«Реферат жазу және мазмұндау» пәні. Жазу реферат

«Реферат жазу және мазмұндау» пәні

050207 «Аударма ісі» мамандығы бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

Студентке арналған оқу- жұмыс бағдарламасы

Семей

2015 ж

Мазмұны

1. Жалпы мәліметтер.

2. Пән мазмұны және сабақ түрлеріне қарай сағаттарды бөлу.

3. Пәнді үйренуге қажет әдістемелік нұсқаулар

4.Курс форматы

5. Курс саясаты

6. Бағалау саясаты (Пән бойынша оқу процесінің күнтізбелік графигі)

7. Әдебиет

1 Жалпы мәліметтер 1.1 Оқытушы мен пән туралы жалпы мәліметтер

Лектордың аты-жөні Ибраева Айгуль Амангельдиевна аға оқытушы

Кафедра – Аударма теориясы және практикасы

Байланыс мәліметтері: 33-60-72

Мекен-жайы: Глинки көшесі, 20 ауд.903

Сабақ өткізетін орны- кестеге сай

Пән бойынша кредит саны – 3 1.2 Курстың қысқаша мінездемесі «Реферат жазу және аннотация дайындау» пәні «5В020700» «Аударма ісі» мамандығының студенттеріне арналған. Бұл пән аудармашы-филологтар және аудармашы- референттерді кәсіби дайындауда теориялық деңгейді анықтайтын пәндер арасында негізгі (маңызды) орынды алады.

«Реферат жазу және аннотация дайындау» пәнін оқу барысында реферат және аннотация түрлері жайында ақпарат беріледі, реферат жазудың даму тарихына экскурсия жүргізіледі, орыс және ағылшын тілдерінде аннотация және реферат жазуға ұсынылатын стандартты сөз орамдары оқытылады. Пән бойынша практикалық сабақтар ғылыми-техникалық және әлеуметтік-саяси әдебиеттерді жазбаша рефераттық аудару дағдыларын бекітумен байланысты.

Пәнді зерттеу нәтижесінде студент міндеттері:

• Реферат жазу және аннотация дайындаудың негіздерін білу;
• Орыс тілінде ағылшын тіліндегі мәтіндерге жазбаша реферат және аннотация дайындай алу;
• Лезде көріп оқу дағдыларына; негізгі ойды анықтау; негізгіні бөле алу қабілетіне; қарқынды оқу дағдыларына ие болу;
• Құжаттарды аналитикалық түрде өңдеу және ақпаратты өңдеудің заманауи технологиялық тәсілдерін меңгеру;
• анықтамалық, оқу- әдістемелік және сыни әдебиет материалдарын конспектілеу, рефераттау дағдыларына ие болу;
• реферат немесе аннотация жасау барысында адресатты ескере отырып мәтіннің прагматикалық бейімділігін қабылдау дағдыларын меңгеру.

1.7 Курс пререквизеттерi:

1.7.1 Жалпы кәсіби шет тілі

1.7.2 Базалық шет тілі

1.7.3 Практикалық грамматика

1.7.4 Тіл теориясы негіздері

1.8 Курс постреквизиттерi:

Диплом жұмысы

2 ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ МЕН САБАҚ ТҮРІНЕ ҚАРАЙ САҒАТ БӨЛУ

Пәннің мақсаты материалды тәжірибелік тұрғыдан игеру. Бұл шет тілдегі қоғамдық-саяси, ғылыми-көпшілік және қоғамдық-техникалық мәтіндерді рефераттау мен аннотациялауға бағытталған тапсырмаларды орындау барысында жүзеге асырылады. Ол үшін тікелей осы пән бойынша білімді тексеретін түрлі аналитикалық жаттығулар,сондай ақ тесттер мен басқа да тапсырмалар қажет.Ұсынылған тәжірибелік тапсырмалардың сипаты күрделі,оқытылатын материалға саналы көз қарасқа бағытталған және «зияткеллік гимнастиканы» талап етеді(кострукцияны толық немесе жартылай өзгерту,сөз таптарын, сойлем мүшелерін ауыстыру,сөздеді қосу және түсіріп тастау, құрмалас сөйлемді жай, ал жай сөйлемді құрмалас сөйлемге трансформациялау,салаласты сабақтаспен, сабақтасы салалас сөйлеммен ауыстыру және тб.) Танымдық тапсырмаларды қолдану оқушылардың ми қызметін жақсартып,өз ойын анық жеткізуге көмектеседі. Пәнді оқытуда лекция мен тәжірибелік сабақтармен қатар, бақылау жұмыстары да жүргізіледі.

Оқу пәнінің кез келген тақырыбын студенттің өздік жұмысын орындауынсыз игеру мүмкін емес.Аталған пәнде студенттің өздік жұмысына 90 сағат арналған. Әр берілген тақырыптардың өздік жұмысы,студенттердің келесідей тапсырмаларды орындауды қажет етеді:

- сабаққа дайындалу;

-жазбаша аннотация және реферат дайындау.

Студенттердің өздігінен терең меңгеруіне арналған тақырыптар ,төменде көрсетілген:

1.Теориялық оқу материалдарын өз бетімен меңгеру.

2.Лексико-грамматикалық жаттығулар орындау.

3.Студенттің мамандығы бойынша шет тіліндегі мәтіндерді оқу және аудару.

4.Стандартты фразаларды(клище) жаттап алу.

5.Реферат дайындау ( немесе баспалардың мақаласын дайндау ) үшін шет тіліндегі мәтінді талдау( ақпараттық құрамын компрессиялау).

6.Рефератты орыс (3-5 бет) немесе шет (1-1,5бет) тілдерінде жазу.

7.Аннотацияның түрлері. Ана немесе шет тілдерінде аннотация жазу.

4 КУРС ФОРМАТЫ «Реферат жазу жіне аннотация дайындау» курсы бойынша 5В 020700 «Ауларма ісі» мамандығының оқу жоспарына сәйкес 15 сағат лекция,30 сағат тәжірибе сабақтары, 22,5 сағ ОСӨЖ және 67,5 сағ СӨЖ қарастырылған.

ОСӨЖ өткен теориялық материалды жүйелеп,өткен материалды бекіту мақсатында тәжірибелік тапсырмаларды орындауды меңзейді.

Өздік жұмыс курсты меңгеру барысынада сабаққа үй жұмысын жүйелі дайындап, жеке тапсырмаларды орындау арқылы жүзеге асады.Пәнді оқу барысында топтық және жеке реферат жасау және аннотация жазуға арналған мәтіндер анықталады.Өздік жұмысты шет тілінде реферат жасау мен аннотация дайындау формасында қолдану,пәнді оқу барсыныда алған білімдерінен шығатын жетістіктерін қадағалаудың бір түрі болып табылады.

Өзін өзі тексеру сұрақтарымен қоса берілетін теориялық бөлімдерді меңгеру, белгілі тапсырмаларда алған білімдерін тәжірибелік тұрғыда бекітуге негізделген.

Оқу барысында студент екі бақылау жұмысын орындау керек. Сонымен қатар, студенттер екі аралық аттестаттаудан өтуі тиіс. Пәннің қорытынды аттестаттауы емтихан түрінде жүзеге асырылады.

1. Реферат сөзі нені білдіреді?
2. Рефераттың негізгі функциялары қандай?
3. Рефераттардың қандай түрлері оқу және ғылыми-зерттеу тәжірибесінде ерекшеленеді?
4. Мәтінді мағыналық қысқарту нені білдіреді?
5. Рефераттың құрылымы қандай?
6. Ақпаратты рефератта баяндаудың қандай тәсілдерін білесіз?
7. Экстрагирование (жұлып алу) нені білдіреді?
8. Өзгертіп айту дегеніміз не?
9. «Интерпретация» (түсіндіру) сөзі нені білдіреді?
10. Реферат жазудың негізгі қағидалары қандай?
11. Реферат жазу тәсілінің қандай негізгі кезеңдері бар?
12. Аспектті рефераттау дегеніміз не?
13. «Пристатейный реферат» дегеніміз не?
14. Қысқартылған және кеңейтілген реферат айырмашылықтары қандай?
15. Реферат жазудың негізгі кезеңдерін атаңыз.
16. «Танысып оқу» денгеніміз не?
17. «Түйінді сөздер» нені білдіреді?
18. «Зерттеп оқу» дегеніміз не?
19. Өзгертіп айтудың негізгі тәсілдері мен түрлерін атаңыз.
20. Мәтіннің логикалық жоспары дегеніміз не?

6 БАҒАЛАУ САЯСАТЫ Распределение баллов по дисциплине «Реферирование и аннотирование»

• Графикті бұзу минус 10%
• Сабақты үш реттен артық босату минус 20%
• Жалпы белсенділік плюс 20%
• Жалпы селқостық минус 10%

7. ӘДЕБИЕТ

1. Антонова С.Г., Васильев В.И., Жарков И.А. и др. Редакторская подготовка

изданий: Учебник для вузов/ Под ред. С.Г. Антоновой. – М.: МГУП, 2002.

2. Бобкова Н.С., Рехвиашвили Т.Б., Чигирин Е.А. Обучение компрессии научно-технического текста: аннотационный, реферативный перевод. Воронеж, ВГТА, 2005г.

3. Соловьев В.И. Подготовка и редактирование информационных изданий:

Учебное пособие. – М.: Изд-во МПИ, 1986.

4. ГОСТ 7.9-95. Реферат и аннотация. Общие требования// Стандарты по

издательскому делу/ А.А.Джиго, С.Ю.Калинин. – М.: Юристъ, 1998. – С. 132-137.

1. Арский Ю.М., Гиляревский Р.С., Туров И.С., Черный А.И. Инфосфера:

Информационные структуры, системы и процессы в науке и обществе. – М.:

ВИНИТИ, 1996.

2. Гречихин А.А., Здоров И.Г. Информационные издания: Типология и основные

особенности подготовки. – 2-е изд., перераб. И доп. – М.: Книга, 1988.

3. Шиманов А.Е. Аналитико-синтетическая переработка информации как учебная

дисциплина// НТИ. Сер. 1. – 2001. - № 7. – С. 12-14.

4. Блюменау Д.И. Проблемы свертывания научной информации/ ВИНИТИ. Л., 1982

Достарыңызбен бөлісу:

engime.org

Жазу — Уикипедия

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Жазу — адамның ой-пікірін, басқа адамға хабарлап айтқысы келген сөзін, мағлұматын таңбалар арқылы жеткізуді қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Оның алғашқы нұсқалары өте ерте заманда жасалды. Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер мен шартты белгілерден кейін пайда болған. Өз ойын басқаға жеткізу үшін адамдар әуелде заттың өзін пайдаланды. Мысалы, кеткен бағытын көрсету үшін жолға бұтақ тастаған. Кейін осы мақсатпен ағашқа садақтың оғын қадап кеткен. Ойды зат арқылы білдіру үрдісі ежелгі замандарда тайпалар арасындағы елшілік қарым-қатынастарда да пайдаланылған. Үндістер соғысатынын хабарлау үшін қарсы жаққа айбалта жіберетін болған. Елші оны әкеліп жерге қояды, егер жау жақ оны көтерсе — соғысуды мақұлдағаны. Кейін мұндай рәміздік зат орнына таңбалар бедерленген бұйымдар қолданылған. Осылайша алғашқы Ж. пайда болған. Адамдар алғашқы жазу құралы ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны, ағаштың қабығын, т.б. пайдаланған. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралған. Ол таңбалар тұтас хабарды, не сөзді, не буынды, не дыбысты белгілейді. Әр таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.

Толығырақ... Алғашқы қоғамда ежелгі адамдар жартастарға, ағаштарға, тастарға аңшылықтың, адамдардың кескіндерін бейнелеген. Мұндай суретті хаттарды ғалымдар пиктография деп атайды. Уақыт өте келе, суреттер сөз мағынасын білдірген түрлі белгілермен ауысты. Бірте-бірте ойлаудың дамуы символдардың артына сөз жасыруға алып келді. Осылайша жазу пайда болды. Ежелгі Египетте пиктографиялық суреттер сына жазуымен ауыстырылды. Египеттіктер жазу үшін ұғым ғана емес, дыбысты та білдіретін белгілерді пайдаланғандардың алғашқысы болды. Египеттіктерден бөлек, белгі-иероглифтерді қытайлықтар, олардан кейін, жапондар мен корейлер пайдалана бастады. Бірте-бірте жылдам жазу үшін, иероглифтер жеңілдетіліп, дыбыстар мен буындарды білдіретін белгілерге айнала бастады. Мұндай жазуды ертеректе шумерлер мен өзге халықтар да пайдаланды. Финикиялықтар буындарды білдіретін белгілерден бас тартып, жазу кезінде тек әріптерді ғана пайдаланды. Финикиялық жазу еуропалық халықтардың барлығының арғы тегі болған грек алфавитінің бастамасы болды. Ежелгі римдіктер де өз әліпбиіне латын жазуы гректікінен өзгеше болғанымен, грек жазбасын пайдаланды. Латынның әріптік жазуын Батыс еуропаның көп халқы сақтап қалды. Шығыс Еуропада негізінде грек әліпбиі жатқан жазудың өзге үлгісі пайда болды. Алғаш болып Кирилл мен Мефодийдің жазу түрі пайда болды. Одан соң оның жетілдірген нұсқасы, әріптерді жазу формасымен ерекшеленетін кириллица шықты. Бұл әліпби оңтүстік, шығыс және батыс славяндарына таралды.1708 ж. Ресей императоры І Петрдің жарлығымен кириллица өзгеріске түсті. Оның жаңа нұсқасы орыс және украин әліпбилерінің негізінде қалған азаматтық қаріп атауын алды. Иероглифтер бізге қанша қиын көрінгенімен, көптеген азиялық халықтар оны пайдалануын доғарар емес. Ережеге сәйкес, иероглифтер әріптер емес, қана ұғымын білдіреді. Мысалы, Қытайда белгілердің жалпы саны 50 мыңға жеткенімен, заманауи тілінде оның 4-7 мыңы қолданылады. Ертеден Қытайдағы, Жапониядағы, Кореядағы иероглиф жазуы жоғарыдан төмен қарай бағытталса, қазір көбінесе, солдан оңға қарай жазады. Қосымша... Ою-өрнекті есіңе салатын айқыш-ұйқыш араб жазуы латын және кирилл әліпбилермен ортақ түбірден тарайды дегенге сену қиын. Алайда, араб қарпінің де арғы тегі финикий жазуы болған. Араб әліпбиі 28 әріптен және түрлі қатар үсті, қатар асты белгілерден тұрады. Мәтін оңнан солға қарай оқылады.

Адамзат тарихындағы жазу төрт түрге бөлінеді:

Пиктографиялық жазу[өңдеу]

Пиктографиялық жазу – жазудың ең көне түрі. Зерттеушілер жазудың бұл түрі неолит дәуірінде пайда болған деп есептейді. Мұнда хабарлануға тиісті оқиғаға қатысты заттардың суреті салынады. Пиктограммалық жазу суреттерге негізделген жазу. Сондықтан оны кейде суретті жазу деп те атайды. Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әртүрлі суреттердің жиынтығынан құралған. Бұл жазудың ерекшелігі ол әртүрлі суреттерден құралады. Әр сурет бүтіндей бір хабар бере алады. Бұл хабар графикалық жағынан жеке бөлшек сөзге бөлінбейді. Осыған орай пиктограммалар тілдік форманы емес, оның мазмұнын бейнелейді. Бұл жазуды әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар түсіне алады. Себебі бұл тіл басқа тілдерден гөрі поллисинкретикалық тілге біртабан жанасымды. Пиктограммалық жазудың таңбалары питроглифтер немесе пиктограммалар деп аталады;

Идеографиялық жазу[өңдеу]

идеографиялық жазу - жекелеген сөздерді, морфемаларды сурет немесе шартты таңбалар арқылы белгілейді. Онда әр сөздің тұрақты графикалық таңбасы, әр таңбаның меншікті мағынасы болады. Идеографиялық жазудың мысалдары: иероглиф жазу, цифр(сан). Идеографиялық жазудың таңбалары қазіргі дыбыстық жазуда қолданылады. Мысалы, цифрлар, математикалық, химиялық, т.б. ғылыми-техникалық шартты таңбалар;

Буын жазуында[өңдеу]

буын жазуында - сөз құрамындағы әрбір буын жеке таңбамен белгіленеді. Бұған финикия, көне семит, тибет, бирма, жапон, үнді жазулары жатады. Буын таңбалары әуелде бір буынды сөздерді белгілеген идеограммалардан жасалған;

Дыбыстық жазу[өңдеу]

дыбыстық жазу (әріп жазуы) – жазудың дамып жетілген түрі, тіл дыбыстарын, фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу жүйесі. Дыбыстық жазулардың ең көне түрлері – финикий, арамей және грек жазулары. Көне түркі жазуы да дыбыстық жазудың ең ежелгі түріне жатады. Қазақ халқының жазу тарихы көне түркі жазуынан басталған. Түркі жазуында дауысты, дауыссыз дыбыстардың әрпі болған, кейбір әріптер екі дауыссыз дыбысты белгілеген. Әріптер жуан, жіңішке дыбыстарды ажыратқан. Әріптер белгілі жүйеде қолданылған. Түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқы кейін мұсылман дінінің таралуымен бірге келген араб әліпбиін ұзақ уақыт қолданды. 1926 ж. Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиін қазақ тілінің ерекшеліктеріне сәйкес жеңілдетіп, “төте жазу” әліпбиін жасады. 1929 жылдан бастап 1940 жылға дейін қазақ халқы латын әліпбиінде жазып келіп, кейін кириллицаға көшті. Қазіргі түркі мемлекеттерінің көпшілігінде латын әліпбиіне негізделген жазуға көшу үрдісі қайтадан бел алып келе[1]

Дереккөздер[өңдеу]

1. ↑ Қазақ энциклопедиясы

Әдебиеттер[өңдеу]

kk.wikipedia.org

Реферат жазу жоспары

1. Тип және класстың жалпы сипаттамасына сипаттама

2. Систематикасы

3. Сыртқы қурылысы

4. Нерв жүйесі

5. Қозғалу жүйесі

6. Заттарды тасымалдау

7. Тыныс алу жүйесі

8. Зәр шығару жүйесі

9. Ас қорыту жүйесі

10. Көбеюі

11. Дамуы

12. Шығу тегі

13. Қорытынды

14. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

8. Әдебиеттер тізімі

8.1. Негізгі әдебиеттер

1. * С.М.Махмутов Зоология. Алматы, 1994ж. 1 бөлім

2. * С.М.Махмутов Зоология. Алматы, 1995ж. 2 бөлім

3. * С.П.Наумов. Омыртқалылар зоологиясы. (аударма) Алматы. Мектеп, 1970ж.

4 * К.Ә.Дәуітбаева. Омыртқасыздар зоологиясы.Алматы,2004-2005ж 1,2 кітаптар.

5.* Н.А.Ахметбеков, А.Ф.Акимбекова Омыртқасыз жануарлар зоологиясы, Астана, С.Сейфуллин атындағы КАТУ, 2012.

6 * Е.И.Лукин Зоология. М. Высшая школа, 1981г.

7 * Б.А.Кузнецов, А.З.Чернов, Л.Н.Катонова. Курс зоологии. М.: Агропромиздат,1989г.

8 ** А.В.Иванов, Ю.И.Полянский, А.А.Стрелков. Большой практикум

по зоологии беспозвоночных. Учебное пособие. М.:Высшая школа,1981г.

9. * Е.А.Веселов, О.Н.Кузнецова Практикум по зоологии М.: Высшая школа, 1979.

10. ** Н.Н.Карташов, В.Е.Соколов, И.А.Шилов. Практикум по зоологии

11. ** М.Н.Джумалиев. Биоразнообразие животного мира (хордовые)

Часть 1. Алматы, 2002г.

9. * Н.А.Ахметбеков УМК по Зоологии позвоночных, Астана, С.Сейфуллин атындағы КАТУ, 2010.

10. * Н.А.Ахметбеков Жазғы оқу –машықтану сабақтарын өтуге арналған әдістемелік нұсқау, Ақмола, С.Сейфуллин атындағы КАТУ, 2005.

11. * Н.А.Ахметбеков, Л.Т.Бөлекбаева Зертханалық сабақтар өткізуге арналған әдістемелік нұсқау, Ақмола, С.Сейфуллин атындағы КАТУ, 2006.

8.2. Қосымша әдебиеттер

1 Бекенов А.Б., Есжанов Б., Махмұтов С. Қазақстанның сүтқоректілері. Алматы, 1995

2 Жизнь животных М.: просвещение , 1983 –ч.1-7.

3 Иванов А.В. Происхождение многоклеточных животных.-М.:Наука, 1968.

4 Қайымов Қ. Балықтар әлемінде. –Алматы, 1973, 1980.

5 Қыдырбаев Х., Сәтімбеков Р., Махмұтов С. Су хайуанаттары. –Алматы, 1988

6 Лопатин Н. Зоогеография.-Минск, 1989

7 Мазунин Н.А. Определитель позвоночных Казахстана.-Алматы, 1982.

8 Хадорн Э., Венер Р. Общая зоология. –М.Мир, 1988

* белгіленген әдебиеттер - университет библиотекасында бар әдебиеттер

** белгіленген әдебиеттер - университет библиотекасының оқу залында бар әдебиеттер

*** белгіленген әдебиеттер - университет библиотекасында және жануарлар морфологиясы және физиологиясы кафедрасында бар әдебиеттер.

9. Курстың саясаты

Барлық оқу уақыты дәрістерге, зертханалық сабақтарға, СОӨЖ, СӨЖ бөлінген. Барлық берілген тақырыптар бойынша, әр сабақа міндеті түрде дайындалу керек.

1. Сабақттарға кешігіп келуге болмайды

2. Сабақ жүріп жатқан кезде ұялы телефондарды сөндіріп қою.

3. Дәріс және зертханалық сабақтарды зор ыңтамен тыңдап, көңілді басқа жаққа бөлмеу керек.

4. Белгісіз себепсіз сабақтарды жібермеу, ауырған жағдайда анықтама қағазын көрсету және уақытында жіберген сабақты тапсыру керек.

5. Берілген тапсырмаларды уақытында орындау керек және оқу үрдісіне белсене қатысу.

6. Еңбекқор, ашық болу керек және оқытушылармен, курстастарымен жақсы қарым - қатынаста болу керек.

7. Сабақтар да ақ халат және ақ чепчикте болу міндетті

studfiles.net

Жазу мәселесі — реферат

Жазу мәселесі

Жазу – әрбір халықтың рухани, мәдени өсуін, даму деңгейін көрсететін әлеуметтік мәні бар зор құбылыс. Жазусыз мәдениет те, әдебиет те, ғылым да дамымас еді. Жазудың арқасында адамдар сан түрлі жетістіктерге жетті, өз ойларын ғасырлар бойы ұрпақтар үшін сақтады. А. Байтұрсынұлы жазудың адам өміріндегі орнын ерекше бағалай келіп, өзінің алғашқы оқу құралында былай дейді: «Біздің заманымыз – жазу заманы. Жазумен сөйлеу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман. Алыстан ауызбен сөйлесуге болмайды. Жазумен дүниенің бұ шетінен екінші шетіндегі адаммен сөйлесе аласың».

Жазусыз өркениет болмасы  анық. Тас дәуірінен атом дәуіріне дейінгі адамзат мәдениетің жетістіктерінің  бәрі жазудың арқасында [2, 12б].

Жазу- тілді жаңғыртудың, бекітудің құралы. Жүйесі мен құрылымы бар тілдік таңба жазуға түсіп, денотаттық тұрпатқа ие болғаннан кейін мәңгілік құндылыққа айналды. Өйткені жазу ауызша сөзді таңбалап қана қоймайды, адамның тіл туралы түсінігін кеңейтеді, тереңдетеді [2, 13б.].

Жазудың екінші қызметі тілдің жүйелі құрылымға айналуына әсер етуі боп табылады. Тілдің барлық потенциалды мүмкіндіктерін ашып, пайдалануға әсерін тигізеді. Сондықтан да бүгінде жазылған дүниені сол тілдің жүйесі мен құрылымы ретінде тануға, қабылдауға, тілдің «өзі» деп түсіндіруге, түсінуге күмән қалмайды [2, 14б.]

Үшіншіден, жазу – адам ойының материалданып, жарыққа шығуының, дәлірек  айтқанда творчествалық әрекетінің құралы [2, 14б.].

Қазақ халқының пайдаланған  дыбыстық жазу түріне көне түркі жазуы, ұйғыр, араб жазуы және А. Байтұрсынұлының  төте жазу үлгісі, латын графикасына  негізделген қазақ жазуы, орыс графикасына негізделген қазақ жазуы жатады. [2, 103б.] Аталған әліпби түрлерінен А. Байтұрсынұлының төте жазу үлгісіне тоқталамыз.

Ахмет Байтұрсынұлы жиырмасыншы  ғасырдың алғашқы қырық-отыз жылы ұлт  мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақтың ғылым, білімінің қаз тұрып кетуіне, қалыптасуына тікелей мұрындық болды [3].

Ахмет Байтұрсынұлының тіл  біліміндегі алатын орнын белгілі  ғалым Н. Уәлиев бір сөзбен былай  деп түйген еді: «Жалпы тіл білімінде тұңғыш фонолог деп әдетте әліпби түзушілерді атайды (олардың фонологиялық зерттеу жазуы шарт емес). Олай болса қазақ тіл біліміндегі алғаш фонолог – А. Байтұрсынұлы» [6, 38б.]. А. Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің өзге салаларындағы еңбегі бір төбе болса, әліпби, жазу теориясы, емле жайындағы еңбегі бір төбе [2, 159б.].

Ғалымның сауатсыздықты  жою үшін алдымен алфавит, әріп мәселесін, оқулық мәселесін дұрыс жолға  қою керектігіне көзі жетеді. Қазақ  халқы тұтынып отырған араб алфавитінің  теріс жақтарын, кемшілік тұстарын көріп, өзгеріс енгізуді қажет деп санайды [3].

Жазу мәселесіне арналған «Айқап», «Қазақ» беттеріндегі мақалаларында  ғалым қазақ тіліндегі 24 дыбысқа  арнайы тоқталады, әрқайсысының жазу қағидаларын  көрсетеді. Мұндағы А. Байтұрсынұлының жетістігі – қазақ тіліндегі дыбыстардың жуан, жіңішкелігіне қарай бөлініуін дәл белгілеп, әрбір дауысты дыбысқа арнап арнайы таңба белгілеуінде. Ғалым 24 әріптің ішінен араб жазуынан 16 таңбаны дайын күйінде алған да, 8 таңбаны өзі қосқан.    Араб жазуынан алынған екі әріптің таңбасы                  А. Байтұрсынұлы әліппесінде басқа әріптерді таңбалайды [3].

А. Байтұрсынұлы –  қазақ тілінің әліппесі мен оқулықтарының  авторы

Ғалымның әліппе жасаудағы  үлкен еңбегі әр жылдары жазған оқулықтарының  негізінде айқындалады. 1912 жылы А. Байтұрсынұлы «Оқу құралы» деп аталатын тұңғыш кітабын шығарады. Қазақ балалары тұңғыш рет өз ана тілінде әріп танып , жаза алатын халге жетеді. Ғалымның осы еңбегі қазақтың ұлттық жазуын қалыптастырудағы алғашқы табысы болады. А. Байтұрсынұлы 1914 жылы шыққан «Тіл – құрал» оқулығында былай дейді: «...Әр жұрт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыланғаннан кейін, басқаша оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, өзгелерше, әуелі өз тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша оқыту тиіс» [1, 15б.].

«Тіл – құрал» - қазақ  мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс  еді. Ол тек мектеп оқулықтарының  басы емес, қазақ тілін ана тілімізде  танудың басы болды, «Қазіргі қазақ  тілі» атты ғылым саласының іргетасы болып қаланды. Бұл кітап 14-15 жыл  бойы қазақ балаларының бірнеше  буынын тәрбиелеген, ана тілінің  табиғатын танытқан қазақ тіліндегі  бірден бір оқу құралы болды. «Тіл – құралы» қазақ тілінің фонетикалық  және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген қазақ тіліндегі  тұңғыш ғылыми жұмыстың басы еді. Өйткені  қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің  классификациясы да, сөз таптарын ажыратып, сөз тұлғаларын көрсетуде де, сөйлем мүшелерін таңдауда күні бүгінге дейін А.Байтұрсынұлының атаған оқулықтарының негізі сақталып келеді [1, 15б.].

Жалпы, қазақ тілін зерттеп, танып білу тарихымызда А.Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл – құралдарының» орны айрықша. Осы оқулықтардың жалғасы ретінде А. Байтұрсынұлы 20-шы жылдары тілді дұрыс қолдана білу тәртібін көрсету үшін «Тіл жұмсарды» шығарды, сауат аштыру, қазақ тілін оқыту әдістемесін насихаттау үшін «Баяншы» мен «Әліпби астары» деген оқулықтарды жазды. Бұл еңбектерінде тіл үйретудің тиімді жолдары мен тәсілдері көрсетіліп, оның әдістеме саласын терең білетіндігін байқатты [1, 16б.].

Қазақ тілі білімінің ана  тіліміздегі іргетасын қалаудағы  Аханның және бір зор еңбегі –  ғылымның осы саласының терминдерін  жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша термин ұсынды. Осы күнгі қолданылып жүрген «зат есім», «сын есім», «есімдік», «одағай», «үстеу», «бастауыш», «баяндауыш», «жай сөйлем», «құрмалас сөйлем» сияқты сан алуан лингвистикалық терминдердің баршасы А.Байтұрсынұлынікі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің маынасын жаңғырту, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер, сәтті шыққан атаулар. Мұны бұлардың күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан өміршеңдігі дәлелдейді [3].

А.Байтұрсынұлының қазақ  тілі біліміндегі, жалпы қазақ руханиятындағы зор еңбегі – араб әліппесін қазақ  тілі заңдылықтарына сай реформалап, өз кезінде «Байтұрсынов алфавиті» атанған жаңа әліпби ұсынуы. Қазақ және басқа да түркі халықтары ғасырлар бойы қолданып келген араб әліпбиінің балаларды сауаттандыруда, ана тілін дұрыс сақтауда кемшілік жақтарының көп екені бұрын сөз боп келе жатса да, Байтұрсынов оны өзінің оқытушылық тәжәрибесінде жете сезініп, 1910 жылдардан бастап осы алфавитке өзгеріс енгізуді ұсынды: 1) араб әліпбиіндегі жуан дауыссыздардың қазақ тілі үшін қажетсіз таңбаларын алмау; 2) қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, у дыбыстарының әрқайсысна таңба белгілеу; 3) к, г дыбысынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін білдіру үшін сөздің алдынан да дәйекше таңба қою. А. Байтұрсынұлы ұсынған осы әліпби негізінде жаңа жазу 1912 жыдардан бастап жұртшылықтың мақұлдауымен өмірдің барлық саласында қолданыла бастады, бұған басқа түркі халықтары да үлкен қызығушылық білдірді. Халықтың сауатын ашуға үлкен көмегін тигізген бұл әліпби латын әліппесіне көшкенге дейін, яғни 1929 жылға дейін қолданылды [1, 16б.].

А. Байтұрсынұлының  емле ұстанымы, орфограммалау тәсілдері

А. Байтұрсынұлы әліпбиінде 24 әріп болды. Ал дыбыстың саны, ғалымның өзі айтқандай, - 43. Графеманың бесеуі (а, о, ұ, ы, е) дауыстының, 17-і (б, п, т, ж, ш, д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н) дауыссыздың, 2-і (й, у) жарты дауыстының таңбасы. Ал фонеманың 9-ы дауысты, 34-і дауыссыз. Сөйтіп, ғалым тіл дыбыстарын бір жарым есе аз әріп таңбаға сыйдырып, өз кезеңінде ең үнемді әліпби түрін жасады. Әліпби теориясында әріп саны фонема санынан аз әліпби жетілген жазу сипатын көрсетеді деген қағиданы қалыптастырған А. Байтұрсынұлының төте жазуы деп білеміз. Ғалым ерін үндесіміне қарағанда қазақ тілінде тіл үндесімі жетекші қызметте екенін пайымдап, лингвальды сингорманизмге жазуда доминанттық сипат береді. Сөйтіп, өзге түркі тілдері ішіндегі қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігін анықтап, орнын айқындайды. Сөздің бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылатыны басқа дыбыстық заңдылықтарға қарағанда жаппай қамтитын құбылыс екенін пайымдайды. Және ол жуан-жіңішкелікке «жетекшілік» ететін саны аз дауысты дыбыстар болатынын біледі. Осы белгілерді байқай отырып, ғалым 43 дыбысты мүмкіндігінше аз әріпке сыйдыруды қарастырады: «Дауысты дыбыстар сөздің жаны есебінде, дауыссыз дыбыстар һәм жарты дауысты дыбыстар сөздің тәні есебінде. Тәнді жан қандай билесе, дауысты дыбыстар басқа дыбыстарды сондай билейді; яғни дауысты дыбыстар жуан айтылса, дауыссыз я жарты дауысты дыбыстар да солай айтылады. Дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, басқа дыбыстар да жіңішке айтылады. Бұлай болғанда дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке айтылмағын белгілеп айырсақ, басқа дыбыстардың да жуан-жіңішке айтылатындығы да айрылғаны. Дауысты дыбыстар а, о ,ұ, ы осы тұрған күйінде жуан айтылады, мысалы: аз, оз, ұр, сары. Бұлардың жіңішке айтылатын орнын айыратын белгі аламыз ()-ні дәйекше. Бұл белгі сөздің алдында дәйекшіге тұрып, ол сөздің жіңішке оқылмағын хабарландырады, яғни бұл белгі тұрған соң сөздің ішіндегі дауысты дыбыстарды жіңішке айтамыз. Дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, олардың қатарындағы басқа дауыссыз я жарты дауысты дыбыстар да жіңішке айтылады, мысалы: арман-әрмен, тор-төр, тұр-түр, жоны-жөні. Жіңішкелік үшін жалғыз ғана белгі алып, 43 түрлі дыбысты 25 белгімен дұрыстап жазуға болады» [7, 325б]. Мысалы: ̔пале (пәле), ̔ыш (іш) т.б [2, 119-120б.]

Қазақ жазуы кезеңдерінен <ұ>, <ү>, <у> дыбыстарының фонемалық мәртебесін анықтау қиынға соққаны белгілі. Бұған араб графикасындағы ұ, ү, у, о, ө дыбыстарына бір таңба арналуы себеп болды. Дыбыстардың еріндік, қысаң интегралауын белгілерінен бөтен, өзара жуанн-жіңішкелік (ұ-ү, о-ө) дифференциалды белгісі және еріндік реңкі күшті, әлсіз, орта, орталау белгілері бар. Сондықтан олар сөзайырымдық, сөзтанымдық қасиетке ие фонема деңгейінде қарала алатынын айқындаған А. Байтұрсынұлы бұл бес фонемаға үш таңба арнайды. Олар жуан-жіңішке белгісі арқылы ажырайды. [2, 120б.]

Бұл мәселеге ол «Жазу мәселесі» мақаласында тоқталады. Ол 1913 жылы «Қазақтың» 34-35-нші номерлерінде жарияланған. Мұда әліпбиге байланысты пікір таласу, яғни Ахмет Байтұрсынұлы ұсынған әліпбиді жақтаушылар мен жақтамаушылар арасындағы даулы әңгіме. А.Байтұрсынұлы бұл мақалада Ғ. Муси деген мырзаның қос дауыстыларға берілген  ноқатпен келіспеуі оның дұрыс түсінбеуінен «у» мен «ұ»-ны, «ү»-ні, «ы» мен «і»-ні, «о» мен «ө»-ні бір-бірінен ажырату үшін оларға берілген таңбаны «дәйекше», «үтірлермен» сүйеу арқылы дыбысталуындағы ерекшеліктерді айыру оқушыға керек екенін дәлелдейді. Қазақ пен ноғай арасындағы дыбыстың айтылу ерекшеліктеріне мысалдар келтіріп, өз ойының дұрыстығын, түзулігін нақты деректермен түсіндірген. [5, 311б.]

Ғалым: «о мен ұ екуіне зор ілтипат керек. Бұлардың жазылуы ұқсас болғанмен, айтылуы ұқсас емес. Қой (мал) деген сөзбен құй (шай құй) деген сөздердің мағыналары қандай басқа болса, айтылуы һәм сондай басқа. Ұ көмескі айтылса да, қалдырмай жазу керек, Ұ тұр, жұрт, құм деген сөздерде т-ның, ж-ның, қ-ның соңынан қандай дыбыс естіледі, сол дыбыстың белгісі. Бұл дыбыстың қарпін о-дан айыру үшін, үстіне () қоямыз. Ұ-ны оқығанда һәм оқытқанда сол естілген қалыпта айтарға тиіс» деген. Бірақ сонда да <ұ>, <у>-дың арасын айыру қиындығы болғанға ұқсайды: «у – азу, қару, жабу деген сөздерде з-ның р –дың, б-ның соңында естілетін дыбыстың белгісі. У,Ұ –сөздің бас буынында қысқа һәм көмескі естіледі. Құрау, құлақ, құрғақ деген сөздер ішіндегідей. Сөздің басқа жерінде ұзын, һәм анық айтылады. У-дан ұ-ны айыру керек. Қысқасы сөздің басқы буынында у ұзын һәм анық естілсе, екі әріппен жазарға тұура, тұумас, буұн, бұуаз дегендей. (у)-ды (ұ)-дан айыру үшін үстіне () қоямыз. Себебі, (у) менен (ұ)-ның жазылуы ұқсас болғанмен, айтылуы ұқсас емес» [7, 383б.]. Проф. М. Жүсіпов А. Байтұрсынұлы ілімінде қысаң езуліктің төрт түрі (ы, і, ый, ій), қысаң еріндіктің төрт түрлі (ұ, ү, ұу, үу) варианты бар деген. Оған А. Байтұрсынұлының «Сіздер у бар дерсіз, жоқ. Ол уауға сакін болады» дегені дәлел. «Ал сөз ортасында, я басында анық һәм ұзын естілетін жерлерде екі /ұ/ жазуға тиіс. Мысалы, тура, туыс деген сөздерде. Басқа түркі тілінде екінші ұ орнына ғ келеді. Мысалы, тұғра, туғыш» [4, 383б.] деп ұу, үу тіркесін ұұ, үү арқылы беру керек деп топшылайды. Сөз басында айтылса, екі таңба сөз аяғында қалай естілсе де, жағыз /у/ әрпімен беруді ұсынады [.]. Мысалы, ашу, ашулану, тату, татулық, татуласу. Бұдан А. Байтұрсынұлының объектіні бір деңгейде, объективті түрде сипаттайтынын көреміз. Мысалы, ашулану деген сөздегі бірінші /у/ әрпі ортаңғы буын болғанмен, ол ашу сөзінде соңғы буында тұр деген сияқты [2, 121б.].

Ал <ы>, <і> фонемаларының орфограммасы туралы ғалымның өз сөзін тыңдағанымыз жөн: «ы-жаны, малы, тары деген сөздерде н-ның, л-дың, р-дың соңынан естілетін дыбыстың белгісі. Сөздің басында, ортасында ы-ны қысқы һәм көмескі естіп, бар-жоғы еленбейтін орындарда жазбаймыз. Мысалы қн, қр, қрн, жлм, жлтр деген сөздердің ішінде <ы>-ның барлығы аз естіледі, хатта сезілмейд деп те айтуға болады. Бұл сөздерді /ы/-ны жазғанда да, жазбағанда да осылай оқимыз. Жазбағанда оқылуымызға кемшілігі болмаса, оны жазуға да қажет жоқ. Қаны, жаны, малы деген сөздерді ы-ны жазбай, солай оқи алмаймыз, сондықтан сөздің аяғында ы жазу қажет. Сөз басында өзі жазылмаса да, сүйеніш харпі алиф жазылады. Мысалы: ықтын, ынтық, ырғақ» [2, 121б.].

Ғалым фонемалық мәні болғанымен, жазылған сөзді оқуға зияны тимесе, үнемдеп жазу приниципін осы дауысты таңбасына қатысты айтқан. [2, 121б.].

Ал жарты дауысты <й> фонемасы туралы, зерттеуші «жарты дауысты тек дауыстылардың жанында ғана айтылады. Қай жерде /й/ тұрса, оның алдында [ы],[і]-нің біреуі болады» деді. Сондай-ақ /й/-дің алды, артынан ы естілсе, алдыңғысы жазылмайды да. соңғысы жазылатынын көрсетті, мысалы: қиын, тиын,киім, киік [2, 122б.].

А.Байтұрсынұлы «е жазылады сөздің бас буынында. Мысалы ер, ерік, еркін, мен, менің, менікі, ерке, серке, келеке. Қосылмайтын харіфтердің соңынан () орнына () жазылады. Мысалы, кіре, тізе, керек, кедей сияқты жазылған сөздердің алдында дәйекше () қойылмайды. Себебі бұл дыбыс ол болмаса да жіңішке айтылатын дыбыс» деді. Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы әліпбиінде /е/ графемасының үш мәні бар болып шығады:

                           <йе> йер,йерік,йеркін.

<э> есэк, шелэк,  кемэ, төбэ, келэке.

<е>  кіре, кедей,  керек.

Жалпы, ғалым дауыстылар жүйесінің таңбалануын былай  бөлген. Бірінші, <ы> дыбысына қатысты жазу үнемділігін жасаған. Екінші, <е> дыбысының таңбасын үнемі бейнелеп отыру керек, өйткені сөз мағынасына әсер етеді. <о>,<ө> қысаң еріндіктердің таңбасы сөз аяғында ресми түрі е-мен ауыстыру. Үшінші, и дыбысына екі таңба алу [2, 122б.].

А.Байтұрсынұлы әліпбиінде <қ>,<к>,<ғ><г> фонемаларының арнайы таңбалары бар. Ғалым оның себебін «қ, ғ әрдайым жуан айтылады, жіңішке айтуға келмейді.   <к> һәм <г> дәйім жіңішке айтылады, жуан айтуға келмейді. Қ мен ғ жазылған сөздердің алдында дәйекші қойылмайды, оны қойғанмен бұл хәріптер жіңішке айтылмайды. К мен г алдында дәйекші қойылмайды, оны қоймаса да айтылатын болған соң» деп анықтайды [2, 122б.].

Төте жазу орфографиясының  бір өзгешелігі <ш> орнына ч әрпінің қолданылуы. Оның себебі А.Байтұрсынұлы былай ашады: « <ш> дыбысы <с>дан гөрі <ж>-ға жақын, олай болғанда ш әрпінің түрі де (ж-ға) жақын болғаны ұнамдырақ көрінеді. Осы айтылған оймен қазақ тілінде /ш/ хәрпі алынбай /ч/ харпі алынады. Мұны алғаннан кемшілік аз, ұнамы көп. Мысалы, екінші, үшінші, бесінші һәм басқа сондай /ш/ келетін сөздерді екінчі, үшінчі, бесінчі деп жазсақ, бастапқылары ұнамдырақ көрінеді. Себебі, менің ойыша, мынау боларға: ш араб тілінде с-ға жақын дыбыс боларға керек, сондықтан басқа түркі тілінде біздің с орнына жұмсалады. Мысалы: бас-баш, тас-таш, қас-қаш деген сөздерде». Сонда ғалымның ойынша, араб тілі мен қазақ тіліндегі ш~с сәйкестігінен, <ш> дыбысын ч әрпімен таңбалап айыруға болады. « Әлбетте, хәріп тіл үшін шығарған нәрсе. Олай болса, хәріпі жоқ деп, тілдегі дыбысты жоғалту емес, ол дыбысқа жоқ харіпті іздеп табарға керек. Ол жалғыз бізде емес, өзге жұртта да болған, харіпке бола тілді бұзбайды. Тілге бола харіпті бұзып өзгертеді». Бұл Һ дыбысы одағайларда ғана естілетін дыбыс болса да, әріп арналу керек деген пікіріне келеді.

referat911.ru

Жазу — Уикипедия

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Жазу — адамның ой-пікірін, басқа адамға хабарлап айтқысы келген сөзін, мағлұматын таңбалар арқылы жеткізуді қамтамасыз ететін белгілер жүйесі. Оның алғашқы нұсқалары өте ерте заманда жасалды. Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер мен шартты белгілерден кейін пайда болған. Өз ойын басқаға жеткізу үшін адамдар әуелде заттың өзін пайдаланды. Мысалы, кеткен бағытын көрсету үшін жолға бұтақ тастаған. Кейін осы мақсатпен ағашқа садақтың оғын қадап кеткен. Ойды зат арқылы білдіру үрдісі ежелгі замандарда тайпалар арасындағы елшілік қарым-қатынастарда да пайдаланылған. Үндістер соғысатынын хабарлау үшін қарсы жаққа айбалта жіберетін болған. Елші оны әкеліп жерге қояды, егер жау жақ оны көтерсе — соғысуды мақұлдағаны. Кейін мұндай рәміздік зат орнына таңбалар бедерленген бұйымдар қолданылған. Осылайша алғашқы Ж. пайда болған. Адамдар алғашқы жазу құралы ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны, ағаштың қабығын, т.б. пайдаланған. Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралған. Ол таңбалар тұтас хабарды, не сөзді, не буынды, не дыбысты белгілейді. Әр таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.

Толығырақ... Алғашқы қоғамда ежелгі адамдар жартастарға, ағаштарға, тастарға аңшылықтың, адамдардың кескіндерін бейнелеген. Мұндай суретті хаттарды ғалымдар пиктография деп атайды. Уақыт өте келе, суреттер сөз мағынасын білдірген түрлі белгілермен ауысты. Бірте-бірте ойлаудың дамуы символдардың артына сөз жасыруға алып келді. Осылайша жазу пайда болды. Ежелгі Египетте пиктографиялық суреттер сына жазуымен ауыстырылды. Египеттіктер жазу үшін ұғым ғана емес, дыбысты та білдіретін белгілерді пайдаланғандардың алғашқысы болды. Египеттіктерден бөлек, белгі-иероглифтерді қытайлықтар, олардан кейін, жапондар мен корейлер пайдалана бастады. Бірте-бірте жылдам жазу үшін, иероглифтер жеңілдетіліп, дыбыстар мен буындарды білдіретін белгілерге айнала бастады. Мұндай жазуды ертеректе шумерлер мен өзге халықтар да пайдаланды. Финикиялықтар буындарды білдіретін белгілерден бас тартып, жазу кезінде тек әріптерді ғана пайдаланды. Финикиялық жазу еуропалық халықтардың барлығының арғы тегі болған грек алфавитінің бастамасы болды. Ежелгі римдіктер де өз әліпбиіне латын жазуы гректікінен өзгеше болғанымен, грек жазбасын пайдаланды. Латынның әріптік жазуын Батыс еуропаның көп халқы сақтап қалды. Шығыс Еуропада негізінде грек әліпбиі жатқан жазудың өзге үлгісі пайда болды. Алғаш болып Кирилл мен Мефодийдің жазу түрі пайда болды. Одан соң оның жетілдірген нұсқасы, әріптерді жазу формасымен ерекшеленетін кириллица шықты. Бұл әліпби оңтүстік, шығыс және батыс славяндарына таралды.1708 ж. Ресей императоры І Петрдің жарлығымен кириллица өзгеріске түсті. Оның жаңа нұсқасы орыс және украин әліпбилерінің негізінде қалған азаматтық қаріп атауын алды. Иероглифтер бізге қанша қиын көрінгенімен, көптеген азиялық халықтар оны пайдалануын доғарар емес. Ережеге сәйкес, иероглифтер әріптер емес, қана ұғымын білдіреді. Мысалы, Қытайда белгілердің жалпы саны 50 мыңға жеткенімен, заманауи тілінде оның 4-7 мыңы қолданылады. Ертеден Қытайдағы, Жапониядағы, Кореядағы иероглиф жазуы жоғарыдан төмен қарай бағытталса, қазір көбінесе, солдан оңға қарай жазады. Қосымша... Ою-өрнекті есіңе салатын айқыш-ұйқыш араб жазуы латын және кирилл әліпбилермен ортақ түбірден тарайды дегенге сену қиын. Алайда, араб қарпінің де арғы тегі финикий жазуы болған. Араб әліпбиі 28 әріптен және түрлі қатар үсті, қатар асты белгілерден тұрады. Мәтін оңнан солға қарай оқылады.

Адамзат тарихындағы жазу төрт түрге бөлінеді:

Пиктографиялық жазу

Пиктографиялық жазу – жазудың ең көне түрі. Зерттеушілер жазудың бұл түрі неолит дәуірінде пайда болған деп есептейді. Мұнда хабарлануға тиісті оқиғаға қатысты заттардың суреті салынады. Пиктограммалық жазу суреттерге негізделген жазу. Сондықтан оны кейде суретті жазу деп те атайды. Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әртүрлі суреттердің жиынтығынан құралған. Бұл жазудың ерекшелігі ол әртүрлі суреттерден құралады. Әр сурет бүтіндей бір хабар бере алады. Бұл хабар графикалық жағынан жеке бөлшек сөзге бөлінбейді. Осыған орай пиктограммалар тілдік форманы емес, оның мазмұнын бейнелейді. Бұл жазуды әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар түсіне алады. Себебі бұл тіл басқа тілдерден гөрі поллисинкретикалық тілге біртабан жанасымды. Пиктограммалық жазудың таңбалары питроглифтер немесе пиктограммалар деп аталады;

Идеографиялық жазу

идеографиялық жазу - жекелеген сөздерді, морфемаларды сурет немесе шартты таңбалар арқылы белгілейді. Онда әр сөздің тұрақты графикалық таңбасы, әр таңбаның меншікті мағынасы болады. Идеографиялық жазудың мысалдары: иероглиф жазу, цифр(сан). Идеографиялық жазудың таңбалары қазіргі дыбыстық жазуда қолданылады. Мысалы, цифрлар, математикалық, химиялық, т.б. ғылыми-техникалық шартты таңбалар;

Буын жазуында

буын жазуында - сөз құрамындағы әрбір буын жеке таңбамен белгіленеді. Бұған финикия, көне семит, тибет, бирма, жапон, үнді жазулары жатады. Буын таңбалары әуелде бір буынды сөздерді белгілеген идеограммалардан жасалған;

Дыбыстық жазу

дыбыстық жазу (әріп жазуы) – жазудың дамып жетілген түрі, тіл дыбыстарын, фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу жүйесі. Дыбыстық жазулардың ең көне түрлері – финикий, арамей және грек жазулары. Көне түркі жазуы да дыбыстық жазудың ең ежелгі түріне жатады. Қазақ халқының жазу тарихы көне түркі жазуынан басталған. Түркі жазуында дауысты, дауыссыз дыбыстардың әрпі болған, кейбір әріптер екі дауыссыз дыбысты белгілеген. Әріптер жуан, жіңішке дыбыстарды ажыратқан. Әріптер белгілі жүйеде қолданылған. Түркі халықтары, оның ішінде қазақ халқы кейін мұсылман дінінің таралуымен бірге келген араб әліпбиін ұзақ уақыт қолданды. 1926 ж. Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиін қазақ тілінің ерекшеліктеріне сәйкес жеңілдетіп, “төте жазу” әліпбиін жасады. 1929 жылдан бастап 1940 жылға дейін қазақ халқы латын әліпбиінде жазып келіп, кейін кириллицаға көшті. Қазіргі түркі мемлекеттерінің көпшілігінде латын әліпбиіне негізделген жазуға көшу үрдісі қайтадан бел алып келе

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы

Әдебиеттер

www.zirozebar.com

Берілген тақырыпқа реферат жазу тәртібі

БӨЖТақырыбы : Берілген тақырыптарға реферат жазу тәртібі.

Орындаған : Жансолтанова Алтынай ВС - 403 топТексерген: Қойгельдинова А.С.

Семей 2016

ЖоспарКіріспеНегізгі бөлім o Реферат жайлы жалпы түсінікo Рефератпен жұмыс істеудің негізгі кезеңдеріo Рефераттың құрылымыo Рефератты ресімдеудегі талаптары o Рефератты қорғауҚорытынды Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

КіріспеҒылыми стиль -- ғылыми шығармалардың тілі мен жазылу түрін анықтайтын басты фактор.Ғылыми стильде сөздер тура мағынасында қолданылып, дәл айтылады. Образды сөздер аз, термин сөздер көп кездеседі. Сөйлемдегі сөздердің қалыпты орны, тіл нормасы қатаң сақталады.Ой күрделі ,баяндалып, анықтама, дәлелдеме, формулаларға негізделіп келеді.Ғылыми стильдің мақсаты -- заттар мен құбылыстардың жалпы ерекшелігін ашып, мәлімет беру.Осы ғылыми стильдің бір түрі ол реферат болып табылады. Реферат жазу үшін де белгілі бір жазу тәртібі және нормалары сақталады.

РЕФЕРАТ ЖАЙЛЫ ТҮСІНІК"Реферат" сөзі латын тілінен шыққан және оны сөзбе-сөз аударатын болсақ, ол "баяндау, хабарлау" деген мағына береді. Іс жүзінде барлық сөздіктер бұл сөдің мағынасын бірдей ашады. Реферат - жазбаша түрдегі кітаптың мазмұнының, ғылыми мәселелердің, жаттығулардың, ғылыми зерттеу нәтижелернің қысқаша мазмұндалуы, белгілі тақырыпқа баяндама, әдебиет тізімі мен басқа да көздерге шолу жасайтын белгілі бір тақырыптағы баяндама.

Рефератпен жұмыс жасаудың 4 негізгі бағыты көрсетіледі:1. Рефератпен жұмыс істеудің негізгі кезеңдері2. Рефераттың құрылымы3. Рефератты ресімдеудегі талаптар4. Рефератты қорғау

1. РЕФЕРАТПЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ

- тақырыпты таңдап онымен танысу;- реферат тақырыбы бойынша ақпарат көздерін табу- әдебиттерді зерттеу- жиналған материалдың жүйелілігі- рефератты жазуРефератты жазудағы ең басты кезеңнің бірі - тақырыпты таңдау. Реферат тақырыбын таңдаған кезде барынша дербестік көрсеткен дұрыс. Сіздің қызығушылығыңыз бен икемділігіңізге келетін тақырып таңдалып, сол тақырыпқа сай жұмыс жасалғанда, оның нәтижесі әсерлі болады. Алайда, сіз тапсырманы формальды түрде емес, адал орындайтын болсаңыз, әдіскер ұсынған тақырып та сізді қанағаттандыра, қызықтыра алады. Реферат сәтті болуы үшін қажетті материалдар мен әдебиттерді іздеп табу керек. Бұл үшін ақпаратты алудың негізгі көздерімен танысқан дұрыс: анықтамалық және библиографиялық басылымдармен және кітапхананың мерзімдік басылымдарымен.Әдебиеттерді зерттеуді тақырып атауынан бастау керек. Әдебиетті зерттеген кезде оларға кейін көңіл аудару үшін негізгі ойлар мен ережелерді, дәлелдерді, дәлелдемелерді, тұжырымдамаларды белгілеп алу керек. Келтірілген деректер мен маңызды тұжырымдамаларға көңіл бөліңіз, ыңғайлы болу үшін оларды карточкаларға жазып қойыңыз. Толық библиографиялық басылымды карточкада көрсетуді ұмытпаңыз. Әдебиет көздерін зерттеп біткеннен кейін жиналған материалды жүйелеу мен талдау жұмысы басталады. Карточкалар мен конспекттерді қарап шығу нәтижесінде қажетті мәлімет рефераттың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес жіктеледі. Осы кезеңде жұмыстың соңғы жоспары анықталып, материалдың ой салуымен жаңа сюжеттер пайда болады. Егжей-тегжейлы жоспар жасау қажет. Сол уақытта рефераттың негізгі бөлігінің жалпы құрылымы анықталады.Материалды топтастыру - техникалық жұмыс емес. Деректерді іріктеудің өзі жұмыс болжамдарын әзірлеуді көздейді. Бұл ретте барлық тарау толығымен материалмен қаматамасыз етілмеуі мүмкін. Ол карточкаларды тараулар бойынша жіктеген кезде анықталады. Мұндай жағдайда дереккөздерді қайтадан қараған немесе рефераттың жалпы құрылымын не жеке бөліктерін қарап шыққан дұрыс. Материалды жүйелеудің соңғы нәтижесі бір мағыналы қатаң тексерілген тұжырымдама жасау болып табылады.Рефератты жазу - соңғы кезең болып табылады. Әрбір тармағы материалмен қамтамасыз етілген, жақсы ойластырылған жоспар болса, реферат жазу қиындық әкелмейді. Рефератты кіріспеден емес, негізгі бөлімнен бастап жазған дұрыс. Негізгі бөліммен жұмыс жасау барысында ғана әдебиеттер мен дереккөздерді түсінуге болады. Шығармашылық үдерісі нәзік әрі дара болып келеді. Барлық авторларға ортақ мынадай ережелер бар:- жұмыстың жүйелілігі- тиянақтылық- асығыстықтың болмауы

2. РЕФЕРАТТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Рефераттың белгілі бір тақырыпты зерттеу нәтижесінің жазбаша ... жалғасы

stud.kz

Қазақстан территориясындағы VI-XIII ғғ тіл және жазу реферат » TopReferat.com.kz Қазақша рефераттар, курстық, дипломдық, презентация

Қазақстан территориясындағы VI-XIII ғғ тіл және жазу реферат

Қазақстан территориясындағы VI-XIII ғғ тіл және жазу реферат

0

ЖОСПАР

Кіріспе 2

Ортағасырлардағы көшпенділердің материалдық мәдениеті 3

1. Қазақстан аумағынан табылған ежелгі ескерткіштер және түркілердің руна жазуы 3

2. Талас жазу ескерткіштері 7

3 Отырар өркениеті және араб әліпбиі 10

Қорытынды 17

Пайдаланылған әдебиеттер: 18

1

Жұмыс түрі: РефератПәні: Қазақстан тарихыЖұмыс көлемі: - бет

-----------------------------------------------------------------------------------РЕФЕРАТТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

 ЖОСПАР

Кіріспе 2

Ортағасырлардағы көшпенділердің материалдық мәдениеті 3 1. Қазақстан аумағынан табылған ежелгі ескерткіштер2. Талас жазу ескерткіштері 7 3 Отырар өркениеті және араб әліпбиіҚорытынды 17

Пайдаланылған әдебиеттер: 18

Кіріспе

"Ұлт" деген ұлағаты бойында, қандас, бауырмал,Ана тілі дамыған, ата тарихы танылған,Қазақ халқы мәдениетінің тарихи тамыры өтеҚазір ХХI ғ. басында тұрып, тілАхмет Байтұрсынов ХХ ғасыр басында "ӘрАл бұл мәселе сол ғасырларда қалайОртағасырлардағы көшпенділердің материалдық мәдениеті

1. Қазақстан аумағынан табылған ежелгі ескерткіштерҚазақ ұлтының өте ертедегі тарихи тіліҚазақстан жерінде VI-XIII ғ.ғ. өмір сүргенЖелдей өскен зымыран заманның, тоқтаусыз өтіпОсы ескерткіштерде кездесетін жазулардың қашан жазылғаныБұл жазулардың VI-Х ғасырлардағы түрік тайпаларыныңҚазақстан аумағында құрылған Батыс Түрік қағанаты,Олардың қалдықтары, әсіресе, соңғы жылдары жүргізілген2. Талас жазу ескерткіштері

Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер «ТаласТалас алқабынан 1932 жылы табылған рунаОрхон-Енисей ескерткіштері тектес таңба-жазулы, тастар, ТалдықорғанҰрпаққа өнеге болар атақты Күлтегiн, Тоныкөк,Tүpкi тайпаларынан қaлған бұл ескерткiштeр көнеБолашақ ұрпаққа мұра етiп қалдырылған көнеTүркітану ғылымы көне түркі жазба ескерткiштерiнСан жылдар бойы iздестiрудiң барысында ОрталықҚазiргi кезде ежелгi түркi тайпалық одақтарыОрталық Азия мен Қазақстан жерлерiнен табылыпЕжелгi түркi туралы Орхон материалдарынан басқаБұл саясат кеңес үкiмeтi кезiндеКөшпендiлер өз тарихын VII ғасырда Орхон-3 Отырар өркениеті және араб әліпбиі

Қазiр ғылым тарапынан қолдау таба баcтағанОтырар - XVIII ғасырдан астам өмipX—XII ғасырларда Қазақстан территориясында тарихи тұрғыдаАрабтар Қазақстандағы басып алған жерлерiнде көнеКөшпелі және отырықшы халықтың идеологиясында ежелгіТүрік этносының оқшау тілдік топтары менVIII ғасырда Қазақстан жерiнде түрiк тайпаларыныңОрта Азия мен Қазақстанның жергілікті түрікҚазақстан территориясында туып-өскен философ әрі энциклопедияшыӘбу Насыр Бағдатқа барар жолында Шашта,Түрлі елдерде, әр түрлі этникалық ортадаӘл-Фараби тіл мен ойлаудың, логика менХI ғасырда Жүсiп Баласағұни мен МахмұдЖүсiп "Құтадғу бiлiк" /"Құт негiзi –Махмұд Қашғари /ХI ғ./, толық атыҚала халқының мәдени өмiрiнде ислам дiнiнҚожа Ахмет басыңды елге ие бiл,

Ақиқатты ары таза сүйе бiл.

Дүниеқорлар кетсiн бықсып өзiмен,

Халық қана дүниеге ие бұл

Ахмет Иассауидiң Хакiм ата деген атпенАраб әліпбиі қазақтың кәдесіне жарағалы мыңжылданҚорытынды

Біздің бәріміздің де мақтаныш етуімізге тұрарлықЕжелгі түркі өркениетінің әлеуметтік-саяси саладағы даусызПайдаланылған әдебиеттер:

1.Аманжолов К.Р Түркі халықтарының тарихы. 2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы3.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы 2003ж.

4.Байпақов К.М. Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. Алматы5.Аманжолов К.Р. Қазақстан тарихы. Алматы “Білім”1

topreferat.com.kz

Смотрите также

• 
  Реферат оспа
• 
  Оспа реферат
• 
  Реферат керамика
• 
  Рахманинов реферат
• 
  Резюме реферат
• 
  Реферат онтогенез
• 
  Реферат 1с
• 
  Реферат экстремизм
• 
  Бутлеров реферат
• 
  Телефон реферат
• 
  Реферат телефон