үш Қарашқа қойыпты. Осыдан кейін-ақ Елсаудың да денсаулығы болмапты… Елсау би дүние салып, осыдан 1980 жыл бұрын (б.д.д. 104 жыл - Б.Н.) қайтқан соң, оның көзінің тірісінде-ақ таққа отырған Санжар - Жөнше нар қытай қыздарына құмарлау болып”, - дейді (Қ.Тауасарұлы, “Түп-тұқианнан…”.1993. 43-бет). Бұл үш пікір де бір жерден тоғысады. Тек Н.Мыңжанұлы Семзеу таққа Күнби өлген соң, Қазыбек бек Күнбидің көзі тірісінде-ақ отырды дейді және 22 жастағы Нулыны Үш Қарашқа жерлегенін, әкесінің де ұзамай дүние салғанын айтады. Ал Үш Қарашымыз сол Есік қаласының үсті. Бас Қараш Асы жайлауының батыс бетінде, Орта Қараш пен Кіші Қараш Түрген өзенінің бойындағы сайда. Осының бәрін біріктіре қарасақ, Алтын адамымыз Нулы ханзада, ал “орталық бейіттегі” “қоғамдық орны маңыздырақ” адам Елсау Күнбидің өзі болып шықпай ма?Төртіншіден, 2005 жылы 14 желтоқсанда сол кездегі Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Мәмбет Қойгелдиев: “Біз енді тарихи қателікті түзетуіміз керек. Есік қорғанынан табылған Алтын адамды біз осыған дейін сақ, оның ішінде сақ-тиграхауд деп келдік қой. Қытайдың жылнамалық деректері мен ондағы ғалымдардың тарихи мәліметі бұл Алтын адамның үйсін, үйсін қоғамының адамы екенін бұлтартпай дәлелдейді… Алтын адам - …үйсін бекзадасы!” - деген мәлімдеме жасаған болатын (“Жас Алаш”, 15.12.05.)Бесіншіден, Алтын адамның үйсін ханзадасы екенін алғаш жорамалдаған жазушы Тұрсын Жұртбаев болатын. “Осы арада Кемел Ақышев қазған Есік қорғанындағы “Алтын киімді ханзада” сол Ұлы Күнбидің ұлы емес пе екен деген ой ұшығы қылт ете қалады. Оның жас мөлшері жиырманың ар жақ, бер жағы деп айтылып жүр”, - дейді ол өзінің “Дулыға” атты екі томдық тарихи зерттеулерінде (Алматы, 1994.1-том. 292-бет).Ғылымдағы бір қателік, дер кезінде түзелмесе, кейін дәлелденуі өте қиын көп қателікті тудырары даусыз. Алтын адамның үйсін емес, сақ болып және сақтың қазаққа қатысы жоқ халық боп қалуын қалайтын, ол табылған жерді қазақ жері дегісі келмейтін ішкі-сыртқы күштердің бар екеніне біз көз жұмып қарамауға тиіспіз. Тарих ғылымдарының докторы, қытай тілін жетік білетін ғалым Нәбижан Мұқаметханұлы “Үйсін мемлекеті жөнінде” атты мақаласында: “Демек, қазір қытай тарихшыларында өзінің және өз елінде қалыптасқан ұстанымды негізсіз өзгерту байқалады”, - деуі бізді қатты сақтандыруы тиіс (“Жас Алаш”, 04.03.04). Бұған ежелден аталып келе жатқан “ғұнды” бір кезде “сиуңну” деп, “йүзіні” “жу-жы” деп, қазір “нүкіс” деп, Елжау деп оқылып келген Күнбиді Лапкөк, Мөде-Мүдені Бақтұғ деп, тағы басқа толып жатқан атауды жаппай өзгертіп жаза бастағаны да дәлел. Соның бәрін көре-біле тұрып біздің жайбарақат жүріп жатқанымыз ғылымға мән бермеушілік екені сөзсіз.Сонымен, Есік қорық-мұражайының ғылыми негізін дұрыстап жасау үшін, алдымен сол Алтын адаммен бірге табылған бір-екі затты басқа екі мемлекетте бір-біріне қатыссыз жағдайда ғылыми-техникалық әдіспен қай заманның дүниесі екенін анықтайтын зерттеу жасату қажет.Сонан соң Есік қорық-мұражайының құрамына бірінші кезекте көне Талғар қаласының орнын емес, Есік қорғанының қасындағы Рахат ауылының тепсеңінде жатқан қала орнын қосып, алдымен соны ашқан жөн. Себебі, оны ертедегі Үйсін мемлекетінің астанасы Шығу қаласының орны деген ғылыми болжаулар бар. Егер ол қаланың Шығу екені дәлелденсе, онда Алтын адамның үйсін екені де өз-өзінен дәлелденеді. Алтын адамды тапқан Бекен Нұрмұхаметов Есік маңындағы “Патшалар қорғанында” бұрын 600-700 оба бар еді, қазір 60-70-і ғана қалды дейді. Ал 600-700 обаға ел билеушілері құрығанда 6-7 ғасыр бойы жерленуі тиіс. Соншама уақыт бір жерге басшыларын жерлеген ел соншама уақыт сол араны тұрақты мекен етуге де тиіс. Біз әңгіме етіп отырған обадан табылған хан мен ханзада да, сөз жоқ, сол көне қалада өмір сүрген адамдар. Ал оны археологиялық жолмен дәлелдеу - өте мәдениетті елдің үлесі. Біз сол үлесті үнемі болашаққа сырғыта бермеуіміз керек.Ата шежіредегі: “Ел астанасы Үш Қараш астындағы Шығу қаласы еді”, - деген сөз де (“Түп-тұқианнан өзіме шейін”. 45-бет) шындық пен болжамның арасын біржола анықтап, осындай ғылыми-археологиялық зерттеуді жедел түрде жүргізуге шақырады.