Фатих Әмирхан - психологик анализ остасы (татар әдәбиятыннан реферат). Фатих амирхан реферат на татарском

Фатих Амирхан

Родился 1 января 1886 года в Ново-Татарской слободе в семье имама мечети «Иске Таш». Учился в одном из популярнейших по тому времени медресе «Мухаммадия». В 1905-1907 годах работает секретарём журнала «Тербиете-этфаль» (Воспитание молодежи) в Москве. В 1907 году организует в Казани еженедельную газету «Эль-Ислах». В 1909 году переводит на татарский учебник языка эсперанто. С 1912 по 1917 год руководит националистической газетой «Кояш» (Солнце), пишет в литературно-художественном журнале «Анг» и юмористическом журнале «Ялт-йолт». Дружил с поэтом Габдуллой Тукаем Обложка учебника эсперанто на татарском языке с дарственной надписью Фатиха Амирхана Габдуле Тукаю Жизнь Ф. Амирхана была полна нравственных исканий, сомнений, разочарований. Писатель питал большие надежды на революционные преобразования в России. В культурном возрождении татар Амирхан был убежденным западником. С искренней радостью Амирхан встретил Февральскую революцию. В 1920 году приветствовал образование Татарской АССР. В двадцатые годы в прессе прошел ряд публикаций обвиняющих Ф. Амирхана во всех смертных грехах. На тот момент уже тяжело больной туберкулёзом писатель пратически не отреагировал на эти статьи. Последние дни публицист прожил недалеко от Ново-Татарской слободы в доме на улице Большая Красная. Неизлечимая болезнь (у него были парализованы обе ноги), потрясения от мировой войны 1914-1918 годов, Гражданской войны, голода в Поволжье приводят Амирхана к мистицизму, который не покидает его до самой смерти. Писатель скончался 9 марта 1926 года и был похоронен на мусульманском кладбище рядом с могилами отца, дяди, деда. Память В Казани в честь Фатиха Амирхана назван городской проспект, расположившийся в Ново-Савиновском районе г. Казани.

Биографиясе татар телендә

Татар әдәбияты классигы - күренекле про­заик, драматург, публицист, әдәбият тәнкыйтьчесе һәм җәмәгать эшлеклесе Фатих Әмирхан (Мәхәммәтфатих Зариф улы Әмирханов) 1886 елның 13 гыйнварында (яңа стиль белән 1 гыйн­варда) Казанның Яңа бистәсендә мулла гаилә­сендә туа. Аның әтисе, хезмәте-шөгыле буенча рухани саналса да, фикердә һәм көндәлек тормышында яңалык тарафдары булып, балаларын чагыш­тырмача хөрлектә тәрбияләргә омтыла. Җиде-сигез яшенә җиткәч, Фа­тихны ул мәхәллә мәктәбенә укырга бирә, ә ике елдан соң заманы өчен алдынгы исәпләнгән «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә күчерә. Монда укыган чорда (1895-1905) Фатих дин сабакларыннан тыш дөньяви фәннәрне, Көнчы­гыш классик әдәбиятын һәм, мәдрәсә каршындагы рус классларына йөреп, рус теле һәм әдәбиятын да яхшы гына үзләштерә. Бер үк вакытта ул мәдрәсәнең җәмәгать эшләрендә актив катнаша, шул чорда уяна башлаган һәм 1905 елгы революция алдыннан киң җәелеп киткән ислахчы шәкертләр хәрәкәте эчендә кайный, «Әлислах» исемле шәкертләр оешмасының җитәк­челәреннән берсе була; мәдрәсә тормышындагы иске тәртипләрне тән­кыйтьләгән, европача белем алу идеяләрен яклаган «Мәгариф» һәм «Тәрәкъкый» исемле кулъязма газета-журналлар чыгаруны оештыра. Шәкертлек елларында аның шулай ук С.Гассар (1877-1918), Х.Ямашев, Г.Коләхмәтев кебек революцион-демократик карашлы шәхесләр белән арала­шуы һәм аларның сәяси эшләренә катнашуы да мәгълүм. Болар һәммәсе Ф.Әмирханның иҗгимагый-сәяси карашлары формалашуына көчле йогын­ты ясый. Мәдрәсәне тәмамлагач, 1905-1907 елларда, Ф.Әмирхан, гимназия прог­раммасы күләмендә өлгергәнлек аттестатына имтихан тотарга хәзерләнү максаты белән, Петербургта һәм Мәскәүдө курсларда укып йөри. Аның иҗат эшчәнлеге дә шул чорда башлана. 1906 елны Уральскида чыга тор­ган «Әлгасрелҗәдид» журналының алтынчы санында яшь каләмнең бе­ренче басма әсәре - Париж Коммунасының утыз биш еллыгына багыш­ланган «71 нче ел Коммунасы» исемле тәрҗемә очеркы дөнья күрә. 1907 елның гыйнварында ул Мәскөүдә нәшер ителә башлаган беренче татар балалар журналы «Тәрбиятел-әтфаль» («Балалар тәрбиясе») редакциясенә сөркөтип булып урнаша һәм шул журнал битләрендә фәнни-популяр ха­рактердагы берничә мәкалә («Күктә күренә торган нәрсәләр», «Зил-зилә», «Менделеев» һ.б.), Даниянең мәшһүр балалар язучысы Г.Х.Андерсенның «Мәхәббәтсез үрдәк баласы», «Гөл агачы вә әкәм-төкәм» исемле әкиятлә­рен ирекле тәрҗемә итеп бастыра. Бишенче саныннан соң журнал чыгудан туктагач, 1907 елның җәендә Ф.Әмирхан Казанга кайта. Шул җәйне аның белән зур бәхетсезлек була: әле яңа егерме бер яшен тутырган егетне паралич суга, һәм ул гомере буе үз аягы белән йөри алмас авыру хәлендә кала. Әмма иҗат дәрте, халыкка хезмәт итү идеалы белән янган егетнең рухын бу фаҗига сындыра алмый. Кресло һәм коляскага багланып яшәргә дучар ителүенә карамастан, Ф.Әмирхан нәкъ менә шул чорда үзенең әдәби һәм публицистик эшчәнлеген киң җәелдереп җибәрә. Демократик яшьләр, шәкертләр мәнфәгатен яклауны үзенә бурыч итеп куйган һәм 1905 елдан бирле җилем басмада яшерен рәвештә чыгарылган «Әлислах» («Реформа») газетасы, 1907 елның октябрендә рәсмиләштере­леп, ачык төстә чыга башлый. Ф.Әмирхан бу газетаның сәркәтибе саналса да, чынлыкта аның фактик мөхәррире була. Шушы газетаның 1907 елгы 4 нче санында «Дамелла» имзасы белән Ф.Әмирханның романтик рухта­гы беренче оригиналь әдәби әсәре - «Гарәфә кич төшемдә» исемле хикәя­се басыла. «Әлислах» чоры (1907-1909) Ф.Әмирханның әдәби иҗатта һәм аеруча публицистика, әдәби тәнкыйть өлкәсендәге күпкырлы эшчәнлеге белән характерлы. Чагыштырмача шушы кыска гына вакыт эчендә ул үзенең «Бәйрәмнәр» (1908), «Милләт тәрәкъкый иттерү» (1908), «Картайдым» (1909), «Татар кызы» (1909), «Танымаганлыктан таныштык» (1909) кебек мәгълүм хикәяләрен, «Яшьләр» (1909) драмасын, «Фәтхулла хәзрәт» (1909) исемле атаклы сатирик повестен яза, «Әлислах» битләрендә ил һәм татар тормышының төрле иҗтимагый-сәяси мәсьәләләренә, әдәбият-сәнгать, уку-укыту һәм башка актуаль проблемаларга багышланган йөзгә якын публицистик, тәнкыйть мәкаләсен, очерк һәм фельетоннарын бастыра. Бу әсәрләр Ф.Әмирханны шул чор татар милли әдәбиятының алдынгы бер вәкиле итеп таныталар һәм әдип иҗат эшчөнлегенең шуннан соңгы идея юнәлешен билгеләүдә дә хәлиткеч роль уйныйлар. «Әлислах»та эшләгәндә Ф.Әмирхан чорның күренекле шәхесләре - Г.Тукай, Г.Камал белән якын­лаша. Г.Тукайның Казанга килгәч 1907-1909 елларда иҗат иткән күпче­лек әсәрләре беренче башлап Ф.Әмирхан җитәкләгән «Әлислах» газета­сында дөнья күрәләр. Бөек шагыйрьнең шигъри җыентыкларына беренче дөрес бәяне бирүче, шагыйрь иҗатының әһәмиятен, киләчәктәге урынын дөрес билгеләүче дә Ф.Әмирхан була. 1909 елның җәендә «Әлислах» газетасы чыгудан туктагач, Ф.Әмирхан фикердәшләре Г.Тукай, Г.Камал җитәкчелегендә 1910 елның мартыннан чыга башлаган «Ялт-йолт» исемле көлке журналында (рәсми мөхәррире Әхмәт Урманчиев) актив языша. 1912-1918 елларда исә ул берөзлексез «Кояш» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли. 1910-1917 еллар арасында Ф.Әмирхан, иҗади эзләнүләрен һәм әдәби-публицистик эшчәнлеген дәвам иттереп, татар тормышының төрле якла­рын яктырткан «Хәят» (1911) повестен, «Урталыкта» (1912) романын, «Тигезсезләр» (1914) драмасын һәм «Көндезге сәхәр, яки Рузасызлар» (1911), «Хәзрәт үгетләргә килде» (1912), «Габделбасыйр гыйшкы» (1914), «Танс кичәсе» (1914), «Сәмигулла абзый» (1916), «Салихҗан кари» (1916) кебек көлке һәм сатирик хикәяләрен иҗат итә, көндәлек матбугатта күпсан­лы мәкаләләре белән катнаша. Әдипнең балалар яратып укый торган «Ул үксез бала шул», «Корбан», «Нәҗип», «Балалар атавы», халык риваятьлә­ренә нигезләнгән «Ай өстендә Зөһрә кыз», «Сөембикә», «Картада оттырылган Зөлхәбирә», «Бер хәрабәдә» исемле милли-романтик рухлы хикәяләре дә шул чорда языла. Гомумән, 1917 ел инкыйлабынача Ф.Әмирхан­ның әсәрләре тупланган ике дистәгә якын китабы басылып чыга. 1917 елгы Февраль революциясен Ф.Әмирхан «Богаулар өзелде» дигән публицистик мәкаләсе белән хуплап һәм шатланып каршы ала, хакимият башына большевиклар килүне исә берникадәр сагаю белән кабул итә. Шулай да, тәҗрибәле һәм демократик карашлы сүз остасы буларак, ул Октябрьдән соң да үзенең иҗат активлыгын киметмәскә ты­рыша, бигрәк тә публицистик һәм тәнкыйть мәкаләләрендә заманның актуаль вакыйгаларына, әдәбият-сәнгать, мәгариф, тарих, тел һәм баш­ка өлкәләрдәге яңалыкларга, уңай һәм тискәре күренешләргә үзенең мөнәсәбәтен белдереп бара, республиканың иҗтимагый-сәяси һәм мәдәни тормышында катнашып яши. 1919 елдан башлап ул «Эш», «Кы­зыл Армия», «Татарстан хәбәрләре», «Татарстан» газеталары, «Шәрекъ кызы», «Безнең юл» журналлары белән хезмәттәшлек итә, 1923-1925 елларда Казан театр техникумында татар әдәбияты укыта, беренче бас­кыч эш мәктәпләре өчен, тәҗрибәле педагог Г.Рәфыйков белән берлектә «Ана теле» исемле дәреслек китабы чыгара, терминология комиссия­сендә, сүзлекләр, совет хөкүмәте карарларын тәрҗемә итү, редакцияләү һәм рецензияләүдә катнаша, конференция һәм әдәбият кичәләрендә чы­гышлар ясый. Ф.Әмирханның Октябрь борылышыннан соң иҗат иткән әдәби әсәрләре, һәрхәлдә, киң җәмәгатьчелеккә билгеле булганнары, күп түгел. Монда аның ирек өчен көрәшкән сугышчыларны данлаган «Чәчәкләр ки­терегез миңа» (1921) исемле нәсерен, «Тәгъсия» (1922) исемле романтик рухтагы фәлсәфи хикәясен һәм 1924 елда язган «Шәфигулла агай» дигән сатирик әсәрен әйтеп үтәргә мөмкин. Болардан «Шәфигулла агай» дигәне аеруча игътибарга лаек. Анда ул сатира стиле чаралары белән большевик­лар идеологиясе тәэсирендә кешеләрнең гамьсез роботларга әверелүен, гасырлар буе яшәп килгән милли традицияләрдән һәм гомумкешелек кыйм­мәтләреннән, ата-бабаларның рухи мирасыннан ваз кичүләрен сурәтли. Бу әсәр матбугатта бары 1991 елда гына басылып чыга. Әдипнең 1922 ел­да «Фәтхулла хәзрәт» повестен пьеса итеп эшләве дә мәгълүм. Пьеса шул елның җәендә «Ширкәт» труппасы тарафыннан сәхнәгә куела. 1925 елны Татарстан хөкүмәте карары нигезендә Ф.Әмирхан персо­наль пенсиягә чыга. Ләкин сәламәтлеге какшаган әдипкә озак яшәргә на­сыйп булмый: 1926 елның 9 мартында кинәт көчәеп киткән үпкә авыру­ыннан Ф.Әмирхан вафат була. Күпкырлы әдәби колачы, иҗатының байлыгы, сүз сәнгатендәге оста­лыгы белән Фатих Әмирхан замандашлары Г.Тукай, Г.Исхакый, Г.Ибраһимов, Г.Камал, М.Гафури кебек талант ияләре белән бер сафта торып, егерменче йөз башы яңа татар әдәбиятының нигез ташларын салучылар­ның берсе була, сүз сәнгатенең проза жанрында классик үрнәкләр туды­рып, үзенчәлекле хикәяче, милләт язмышын кайгыртучы публицист, та­тар дөньясының көнүзәк проблемаларын җанлы кеше образлары, реалис­тик вакыйга, конфликтлы ситуацияләр аша тәэсирле итеп тасвирлаган оста драматург, Г.Тукай, Г.Исхакый һәм башка замандашларының әдәби әсәрләренең сәнгатьчә үзенчәлекләрен анализлаган киң эрудицияле тәнкыйтьче булып таныла. Дөрес, узган гасырның егерменче, бигрәк тө утызынчы еллардагы рәсми тәнкыйте Ф.Әмирхан иҗатына һәм шәхесенә һөҗүмнәр дә оештыра, аны татар милли буржуасының мәнфәгатьләрен чагылдыручы, совет идеоло­гиясенә һәм халкына чит-ят язучы дип игълан итә, ун елдан артык (1929-1941) аның бер генә әсәре дә кабат басылмый. Бары 1941 елда гына сай­ланма хикәяләре тупланган беренче җыентыгы дөнья күрә (төзүчесе Афзал Шамов). Аннан соң инде бер-бер артлы аерым җыентыклары, икетомлыгы һәм 1984-1986 елларда әсәрләренең дүрттомлыгы басыла. Ләкин бу соңгы басмага да әле әдипнең күп кенә әсәрләре, бигрәк тә публицистика­сы һәм тәнкыйть мәкаләләре (мәсәлән, Г.Исхакый иҗатына караган Мәкаләләр) кермәгән.

Источник материала:

Биография: Әдипләребез: библиографик белешмәлек: 2 томда: 1 том / төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахманин. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 751б.  Фотография:https://tt.m.wikipedia.org /URL: https://tt.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%85_%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD(дата обращения: 15.01.2016) Биография: Википедия — свободная энциклопедия / Фатих Амирхан [Электронный ресурс] (последнее изменение этой страницы: 19:21, 19 декабря 2015). URL:https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD,_%D0%A4%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%85_%D0%97%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87(дата обращения: 15.01.2016) e-height: normal;tab-stops:220.35pt'>  %87">https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B8%D0%BD%D1%87%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%BD,_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D...(дата обращения: 15.01.2016)       

tataredebiyate.ru

Фатих Әмирхан - психологик анализ остасы (татар әдәбиятыннан реферат)

РЕФЕРАТ

Фатих Әмирхан – психологик анализ остасы

Работу выполнила учительница

татарского языка и литературы

1- ой квалификационной категоории

Федорова Фирдаус Файзхановна

г.Казань

2016 ел

Татар әдәбиятының үсеш тарихында тирән эз калдырган шәхесләрнең берсе Ф.Әмирхан үзенең күпкырлы иҗаты белән аерылып тора. Язучының үткен сатирик тел белән иҗат ителгән әдәби һәм сәяси-публицистик әсәрләрендә милләт язмышы өчен борчылып яшәү, аны югары мәдәниятле, прогрессив аңлы итеп күрергә теләү сизелеп тора.

Ф.Әмирхан, беренче чиратта, әдәбиятыбызның иң зыялы классик язучыларның берсе. Шул ук вакытта ул гаҗәеп оста журналист та, татар әдәби тәнкыйтенә нигез салучы да. Әдип - яшьләр газетасы “Әльислах”ны оештыручы һәм “Кояш” газетасының җаваплы секретаре буларак, үзен таныткан шәхес. Моннан тыш Г.Камал, С.Рәмиев белән берлектә татар театрын оештыру эшендә янып йөрүче Ф.Әмирхан - үзенең “Яшьләр”, “Тигезсезләр” исемле пьесалары, төрле спектакльләргә язган рецензияләре белән театр сәнгатен үстерүгә зур өлеш керткән киң белемле, эрудицияле шәхес.

Ф.Әмирхан һәм аның иҗаты белән кызыксынуыбыз “Хәят” повестен укып чыкканнан соң башланды. Язучының иҗаты, тормышы турында язылган байтак истәлекләр, мәкаләләр белән танышырга туры килде. “Фатих Әмирхан турында истәлекләр” җыентыгы - шуларның берсе. Аның турында дуслары, туганнары һәм аны күреп белгән замандашларының истәлекләре тупланган әлеге китап әдипнең тууына 100 ел тулу уңае белән чыгарылган. Ф.Әмирханның бөтен тормышы чагылыш тапкан бу китапта без үзебезне кызыксындырган бик күп сорауларга җавап таптык.

“Төрки телләрдә, гарәпчә, фарсыча һәм, әлбәттә, русча иркен укучы, киң карашлы, мәгълүматлы, Көнчыгыш мәдәниятенең рухын аңлаган, шуның белән бергә, Көнбатыш цивилизациясенә йөз тоткан, аңа кызыккан әдип үзен дә Лондон, Париж дендилары кыяфәтендә күрергә теләгән. Аяксыз булганы хәлдә, европача эшләпә, гамашлы ботинкалар киеп алдырган фотосын карагыз. Тереклекне, гомерне никадәр ярату хисе чагыла бу кыяфәттә...”**

Б.Урманче истәлекләрендә әнә шундый зыялы, укымышлы, эчке һәм тышкы дөньясының матурлыгы турында даими кайгыртучы шәхес булып күзаллана әдип.

Ф.Әмирханның бай иҗаты турында язылган хезмәтләрдән Э.Нигъмәтуллинның “Әдип иҗатына бер караш”* һәм В.Хаковның “Ул яктылык көтеп яшәде”** мәкаләләре дә игътибардан читтә кала алмыйлар.

Аларның беренчесендә Ф.Әмирхан иҗатына төрле яссылыктан торып анализ ясалса, икенчесендә исә әдипнең татар прозасын баету, әдәби телне үстерү, камилләштерү өлкәсендәге эшчәнлеге турында сөйләнә.

Башка галимнәребез дә аның иҗатын ныклап өйрәнгәннәр. И.Нуруллинның “Фатих Әмирхан” хезмәте*** – шундыйларның берсе.

1989 елда Ф.Әмирхан әсәрләренең дүрт томлыгы басылып чыккан булса, 2002 елда “Хәтер” нәшрияты әдипнең әсәрләрен “Мәктәп китапханәсе” сериясендә кабат бастырып чыгарды. Бу укучылыр өчен зур бүләк булды.

Гомумән, Ф.Әмирхан иҗаты белгечләр тарафыннын төрле яклап өйрәнелгән. Ләкин күпме генә хезмәтләр басылып чыкмасын, бу инде аның иҗаты турында бүтән язар нәрсә калмаган икән дигән сүз түгел әле. Бөек әдип иҗатын һәркем үзенчә күз алдына китерә, үзенчә аңлый һәм бәя бирә, шуңа күрә аның иҗаты турында мәктәп укучысының ни рәвешле фикер йөртүе күпләр өчен кызыклы булыр дип саныйбыз.

Ф.Әмирхан әсәрләрен өйрәнә башлагач ук, төрле образларны иҗат итүдә кулланылган сәнгатьчелек алымнары, аларның үзенчәлекле булуы күзгә ташлана. Язучы геройларының эчке кичерешләрен ачуда, аларның рухи дөньясын сурәтләүдә зур уңышларга ирешә, психологик анализ остасы булуы һәрдаим күзгә ташланып тора.

Бу хезмәтебездә әдип иҗатының нәкъ шушы ягына мөрәҗәгать иттек. “Ф.Әмирхан – психологик анализ остасы” темасын сайлавыбыз да очраклы түгел. Дөрес, язучының психологик анализ алымын куллануы турында И.Нуруллинның “Фатих Әмирхан” исемле хезмәтендә күрергә була. Галим үзенең китабында, гомумән, әдипнең төрле әсәрләренә анализ ясап, аларның художество үзенчәлекләрен, идея-эстетик кыйммәтләрен ачып бирә. “Хәят” әсәрен анализлаганда, И.Нуруллин яшь кызның күңел кичерешләрен бирүдә, эчке хәлен аңлатуда Ф.Әмирхан тарафыннан пейзажның бик оста файдаланылуын күрсәтә, аның психологик анализ остасы булуын билгеләп үтә.

Безнең бу теманың сайлавыбызның төп максаты – психологик анализ ясау үзенчәлекләрен, аның төрледән-төрле алымнарын, галим хезмәтендә чагылыш тапмаганнарын, үзебез аңлаганча ачып бирү. Моның өчен Ф.Әмирханның берничә әсәрен сайлап алып, шулар аша психолгик анализ ясауда уңышлы саналырдай кайбер алымнарны мисаллар ярдәмендә аңлатып бирүне төп бурычыбыз итеп саныйбыз.

Язучының әсәрләре турында сүз башлаганчы, ул яшәгән чорның аның шәхес булып формалашуына ничек йогынты ясавы турында әйтеп китик..

Ул 1886 елның 1 нче гыйнварында Казанның Яңа бистәсендә Зариф мулла гаиләсендә туган. Ике гасыр аралыгында, ягъни зур үзгәрешләр чорында яшәгән Ф.Әмирхан. Аның мулла булып китмәвендә бу чорның роле зур булгандыр, мөгаен. Укырга һәвәс, үзе зирәк, гаять акыллы булу сәбәпле, ул 17-18 яшьләрендә үк “Мөхәммәдия” мәдрәсәсенең югары бүлеген тәмамлаган. Аннан соң социал-демократ С.Н. Гассардан русча дәресләр алу аның дөньяга булган карашларын тулысынча формалаштырырга ярдәм иткән булырга тиеш.

1904 – 1906 елларда мәдрәсә шәкертләре хәрәкәтен оештыручыларның берсе булагн Ф.Әмирхан әкренләп милләтен агарту һәм үстерү эшенең үзәгендә тора башлый. Ләкин укытучысы Гассар өйрәткәнчә көч кулланып көрәшү юлын сайламый. Ул әдәбиятны үстерү аша кешеләрнең белемен арттыру юлы белән милләтен саклап калырга, аны алдынгы итәргә теләгән.

Каләм көче – зур көч, бигрәк тә ул үткен акыллы кеше кулында булса. Ф.Әмирхан нәкъ әнә шундыйлардан була. XX гасыр башы – татар әдәбияты яңа нигездә канат җәеп, күтәрелеп, яшәреп килгән заман. Ә әдәбият өчен матур әдәби тел кирәк. Ул тел халык өчен аңлаешлы да, нәфис тә булырга тиеш. Мондый яңарышның башында Ф.Әмирхан торган. “Замандашлары һәм аннан соң килгән әдәбият әһеле аның язу ысулыннан үрнәк алды... Тел турысында ул дәвердә иң күп хафаланган, пошынган кеше Ф.Әмирхан булды дисәк, һич арттыру булмас”, – дип яза Б.Урманче.

Ф.Әмирханга кадәр яшәгән әдипләр дидактик әдәбият вәкилләре булган. Алар үгет-нәсыйхәткә корылган әсәрләр иҗат иткәннәр. Кешенең эчке дөньясы, күңел каршылыклары, рухи халәте бу әсәрләрдә чагылыш тапмаган. Дөрес, рус әдәбиятында бу чорда И.С. Тургенев, Л.Н. Толстой, Ф.И. Достоевский кебек күңел кичерешләрен бөтен тирәнлеге белән ачып сала алган сүз осталары яшәгән. Татар әдәбиятына психологик кичерешләрне, кешенең хис-тойгыларын сәнгатьчә нәфис итеп тасвирлау стилен Ф.Әмирхан алып килә.

Психологик анализ остасы булу җиңел түгел. Беренчедән, кешенең эчке дөньясын ачып бирү, күңел кичерешләрен сурәтләү аша чынбарлыкны аңларга ярдәм итү өчен язучының зирәк акыллы, үткен зиһенле булуы кирәк. Икенчедән, ул үз героеның рухи дөньясы белән яши алырлык дәрәҗәдә нечкә хисле, сиземләү тойгысы көчле шәхес булырга тиеш. Әмирханда боларның барысы да бар. Моннан тыш ул кешеләрне, тормышны нык яратуы белән аерылып торган. “Чыннан да, аның булдыклы, уңган... үткен зиһенле, бик зирәк, дикъкатьле һәм сүзгә оста булуы беренче күрүдә үк сизелер тора... Фатихта нечкә күңеллелек, кешенең хәлен аңлый белүчәнлек күренешләре дә нык сизелә иде...” – дип искә ала аның турында Ф.Әмирхан II. Башка замандашлары да аның “бик ягымлы, шат табигатьле, искиткеч ихтыярлы, бик сизгер, алдан күрә белүчән һәм зур оптимист кеше” булуы турында язып калдырганнар. Әнә шундый бай рухи дөньясы, әлбәттә, аның әсәрләрендә дә чагылмыйча калмагандыр.

Әдәби әсәрләрдәге геройларның психологик дөньясын сурәтләгәндә билгеле бер закончалыкларга таяналар. Боларны Ф.Әмирханның берничә әсәре үрнәгендә карап китик.

“Ул үксез бала шул!” (1913) хикәясе җыйнак кына, әмма киеренке сюжетка корылган булуы белән аерылып тора. Гает көнне матур киемнәрен киеп ишегалдына чыккан малайларның күңелендәге шатлык хисе әллә кайдан ук сизелеп тора. Төп геройның бу хисләрен күрсәтү өчен, автор укучының игътибарын аерым детальләргә юнәлтә. “Күлмәк, кәләпүш һәм читекләрем генә түгел, минем казакием дә өр-яңа. Шушы гаеткә генә тектерелгән казаки иде”, - дигән җөмләләрдә “казаки” сүзенә аерым басым ясала. Бәйрәм киеме булудан бигрәк, ул әле малайның хәлле гаиләдән булуын да күрсәтә. Бәйрәм хисен, күңелдәге шатлыкны алар төсле киенмәгән, “үзенең һәрвакыттагы иске киемендә” булган, “былтыр ата-анасы үлгәнлектән, бу ел берәүдә хезмәт итеп торган асрау малай Нури” дә бозмый. Автор әнә шулай итеп, бер-берсенә капма-каршы куелган психологик детальләрне (казаки һәм иске киемнәр) кертеп, алда сөйләнәчәк вакыйганың психологик җирлеген әзерли. Геройның күңел хисләрен көтелмәгәнчә үзгәртеп, хисләр борылышында аның характерын тулысынча ачып салучы тагын бер деталь – уен килеп керә. Уенның да ниндие бит әле! Малайлар “сабан туе атлары булып” чабыша башлыйлар. Автор башта тыныч уеннар уйнаган малайларны бер-берсе белән ярышырга мәҗбүр итә. Нәкъ менә ярыш вакытында кеше күңелендәге капма-каршы сыйфатларның ачылып куюы мөмкин. Нәрсә җиңәр: киң күңеллелекме, әллә хөсетлекме; гаделлекме, әллә гаделсезлекме? Тышкы кыяфәттәге капма-каршылык та малайларны бер-берсеннән аермаган иде. Ә менә ярышу төп геройның рухи дөньсын ачып салырга ярдәм итә: анда көнчелек хисе, мин-минлек калкып чыга. Шунда автор зур осталык белән хикәясен тагын бер психологик деталь белән бизи. Бу – читек. Үкчәле читек - өстенлек билгесе. Шул читек белән бәйле дүрт җөмләдә “мин” сүзе җиде тапкыр кабатлана. Геройның хисләре кайный, эчке дөньясы ачыла бара. Читекле малайларның аны яклавы һәм Нурины мыскыллау көчәя барган саен, рухи дөньяның зәгыйфьлеге тагын да калкурак булып күренә. Нури белән төп герой арасындагы психологик диалог моны тагын бер кат раслый.

- Миңа читекләрем генә уңайсызладылар, булмаса, мин Нурины уздырмыйдыр идем, - дип сөйләнергә тотындым...

- Узгач, узган инде. Читекләрең уңайсызларлык булгач, аларны салып чабыш идең соң!..

- Үзеңнең яңа читегең булмагач, шулай дигән буласың инде. Минеке шикелле яңа читекләрең булса, син дә яланаяк чабышмас идең...

Игътибар итегез! Герой үзенең өстенлеген күрсәтү өчен, Нуриның да яланаяк түгел, читек киеп чабышуын тели. Ә бит малай-шалайның яланаяк чабышуы гадәти хәл булса да, аның Нуридан өстен булып күренәсе килгәнгә күрә генә шулай диюе сизелеп тора. Ф.Әмирхан героеның холык-фигылен үзеннән ачтыру алымын куллана. Кыска гына вакыт аралыгында хисләрнең борылышлар ясый-ясый үсә баруын тоясың, хәтта геройларның сөйләм интонацияләрен ишеткәндәй буласың. Шул рәвешле автор кешенең тышкы кыяфәте белән эчке дөньясы тәңгәл килмәскә дә мөмкин икәнлеген күрсәтә. Бу да психологик сурәтләүнең бер үзенчәлеге булып тора. Үзенең хаклы булуын расларга теләгән героебыз моңарчы кычкырып әйтмәгән, әмма күңелендә булган иң яман “бетләш” сүзен әйтә, һәм болай да “күзләрен мөлдерәтеп торган” Нури кычкырып елап җибәрә. Аның кичерешләренең ни дәрәҗәдә тирән булуын түбәндәге җөмләләр раслый:

- Мин үксез бала шул! Әти-әнием булса, минем дә читек-кәвешем булыр иде. 

Теләсә кемне, хәтта иң явыз кешене дә тетрәндерерлек сүзләр малайларны сискәндереп җибәрә. Алар үзләренең нинди зур хата ясауларын аңлыйлар. Ф.Әмирхан малайларның бу чактагы эчке кичерешләрен, уйларын тулырак күрсәтү өчен, кабатлау алымын кулланган. “Мин үксез бала шул!” җөмләсе төп геройның колак төбендә озак яңгырап тора.

Бу җөмләне үз героеннан кат-кат кабатлату аша автор укучыны да уйга калдыра, героена мөнәсәбәтен дә сиздереп куя: аның әле бөтенләй үк өметсез кеше түгел икәнен күрсәтә, төп хакыйкатьне аңлавына ышана. Әйе, әсәр героеннан да бигрәк, укучының иң кирәкле нәрсәне аңлавына шикләнми: иске киемле, яланаяклы Нуриның бөтен рәхәте дә, шатлыгы да үзеннән өстен малайларны йөгерештә җиңүдә; аларны җиңеп, ул да үзен әти-әниле малайлар белән тигез күрәчәк.

Гомере буе кешеләрне рәнҗетүдән сакланган Ф.Әмирхан әнә шулай тәрбияли, кыска гына хикәясе белән дә олы хакыйкатьне ача: бу дөньяда кеше рәнҗетүдән дә яманрак эш юклыгын искәртә.

“Корбан” (1913) хикәясе дә - кичерешләргә бик бай әсәр. Хикәянең герое кечкенә сарык бәтиен (ул аңа “Хөсәен” дип исем куша) тәрбияләп үстерә. Үсеп сарык булгач, малайның каршы булуына карамастан, “Хөсәенне” корбан итеп чалалар. Әнә шундый гади генә сюжетлы бу әсәрне лирик хикәя дип атау дөреслеккә күбрәк туры килер иде сыман.

Табигатьтә һәр җан иясе дә бик матур. Бигрәк тә хайваннар кечкенә вакытларында бик сөйкемле булалар. Хикәя нәни сарык бәтиен тасвирлау белән башланып китә. Геройның бу җан иясенә карата булган хис-тойгылары шундый көчле, ул аны “тел белән генә сөйләп бетерә алмыйм” дигән сүзләре белән үзе үк раслый.

Психологик анализ остасы буларак, Ф.Әмирхан табигать күренешләренең бер кисәген – кечкенә бәтине тасвирлау аша яңа хис-кичерешләргә юл ача. Бу гүзәл күренеш хикәянең герое күңелендә нәни җан иясенә карата тартылу, аны чын күңеленнән ярату һәм якларга теләү тойгысын уята. Гүзәл җан иясе дә хуҗасын ярата, һәр чакыруында аның янына килә. Шулай итеп, бер хис икенчесе белән тулыландырыла: тойгы катламнары барлыкка килә. Авторның иҗатына хас тагын бер үзенчәлекне күрсәтәсе килә. Аның героеның эчке дөньясы башка тавышларны да барлыкка китерергә сәләтле. Корбан итеп чалынырга тиешле сарыкның тавышында ул ялвару, ярдәм сорауны ишеткән сыман була. ““Хөсәен”, мескен, минем тавышка... елаган, ыңгырашкан сымак итеп, һәм моңлы, һәм ачы, һәм җан көйдергеч тавыш белән кычкырып, миңа җавап бирде... Хәзер инде аның тавышында зарлану, каргау, кансыз суючыларга ләгънәт уку ишетелә иде”.

“Корбан” хикәясендә героеның хис-тойгыларын үстерә барып, автор аны сызланырга, кычкырып еларга мәҗбүр итә. Югалту ачысын кичергән герой үзе дә шәфкатьсез күренешнең корбаны түгелме соң? “Мин озак вакытлар “Хөсәен”не оныта алмадым... Аның моңлы һәм яшьле күзләре белән карашы минем күз алдыма килеп йөдәттеләр”, – ди ул. Бу сүзләр ярдәмендә автор героена теләктәшлек итә сыман: ул аны аңлый.

Дөрес, юмор кыстырып җибәрү аша (“Хөсәен” бабайны түгел, мине дә күтәрә алмыйдыр иде) ул хис-кичерешләрнең драматизмын киметергә теләгән булса кирәк.

Автор әсәр ахырында үзенең мөнәсәбәтен дә сиздереп куйган: ул һәрвакыт хаксызга рәнҗетелгәннәрне яклаган.

Психологик анализның бу үзенчәлеген авторның башка әсәрләрен анализлаганда да күрергә була. Мәсәлән, “Хәят” повестенда баш геройның эчке дөньясы шулкадәр тоемлауга бай һәм хәрәкәтчән, ул үз уйларында Михаилны да, Салихны да “сөйләштерә”, алар белән “бәхәсләшә”.

Ф.Әмирханның “Хәят” повесте (1911) – психологик кичерешләргә иң бай әсәрләрнең берсе. Чынбарлыкның романтик сурәтләүләр белән оста итеп үрелеп баруы, ягъни реаль тормыш белән хыялый дөньяның янәшә яшәве һәм бәрелешүе – болар бар да сюжетны мавыктыргыч итеп төзергә ярдәм иткән. Әсәрне анализлаганда, галимнәр герой хисләренең тышкы тирәлек белән каршылыкка керүе, аның үз эчендәге хисләр китереп чыгарган халәте, күңел монологы, хыяллары тудырган рухи дөньясы, ягъни психологик анализның бу үзенчәлекләре турында күп фикерләр әйттеләр.

Геройларның эчке дөньясын ачуда пейзажның да роле зур. Мәсьәләнең бу ягына тукталып китик. Пейзажны сурәтләгәндә Ф.Әмирхан берничә максатны күздә тоткан.

Беренчесе – табигать тасвирларының геройлар күңелендә билгеле бер кәефне тудыру өчен файдаланылуы. Әсәр табигать күренешләрен сурәтләү белән башланып китә. “Бер сәгать кенә моннан әүвәл явып киткән җиңел яңгыр шәһәр урамнарының тузанын баскан һәм, һавадагы кызулыкны җиңелчә язгы җылылык белән алмаштырып, көнне ямьлелекнең чигенә ирештергән иде. Әле һаман һавадан җуялып бетмәгән яз җиле, кояш батышы ягыннан аерым бер акрынлык вә тынычлык белән исә дә, дөньяга яңару вә яшәрү исләре чәчә һәм бөтен җанлы вә җансыз нәрсәләрне үзләренә бертөрле тереклектә коендыра иде”.

Табигатьнең гүзәллеге, яшәрү һәм яңару, чисталык һәм сафлык кебек күренешләре иң матур хисләр генә тудыра ала, гүзәл хыяллар дөньясына алып керә. Бернинди борчуларсыз, мәшәкатьсез генә яшәүче яшь кызларның күңел күтәренкелеген, бәхетен, алдагы тормышларының болытсыз көн кебек булырга тиешлеген укучы табигать аша сиземли. Язгы табигать күренешләре күңелене кузгата. Бу Хәят белән Лизаның йөрәгендә бары тик шат хисләр генә уятырга сәләтле.

Икенче очракта автор табигать күренешләрен Хәятның эчке кичерешләренә янәшә куеп сурәтли. “Хәят... бакчага караган тәрәзәне ачып җибәрде. Күрше бакчада, бөтен һаваны яңгыратып, сандугач сайрый иде. Таңның нурлылыгы, сөеклесе гөл чәчәгенең матурлыгы сандугачны шулкадәр җанландырган иде ки, ул үзе белгән көйләрнең иң матурларын сайрый, вә шул кечкенә гәүдәсенең әллә кай җирләреннән меңәр төрле ноталар чыгара һәм вакыт-вакыт үз-үзен һәм гөл чәчәгеннән башка, үзен чолгаган бөтен дөньяны оныткан шикелле, үз тавышында үзе җуяла иде”.

Мәхәббәт утында янган кыз баланың күңел хисләрен сурәтләү өчен моннан да матур күренешне ничек табасың? Сандугач – сөйгән парларның юлдашы, иң нечкә хисләрне генә уятучы мәхәббәт символы. Яшьлек таңнары сандугачтан башка була аламыни? Хәятның бөтен йөрәге ниндидер бер тойгыдан ашкынып тибә башлады. Бу билгесез, ләкин күңелгә рәхәтлек бирә торган хис аның бар дөньясын ямьләндереп җибәрде. Ул кабат дачада булган сөйләшүне күз алдына китерде. Михаилның аның матурлыгын мактавы күңеленә килеп, Хәят үзен бик тә бәхетле итеп тойды. Дачада почта уйнаганда алган бер хатта “мөселман кызы булуыгызны онытмагыз” дигән сүзләрне укыгач, күңеле кителгән сыман булган иде. Сандугачның өздереп сайравы аны да оныттырды. Михаил әйткәнчә, ул Хәят өчен сайрый, Хәятка күңелле киләчәк вәгъдә итә кебек. Менә шушы барлык билгесез хисләр кушылып, ул “ниндидер бер рәхәт онытылуга” чума, “аллы-гөлле нурга чолганган бәхет, яшь канга аралашып, иң вак тамырларга кадәр” үтеп керә. Әле Хәят хисләр чолганышында, тик иртәме-соңмы ул ике төрле яшәешне бер-берсенә кушып булмаганны аңлаячак. Михаилга карата уянган беренче тойгы күңеленең бер читендә яшеренеп яткан икенче бер каршылыклы хисне – “Михаил белән үзе арасында үтеп булмый торган чокыр барлыгын” сиздереп тора. Әнә шулай итеп, беренче тойгы икенчесен уятып, үзе юкка чыга. Каршылыклы тойгылар тезмәсен бер процесс итеп тасвирлау аша Ф.Әмирхан тышкы тирәлекнең, кеше аңын, аның холык фигылен ничек үзгәртүен күрсәтә алган.

Өченче тапкырында Ф.Әмирхан табигать күренешен кеше хисләренә каршы куеп сурәтли. Яз башларында Хәят бераз тынычлана төште. Тормыш үз агымына җай гына бара. Хәятка Рәхимовлар гаиләсе белән аралашу зур йогынты ясый. Ул рус имласы, арифметика, француз телен өйрәнә башлый. Әминә һәм Рөкыя кебек үзен иркенрәк тота башлый. Әмма Хәятның күңелендә һаман да бушлык. Михаилны ул күңел түренә кертеп утырта алмады, Гали Арсланов белән аралашудан баш тартты. Аны эч пошу, яшьлегенең күңелсез узуы өчен борчылу, сагышлану кебек хисләр чолгап ала.

Ф.Әмирхан, кызның бу хәлен сурәтләү өчен, тагын табигать күренешләренә мөрәҗәгать итә. Бер кичтә буран котыра башлый. Хәятның тыныч күңеле кинәт ниндидер тынычсызлык белән алмашына. “Җил бик ачы тавыш белән сызгыра, бик калын тавыш белән үкерә, әле ыжгырынып, бүре улаган тавышлар чыгара, әле җен алмаштырган бала шикелле елый да тагы үкерә, тагы сызгыра, тагы ыжгыра башлый иде... Яфраксыз агачлар, тагы әллә нәрсәләр шатырдыйлар, ыңгырашалар, өметсез күтәрелеп бәреләләр. Ишекләр, яман хәбәр китерүчеләр тарткан шикелле шылтырыйлар иде...” Мондый күренеш Хәятка бик көчле тәэсир итте: аның күңелен актарып ташлады. Ниндидер эч пошу, билгесезлектән интегү бөтен барлыгын чолгап алды, “тереклек аның алдында ямен җуйды”. Әнә шундый ямьсез күренешләр, шыксызлык Хәятның ялгызлыгын, күңел төшенкелеген тагын да тирәнәйтә.

Ф.Әмирхан зур осталык белән табигатьнең кеше кичерешләренә тәэсир итеп кенә калмыйча, аның күңелендә каршылыклы хисләр уятырга да сәләтле икәнен күрсәтә алган.

Һәр очракта да табигать геройларның эчке дөньясын тирәнрәк ачарга ярдәм иткәнен күрдек. Тормышның бөтен каршылыклы якларын да, кеше күңелендәге хисләрне дә табигать тасвирлаулары аша бирү укучы күңеленә тәэсир итү көчен арттыра. Нечкә һәм сизгер күңелле Ф.Әмирхан моны бик яхшы аңлаган.

Көчле психлогик күренешләр ярдәмендә сурәтләнгән әсәрләреннән күренгәнчә, Ф.Әмирхан – һәр герое хис иткәнне үз йөрәге аша кичерә белгән, аларның күңел дөньясын аңлый алган язучы. Икенче төрле әйткәндә, ул психологик анализ ясауның бөтен нечкәлекләрен белгән талант иясе. Аның бу башлангычын XX гасырның 20–30 нчы елларында Г.Ибраһимов, Г.Исхакый, ә 60–70 нче елларда Ә.Еники, Ф.Хөсни кебек каләм ияләре дәвам иттерәләр. Кешеләр тормышындагы психологик якны сурәтләү бүген дә әдәби стильнең иң уңышлы якларыннан санала.

Кулланылган әдәбият:

1. Әмирхан Ф. Сайанман әсәрләр. – Казан: Татарстан Республикасы “Хәтер” нәшрияты (ТаРИХ), 2002. – 399 б.

2. Фатих Әмирхан турында истәлекләр. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1986. – 192 б.

3. Бәширова И. Әдипнең дүрт томлыгы. – “Мирас”, 1996 (1-2). – 304 б.

4. Нигъмәтуллин Э. Әдип иҗатына бер караш. – “Мирас”, 1996 (1-2). – 304 б.

5. Нуруллин И. Фатих Әмирхан. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1988. – 279 б.

6. Хаков В. Ул яктылык көтеп яшәде. – “Мәдәни җомга”, 1996, 12 гыйнвар.

 Фатих Әмирхан турныда истәлекләр. Казан: Тат. кит. нәшр., 1986. – 191 б.

** Бакый Урмаче. Фатих Әмирхан белән очрашуларым.// Шунда ук. – 50 б.

* Нигъмәтуллин Э. Әдип иҗатына бер караш.// Мирас, 1996 (1-2). – 304 б.

** Хаков В. Ул яктылык көтеп яшәде. // Мәдәни җомга, 1996, 12 гыйнвар.

*** Нуруллин И. Фатих Әмирхан. Казан: Тат. кит. нәшр., 1988. – 279 б.

 Бакый Урманче. Фатих Әмирхан турында истәлекләр.// Фатих Әмирхан турында истәлекләр. Казан, 1986. - 51 б.

Фатих Әмирхан II. Фатих Әмирхан турында исемдә калганнар.// Шунда ук. – 22 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 308 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 309 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 309 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 314 б.

Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 316 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 151 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 171 б.

 Фатих Әмирхан. Сайланма әсәрләр. VI том. Казан, 2002. – 206 б.

infourok.ru

Фатих Амирхан: биография и творчество

Сегодня мы расскажем, кто такой Фатих Амирхан. Биография его будет подробно рассмотрена ниже. Речь идет о писателе, едко-ироничном публицисте, перо которого не щадило самых влиятельных и уважаемых мусульман. Он был и мудрым либеральным мыслителем.

Биография

Фатих Амирхан на татарском языке сумел создать настолько восхитительные прозаические произведения, что его назвали самым проникновенным лириком своего народа. Он родился в 1886 году, 1 января, в Новотатарской слободе. Его отец был имамом мечети Иске-Таш. Род его восходил к мурзам Казанского ханства. Детство нашего героя прошло под чтение Корана, а также добрые наставления его матери - мягкосердечной, просвещенной женщины. Фатих Амирхан два года проучился в приходском мектебе. В 1895 г. по настоянию отца он перешел в медресе «Мухаммадия» - крупнейшее училище Казани. Руководил данным заведением педагог и религиозный деятель Г. Баруди. Десять лет наш герой провел в этом учебном заведении.

Обучение

Фатих Амирхан получил превосходное богословское образование, а также прекрасные знания в литературе Востока и его истории. Кроме того, он приобрел навыки русского языка и открыл для себя ряд светских наук. Наш герой начал интересоваться русской культурой. Он проявлял любопытство как к русским, так и к европейским ее основам. Будущий писатель начал задаваться вопросами об основных причинах отставания восточной цивилизации. По характеру будучи лидером, но при этом инициативным человеком, он вокруг себя сплотил группу людей, которые также чувствовали, что рамки религиозной школы для них тесны.

Иттихад

Фатих Амирхан в 1901 г. вместе с друзьями стал организатором тайного кружка «Единение». На его родном языке эта организация называлась «Иттихад». Кружок ставил своей целью улучшение бытовых и материальных условий учащихся. Кроме проведения собраний, издания рукописного журнала, объединение осуществило в 1903 г. национальную театральную постановку - спектакль «Несчастный юноша». Это мероприятие стало одним из первых в своем роде. Наш герой непрерывно пытался восполнить нехватку знаний. В результате у будущего писателя появился репетитор. Им стал С. Н. Гассар - социал-демократ. Частое общение с этим человеком, а также с Х. Ямашевым вызвало у нашего героя острый интерес к политической жизни.

Деятельность

Фатих Амирхан в период русской революции окунулся с головой в организацию движения учащихся «Реформа». Он участвовал во всех съездах мусульман России. В 1906 году наш герой покидает родной дом. Опасаясь преследований, он уезжает в Москву. Здесь он работает над журналом «Воспитание детей». На страницах этого издания появляются дебютные журналистские опыты нашего героя. Вскоре произошло возвращение Фатиха Амирхана. Казань он посетил в 1907 г. Ему удалось вновь стать вожаком молодежи. Однако случилась трагедия. В 1907 году, 15 августа, нашему герою стало плохо. Он оказался в больнице. Диагноз – паралич. Болезнь приковала писателя к инвалидной коляске. Лишь характер, воля, поддержка родителей и друзей позволили ему вернуться к творческой и общественной деятельности. Осуществилась его давняя мечта - вышел первый номер издания «Эль-ислах». Пожалуй, это была самая смелая и бескомпромиссная газета того времени.

Творчество

Выше мы уже рассказали, как стал публицистом Фатих Амирхан. Рассказы его начали появляться в упомянутой выше газете. Первый из них - «Сон накануне праздника» - был опубликован в октябре 1907 г. В этом произведении речь идет о светском национальном празднике, на котором царит социальная и межнациональная гармония. Для ряда литературных творений нашего героя (в частности повести «Фатхулла хазрет», изданной в 1909 г.) характерно беспощадное, часто несправедливое высмеивание духовенства, которое сочетается с созданием художественной утопии о счастливой и радостной жизни татар, в которой есть место для культуры, технического прогресса, а также ислама.

Огромную популярность принесли писателю произведения, которые посвящены духовным исканиям мусульманской татарской молодежи в условиях революционного и национального движения. Следует отдельно упомянуть повесть «Хаят», роман «На перепутье», а также драму «Неравные». Данные произведения по большей части были созданы на основе жизненных фактов и личных впечатлений автора. В них он раскрыл мир сомневающихся, размышляющих и мятущихся представителей молодежи, которые не готовы, даже во имя заманчивой мечты, порвать навсегда с верой, традициями и своим народом. Таким образом, в душе нашего героя произошла эволюция к национальным и либеральным ценностям, идее согласия и общественного спокойствия. Революцию писатель не принял. Он во всем искал красоту и гармонию, поэтому с болью и возмущением писал о разгуле преступности, разрухе, незаслуженных привилегиях, запущенных памятниках, безнравственном поведении лидеров.

fb.ru

Фатих Амирхан. Хан татарской литературы

Из всех творческих людей, имена которых связаны с Казанью, особое место в истории города и всего татарского народа занимает имя Фатиха Амирхана. Его творчество сочетает в себе лиризм и едкую иронию, а судьба тесно связана с поворотами революционных лет начала 20 века

Фатих Амирхан родился 1 января 1886 года. Отец его был имамом казанской мечети Иске Таш, а проживало семейство в Новотатарской слободе. Предки Амирхана были татарскими мурзами Казанского ханства и многие из представителей его рода были выдающимися мусульманскими священнослужителями.

Хусаин Амирхан, дед Фатиха, был крупным историком, занимался изучением булгаро-татарской старины, а также жизни и деяний знаковых фигур исламского мира. Кроме этого, Хусаин Амирхан возглавлял одну из самых крупных мусульманских общин Казани.

Детство и юность Фатиха

В 1893 году Фатих Амирхан приступил к учёбе в приходском мектебе, где проучился всего два года. После чего, в 1895 году, по настоянию отца - Мухамедзарифа Амирханова, перешёл из мектеба на учёбу в медресе "Мухаммадия".

В те годы "Мухаммадия" было самым крупым новометодным учебным заведением Казани. Медресе руководил Г.Баруди - педагог и крупный религиозный деятель, друг отца Фатиха. Ф. Амирхан проучился в медресе 10 лет. Именно эти годы определили дальнейший жизненный путь будущего писателя.

Из медресе Фатих Амирхан вышел с блестящим богословким образованием, отличными знаниями истории и литературы Востока, а кроме этого немного знал некоторые светские науки и письменный русский язык.

Фатих Амирхан и движение шакирдов

Обладая лидерскими качествами, Фатих Амирхан возглавил небольшую группу шакирдов (учеников) медресе, которым было "тесно" в границах религиозной школы и всей системы образования тех лет.

Подобная деятельность привела к созданию тайного объединения "Иттихад" ("Единение"), целью которого молодые люди ставили коренное реформирование программы обучения в медресе, а также улучшение матуриальных и бытовых условий для учащихся. Кружок "Иттихад" выпускал сбоственный рукописный журнал, проводил встречи с недовольными учениками. Главным же событием была постановка спектакля по пьесе "Несчастный юноша", который был сыгран в медресе в 1903 году в отсутствие руководителя медресе и наставника Г.Баруди.

Несмотря на активную социальную деятельность в медресе, Фатих Амирхан думал оставить обучение там и поступить в Татарскую учительскую школу. Недостаток же образования будущий писатель стремился компенсировать частным обучением.

Одним из его репетиторов стал известный в Казани социал-демократ С.Н. Гассар, кроме этого, молодой человек довольно часто общался и с Х.Ямашевичем. Всё это вызвало у Фатиха Амирхана живой интерес к политической деятельности.

В годы первой русской революции Фатих всё-таки оставил учёбу в медресе и активно занялся организацией всероссийского движения учащихся под названием "Ислах" ("Реформа"). Как представитель татарской молодёжи, он принимал участие практически во всех съездах мусульман России, высказывая порой довольно критическое отношение к позиции представителей духовенства и буржуазии.

Размолвка с семьёй и отъезд из Казани

Отец Фатиха не одобрял его общественную деятельность и тот подчёркнуто светский образ жизни, который он вёл. На почве "социалистических" увлечений сына и его сомнительных, по мнению Мухамедзарифа Амирхана, знакомств, в 1906 году отец и сын окончательно рассорились.

Фатих Амирхан покинул родной дом, какое-то время жил на частных квартирах или снимал номера, продолжая при этом участвовать в движении шакирдов. Но осенью того же 1096 года был вынужден уехать из Казани в Москву, опасаясь полицейских преследований. В Москве Фатих Амирхан совместно с Мухаметзагидом Шамилем, внуком легендарного Шамиля, работал над изданием детского журнала "Тарбиятель Эфталь" ("Воспитание детей"). В этом издании были опубликованы первые журналистские работы Фатиха.

Болезнь Амирхана и его общественная деятельность

В Москве Фатих Амирхан прожил недолго: уже весной 1907 года он вернулся в Казань и восстановил отношения с отцом, а также вновь возглавил казанскую молодёжь. Меньше чем через полгода после возвращения в родной дом, 15 августа 1907 года, Фатих Амирхан оказался парализован.

Поддержка родных и друзей помогла ему не оставить активную общественную и творческую деятельность и 7 октября 1907 года был издан первый номер газеты "Эль-ислах". Это печатное издание было одним из самых смелых и бескопромиссных в то время.

Фатих Амирхан активно отстаивал интересы шакирдов, а также ратовал за проведение полной реформы системы всего мусульманского образования. Ф. Амирхан стал ярким и довольно жёстким публицистом: он критиковал нерешительность, показную религиозность и равнодушие облечённых властью лиц.

Для творчества Амирхана этого периода характерно не только беспощадное, а порой и излишнее, высмеивание духовных лиц, но и утопическое видение будущего, в котором есть место для культуры, технического прогресса и для религии. В октябре 1908 года состоялось его знакомство с Г.Тукаем. С этого момента начались их дружба и сотрудничество. Сначала - в газете "Эль-ислах", а после 1909 года - в журнале "Ялт-Йолт" ("Зарница").

С 1912 года Фатих Амирхан начал работать в газете "Кояш" ("Солнце"), издаваемой братьями-купцами Каримовыми. В этот период в его творчестве на первое место выходят вопросы единства нации, сохранения и развития языка, культуры, религии. Самые известные его произведения этого времени: повесть "Хаят" (1911), роман "На перепутье" (1912), драма "Неравные" (1914).

В двадцатые годы в прессе прошёл ряд публикаций, обвиняющих Ф.Амирхана во всех смертных грехах. Писатель на тот момент уже был тяжело болен туберкулезом и практически никак не отреагировал на эти статьи. Последние дни Фатих Амирхан доживал в одиночестве, вдалеке от родной Новотатарской слободы, в доме на улице Большая Красная. Он скончался 9 марта 1926 года и был похоронен на мусульманском кладбище рядом с могилами своего отца, дяди и деда.

www.kul-sharif.com

ХАН ТАТАРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (Фатих Амирхан)/Биогарфии/Татарская культура/Tatarica

Ближайший друг Габдуллы Тукая, самый проникновенный лирик в татарской прозе начала двадцатого столетия и неистовый, едко-ироничный публицист, чье перо не щадило даже самых уважаемых и влиятельных мусульман, в юности яростный сокрушитель “основ” и мудрый либеральный мыслитель в зрелые годы, кумир нескольких поколений татарской татарской молодежи и бесконечно одинокий человек, так и не понятый своими современниками. Все это о Фатихе Амирхане - знаменитом казанце, чья жизнь повторила драматические коллизии роковой эпохи великих русских революций.

Он появился на свет 1 января 1886 года в Новотатарской слободе в семье имама мечети “Иске Таш”. Род Амирхановых восходил к татарским мурзам Казанского ханства и славился династией выдающихся мусульманских священнослужителей, проповедовавших в самых разных аулах и, конечно же, в губернском центре. Дед будущего писателя Хусаин Амирхан с начала XIX века возглавлял одну из крупнейших казанских мусульманских общин, являлся видным историком, изучавшим булгаро-татарское прошлое, жизнь и деяния великих представителей исламского мира. Отец Ф.Амирхана - Мухамедзариф Хусаинович Амирханов был известен как прогрессивный мулла, сторонник новых веяний в национальной жизни. Однако в этой семье всегда особо чтились традиции, а дети воспитывались строго в соответствии с требованиями религии. Поэтому и детство Фатиха прошло под завораживающее чтение Корана и добрые наставления матери - Рабиги абыстай, просвещенной, мягкосердечной женщины, достойной спутницы Мухамедзарифа хазрета.

Проучившись два года в приходском мектебе, Фатих в 1895 году по настоянию отца перешел на учебу в медресе “Мухаммадия” - крупнейшее новометодное училище Казани, которым руководил друг М.Амирханова - выдающийся религиозный деятель и педагог Г.Баруди. Десять лет, проведенные в стенах этого мусульманского “университета”, и определили дальнейшую судьбу татарского юноши. Здесь он получил блестящее богословское образование, прекрасные знания в истории и литературе Востока и в то же время приобрел первые навыки письменного русского языка и некоторых светских наук.

Открывая для себя новый и удивительный мир, любознательный махдум - сын муллы начал проявлять интерес к русской и европейской культуре и все чаще задаваться тяжелыми вопросами о причинах отсталости восточной цивилизации. Будучи по характеру лидером, инициативным человеком, Фатих сплотил вокруг себя группу шакирдов, для которых также становились тесными рамки религиозной школы. В 1901 году он вместе со своими друзьями организовал тайный кружок “Иттихад” (“Единение”), ставивший своей целью коренное реформирование медресе, улучшение материальных и бытовых условий учащихся. Помимо издания рукописного журнала, проведения многочисленных собраний строптивые питомцы “Мухаммадии” осуществили в 1903 году одну из первых национальных театральных постановок, сыграв в медресе, в отсутствие своего наставника Г.Баруди, спектакль по пьесе “Несчастный юноша”.

Фатих Амирхан подумывал об уходе из медресе и продолжении образования в Татарской учительской школе, а недостаток знаний пытался компенсировать частными уроками. Так у него появился репетитор - известный казанский социал-демократ С.Н.Гассар. Частое общение с ним и Х.Ямашевым спровоцировало острый интерес Ф.Амирхана к политической деятельности. В годы первой русской революции, когда слово “свобода” одинаково опьяняюще звучало на всех языках и толпы шакирдов “Мухаммадии” гордо носили на руках красные повязки, Фатих бросил медресе, с головой окунувшись в организацию всероссийского движения учащихся “Ислах” (“Реформа”). Теперь как представитель татарской молодежи он участвует на всех политических съездах мусульман России, причем весьма критически относится к позиции “отцов нации” - представителям буржуазии и духовенства, придерживавшихся конституционно-демократических взглядов.

Все это окончательно ухудшило отношения молодого “трибуна” с Мухамедзарифом хазретом, который очень тяжело переносил “социалистические” увлечения сына, его сомнительные связи и подчеркнуто светский образ жизни. Весной 1906 году произошел окончательный разрыв, и Фатих Амирхан покинул родной дом. Некоторое время он жил на частных квартирах и в номерах, продолжал участвовать в шакирдском движении, однако осенью 1906 года, опасаясь преследований полиции, уехал в Москву. Здесь вместе со своим дальним родственником, внуком легендарного Шамиля - Мухаметзагидом Шамилем работал над изданием детского журнала “Тарбиятель Эфталь” (“Воспитание детей”), в котором появились его первые журналистские опыты.

Впрочем, уже весной 1907 года возмужавший в разлуке Фатих Амирхан вернулся в Казань и, наладив нормальные отношения с отцом, вновь становится вожаком казанской молодежи. Но все оборвалось неожиданно и страшно 15 августа 1907 года. В жаркий день, возвращаясь с купания, он прямо на улице почувствовал себя плохо и оказался в больнице. Диагноз был беспощаден. Паралич - болезнь, навсегда приковавшая молодого человека к инвалидной коляске. Только воля и характер да еще поддержка друзей и родителей позволили ему справиться с недугом и вновь вернуться к активной общественной и творческой деятельности. Наконец-то осуществилась давняя мечта Фатиха, 7 октября 1907 года вышел в свет первый номер газеты “Эль-ислах” - наверное, самое смелое и бескомпромиссное национальное издание того времени.

Отстаивая интересы шакирдского сообщества, проповедуя скорейшую и полную реформу всей системы мусульманского просвещения, Ф.Амирхан постепенно превратился в яркого и даже злого публициста, громившего нерешительность баев и мулл, их, как он считал, показную религиозность и равнодушие к нуждам простых людей. В этой же газете вышел первый рассказ писателя “Сон накануне праздника” (октябрь 1907), в котором автор с присущей ему эмоциональностью рассказывал о приснившемся ему национальном светском празднике, где царила межнациональная и социальная гармония. Вообще для ряда последующих произведений Ф.Амирхана, в частности знаменитой повести “Фатхулла хазрет” (1909), стало характерным наряду с беспощадным, часто несправедливым высмеиванием духовенства, создавать художественную утопию о счастливой жизни татар, где было место и для культуры, и для технического прогресса, и для ислама. Конечно, некоторый радикализм литератора можно объяснить его молодостью, желанием скорых и безоговорочных перемен и просто неопытностью. В октябре 1908 года Ф.Амирхан впервые встречается с приехавшим из Уральска Г.Тукаем. С этого времени начинается личная дружба и творческое сотрудничество двух ярких талантов - в газете “Эль-Ислах”, а после ее закрытия в 1909 году - в журнале “Ялт-Йолт” (“Зарница”).

Безвременная смерть поэта многое изменила в жизни Фатиха. Уходили друзья, уходила молодость, менялись окружающие его люди. История, свершавшаяся на глазах писателя, уже давала повод для первых обобщений, для переоценки непоколебимых, казалось бы, взглядов. В 1912 году он начал сотрудничать в газете “Кояш” (“Солнце”), издаваемой купцами братьями Каримовыми. И дело здесь не столько в том, что бывший бунтарь оказался в одном стане со своими извечными оппонентами, сколько в заметной смене идеологических ориентиров. По-прежнему сохраняя замечательное критическое, сатирическое мастерство, Ф.Амирхан старался более взвешенно подходить к оценке людей и событий. На первое место для него выдвинулись теперь не проблемы одной лишь социальной или возрастной группы, а единство нации, вопросы сохранения и развития языка, культуры, религии, самобытности. В этот период огромную популярность писателю принесли произведения, посвященные духовным исканиям татарской мусульманской молодежи в тревожное время национального и революционного движения. В повести “Хаят” (1911), романе “На перепутье” (1912), драме “Неравные” (1914) и других, написанных в большинстве своем на основе личных впечатлений и жизненных фактов, он раскрыл современникам мятущийся, размышляющий и сомневающийся мир молодых, не готовых, да и не способных во имя даже самой заманчивой мечты, навсегда порвать со своим народом, устоями, традициями и верой.

Эта была естественная эволюция старорежимного татарского интеллигента: от революционного “нигилизма” к либеральным и национальным ценностям, идее общественного спокойствия и согласия. Революцию Ф.Амирхан не принял. Он, искавший во всем красоту и гармонию, с возмущением и болью писал о разрухе, разгуле преступности, о запущенных новой властью памятниках, незаслуженных привилегиях и безнравственном поведении новых лидеров. В то же время Ф.Амирхан приветствовал огромный творческий энтузиазм народа, строившего собственную государственность, развивавшего национальную культуру. Поэтому он помогал многим литературным изданиям, молодым писателям и поэтам, первым татарским композиторам и вокалистам.

Молодежь ему платила тем же. Редкие публичные появления мастера встречались восторженными аплодисментами и перерастали в импровизированные литературно-художественные встречи. Поэт Хади Такташ даже назвал писателя “ханом литературы”. Конечно, такая популярность и “подозрительная” общественная позиция не могли понравиться властям. В двадцатые годы в прессе начинают появляться вульгарно-социологические статьи, обвиняющие Ф.Амирхана во всех смертных грехах. Хотя тяжело больного туберкулезом писателя они вряд ли могли сломить или морально уничтожить. Он и так перенес в жизни много личных утрат: кончину родителей, безвременную смерть многих друзей юности, неразделенную и трагическую любовь к дочери чистопольского ишана Шамсеннисе Камаловой...

Последние дни выдающийся татарский писатель доживал в одиночестве, вдалеке от родной Новотатарской слободы, в доме на улице Большая Красная. Он скончался 9 марта 1926 года и был похоронен на мусульманском кладбище рядом с могилами своего отца, дяди и деда.

Сегодня, к сожалению, для многих казанцев имя писателя ассоциируется лишь с шумным проспектом Амирхана. В последние годы его сочинения практически не переиздаются, до сих пор нет музея литератора, нет мемориальных досок на домах, в которых он жил. Его родина - Новотатарская слобода в плачевном, полуразрушенном состоянии. Наверно, именно здесь необходимо создать историко-мемориальный комплекс, посвященный роду Амирхановых, чьи представители внесли неоценимый вклад в историю и культуру тысячелетней Казани.

tatarica.narod.ru

Амирхан, Фатих Зарифович — Википедия (с комментариями)

Материал из Википедии — свободной энциклопедии

Фати́х Амирха́н (настоящее имя Мухамметфаты́х Зари́фович Амирха́нов, тат. Фатыйх Әмирхан, Fatıyx Əmirxan; 1 января 1886, Казань — 9 марта 1926, Казань) — татарский писатель и публицист.

Биография

Родился 1 января 1886 года в Ново-Татарской слободе в семье имама мечети «Иске Таш». Учился в одном из популярнейших по тому времени медресе «Мухаммадия».

В 1905—1907 годах работает секретарём журнала «Тербиете-этфаль» (Воспитание молодежи) в Москве. В 1907 году организует в Казани еженедельную газету «Эль-Ислах».

В 1909 году переводит на татарский учебник языка эсперанто.

С 1912 по 1917 год руководит националистической газетой «Кояш» (Солнце), пишет в литературно-художественном журнале «Анг» и юмористическом журнале «Ялт-йолт». Дружил с поэтом Габдуллой Тукаем

Жизнь Ф. Амирхана была полна нравственных исканий, сомнений, разочарований. Писатель питал большие надежды на революционные преобразования в России. В культурном возрождении татар Амирхан был убежденным западником.

С искренней радостью Амирхан встретил Февральскую революцию. В 1920 году приветствовал образование Татарской АССР.

В двадцатые годы в прессе прошел ряд публикаций обвиняющих Ф. Амирхана во всех смертных грехах. На тот момент уже тяжело больной туберкулёзом писатель пратически не отреагировал на эти статьи.К:Википедия:Статьи без источников (тип: не указан)[источник не указан 855 дней] Последние дни публицист прожил недалеко от Ново-Татарской слободы в доме на улице Большая Красная.

Неизлечимая болезнь (у него были парализованы обе ноги), потрясения от мировой войны 1914—1918 годов, Гражданской войны, голода в Поволжье приводят Амирхана к мистицизму, который не покидает его до самой смерти. Писатель скончался 9 марта 1926 года и был похоронен на мусульманском кладбище рядом с могилами отца, дяди, деда.

Память

В Казани в честь Фатиха Амирхана назван городской проспект, расположившийся в Ново-Савиновском районе г. Казани

Напишите отзыв о статье "Амирхан, Фатих Зарифович"

Литература

• Аги Ф. Амирхан // Литературная энциклопедия: В 11 т. Т. 1. — М.: Изд-во Ком. акад., 1930. — Стб. 112.

Ссылки

• Валеев Н. [tatarica.yuldash.com/biography/article268 Фатих Амирхан: Неизвестные страницы] // Татарстан. — 2005. — № 9.

Примечания

Отрывок, характеризующий Амирхан, Фатих Зарифович

Вечером того же дня на квартире Денисова шел оживленный разговор офицеров эскадрона. – А я говорю вам, Ростов, что вам надо извиниться перед полковым командиром, – говорил, обращаясь к пунцово красному, взволнованному Ростову, высокий штаб ротмистр, с седеющими волосами, огромными усами и крупными чертами морщинистого лица. Штаб ротмистр Кирстен был два раза разжалован в солдаты зa дела чести и два раза выслуживался. – Я никому не позволю себе говорить, что я лгу! – вскрикнул Ростов. – Он сказал мне, что я лгу, а я сказал ему, что он лжет. Так с тем и останется. На дежурство может меня назначать хоть каждый день и под арест сажать, а извиняться меня никто не заставит, потому что ежели он, как полковой командир, считает недостойным себя дать мне удовлетворение, так… – Да вы постойте, батюшка; вы послушайте меня, – перебил штаб ротмистр своим басистым голосом, спокойно разглаживая свои длинные усы. – Вы при других офицерах говорите полковому командиру, что офицер украл… – Я не виноват, что разговор зашел при других офицерах. Может быть, не надо было говорить при них, да я не дипломат. Я затем в гусары и пошел, думал, что здесь не нужно тонкостей, а он мне говорит, что я лгу… так пусть даст мне удовлетворение… – Это всё хорошо, никто не думает, что вы трус, да не в том дело. Спросите у Денисова, похоже это на что нибудь, чтобы юнкер требовал удовлетворения у полкового командира? Денисов, закусив ус, с мрачным видом слушал разговор, видимо не желая вступаться в него. На вопрос штаб ротмистра он отрицательно покачал головой. – Вы при офицерах говорите полковому командиру про эту пакость, – продолжал штаб ротмистр. – Богданыч (Богданычем называли полкового командира) вас осадил. – Не осадил, а сказал, что я неправду говорю. – Ну да, и вы наговорили ему глупостей, и надо извиниться. – Ни за что! – крикнул Ростов. – Не думал я этого от вас, – серьезно и строго сказал штаб ротмистр. – Вы не хотите извиниться, а вы, батюшка, не только перед ним, а перед всем полком, перед всеми нами, вы кругом виноваты. А вот как: кабы вы подумали да посоветовались, как обойтись с этим делом, а то вы прямо, да при офицерах, и бухнули. Что теперь делать полковому командиру? Надо отдать под суд офицера и замарать весь полк? Из за одного негодяя весь полк осрамить? Так, что ли, по вашему? А по нашему, не так. И Богданыч молодец, он вам сказал, что вы неправду говорите. Неприятно, да что делать, батюшка, сами наскочили. А теперь, как дело хотят замять, так вы из за фанаберии какой то не хотите извиниться, а хотите всё рассказать. Вам обидно, что вы подежурите, да что вам извиниться перед старым и честным офицером! Какой бы там ни был Богданыч, а всё честный и храбрый, старый полковник, так вам обидно; а замарать полк вам ничего? – Голос штаб ротмистра начинал дрожать. – Вы, батюшка, в полку без году неделя; нынче здесь, завтра перешли куда в адъютантики; вам наплевать, что говорить будут: «между павлоградскими офицерами воры!» А нам не всё равно. Так, что ли, Денисов? Не всё равно?

wiki-org.ru

Смотрите также

• 
  Реферат экономика как сфера деятельности
• 
  Врачевание в древней индии реферат
• 
  Источники права социального обеспечения реферат
• 
  Этика и культура общения реферат
• 
  Реферат беседа как метод исследования
• 
  Реферат великие державы древнего востока
• 
  Реферат дезинтеграционные процессы в ссср
• 
  Управление изменениями в проекте реферат
• 
  Реферат формальные и неформальные организации
• 
  Реферат методы государственного регулирования экономики
• 
  Контроль как функция менеджмента реферат