Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessББК 74. 262 УДК 517 Ш 49Ш. М. ШЕРМАТОВ, С. ЮСУПОВНАЗОРАТИ САТ^И ДОНИШИ МАТЕМАТИКИИ ДОНИШДУЁН ДАР МАДРОИ ДОНИШАЗХУДКУНИТаълим ва назорати сатхи дониш аз давраи ибтидой маншаъ мегирад, зеро аз тарафи одамони давраи ибтидой тасвирхои руи санги куххо на танхо барои мустахкам кардан ва аз насл ба насл гузаронидани дониш, балки барои назорати дониш, махорат ва дигар малакахои чангии насли наврас истифода мешуд. Дастрасии тачриба яке аз мухимтарин чанбахои пешрафти чомеа буда, дар он се лахзахои асосиро чудо кардан мумкин аст:1. Нигох доштани дониш, махорат ва малакаи ба дастоварда барои насли оянда.2. Дастрас намудани ин донишу малака ва махорат ба насли оянда.3. Аз тарафи таълимгирандагон аз худ кардани ин дониш, малака ва махорат.Х, ар як аз лахзахои номбаршуда бо ташаккулёбии маданияти иттилоотии омузгорони фанхои гуманитарй ва дакик алокаманд буда, барои тадкикоти мазкур ахамияти калон дорад. Тачрибаи мукаммалшуда аз насл ба насл гузаронида мешуд, аммо кисми онхо дар натичаи дигаргунихои чиддии харобиовар муддати тулонй ё тамоман бедарак мешуданд. Дар баъзе холатхо дар раванди тараккиёти чомеа бархе аз маълумот мохияти худро гум мекард. Аммо бо конунхои диалектикй ба мувофика омада, микдори чамъшуда ба сифати нав мегузашт, аз чониби дигар, дар раванди тахаввулоти инсоният муносибатхо, нуктаи назар ба ташаккулёбии тачриба тагйир меёфтанд ва усулхои он чудогона мешуданд. Вобаста ба мохияти худ муаммохои таълим ва назорати дониш хануз аз даврахои кадим акли инсонро фаро гирифтааст. Масалан, дар Мисри кадим додани унвони коин баъди санчишхои тулонй ва бисьёрзинаи довталабон чараён мегирифт.Дар Юнони кадим Пифагор мактабе таъсис дода буд, ки шомил гардидан ба ин мактаб танхо ба хонандае муяссар мегардид, ки як сислсила санчишхои душворро паси сар намояд. Х, амзамон барои муайян намудани бехтаринхо воситаи барои он давра анъанавй — олимпиадахо истифода мешуд. Олими Юнони кадим Сукрот дар сухбатхо бо шогирдони худ шакли саволу чавобро истифода мебурд. Давобхои нодурусти хамсухбати худро у чунин шарх медод, ки шогирд хато будани чавобашро фахмад. Баъдан бо суолхои иловагй у протсесси фикрронии шогирдро ба мачрои интихоби халли дуруст равона месохт. Усули таълимии у дар оянда номи «Сукротй» ё «Сухбати Сукротй"-ро гирифта, то имруз дар амал истифода мешавад. Сукрот таълимро бо санчиши— 285 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниазхудкунии маводи омухта якчоя намудааст. Услубхои истифода бурдаи у ба истифодаи компютер дар таълими имруза монанд аст [4, с. 44].Чунин ходисахо дар Чин низ чой доштанд, ки 3000 сол мукаддам дар системаи санчиш ва интихоби мансабдорон ба хидмати давлатй истифода мешуд. Дертар ба ин системаи интихоб боз талаботи донистани корхои хдрбй, хукук ва молия дохил карда шудаанд.Ин усулхо дар давраи худ ба дарачае самаранок буданд, аммо педагогика усулхои таълим ва санчишро доимо такмил медод. Дар ибтидои асри XIX олимон ба хулосае меоянд, ки таълим дар холате самаранок мешавад, ки агар донишхои барои азхудкунй додашуда комилан мувофик дарк карда шаванд. Барои санчиши комилан мувофик будан дар педагогика усули нав ба вучуд оварда мешавад, ки имконияти хосил кардани бовариро ба дарккунии донишхои гирифтаи таълимгирандагон фарохам меоварад. Ба имтихон, хамчун назорати яккарата, назорати даврй илова карда шуд. Назорати даврии дониши таълимгирандагон кадами мухим ва нав дар такмили таълим ва назорати дониш мебошад. Раванди таълим намуди зеринро гирифт:Ovijhi'-iu. otуронила! г_Соли 1890 олими амрикой Д. М. Кеттел дар кори худ «Умственные тесты и измерения» нахустин шуда истилохи «тест» — озмоиш, санчиш, назорати ин ё он сифат, кобилиятро истифода бурда, системаи пурраи тестхоро кор карда баромадааст, ки имконияти омузиши функсияхои равонии шахсиятхоро медихад. Фаркияти куллй аз санчишхои даврахои пеш истифодашаванда дар талаботи Кеттел ба тестхо пешниход шуда буд: якхела будани шароит, махдудияти вакт, аз чихдти психологй мувофик. Натичахои гирифтаи у бо максади омузиши тарафхои тавоно ва сусти озмудашаванда мавриди тахлил карор дода мешуд. Аз соли 1892 сар карда, Кеттел тестхои худро дар таълим истифода бурдааст [1, с17].Дар баробари тадкик дар сохаи назария ва амалияи таълим дар асри ХХ намояндагони педагогика ба масъалаи баррасии санчишхои тестй пайваст шуданд ва дар он воситаи самараноки педагогиро ошкор намуданд. Дар дахсолаи аввали асри ХХ дар бисёр донишгоххо кафедра ва факултетхои педагогй васеъ шуданд. Тадкикотхои назариявй ва амалй дар самти муносиб кардан ва стандартикунонии бахои гузошташаванда дар хамаи чанбахои таълим гузаронида мешуданд. Нахустин тести педагогиро психолог ва педагоги амрикой Э. Трондайк кор карда баромадааст. Солхои 20-уми асри ХХ равияи педагогии санчишхои тестй ба хулосаи зарурияти муайянкунии кобилиятхои махсус, ба монанди кобилият ба техника, мусикй ва бадей омад. [2, с. 112]— 286 —Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessДар ибтидои солхои 30-юми асри ХХ гузаронидани тестхо дар тачрибаи таълимии Иттиходи Шуравй пахн мешавад. Ба назария ва амалияи санчишхои тестй С. М. Василевский, А. А. Гайворовский, С. М. Вергиболович сахми назар-рас гузоштаанд, инчунин бо масъалахои санчишхои тестй олимон М. С. Бернштейн, Е. В. Гурьянов машгул буданд. Дар Иттиходи Шуравй ба истифодаи тестхои ёридиханда ва тестгирй кушиши рад намудан ва манъ намудани он чой дошт. Чунончи соли 1936 карори Шурои комиссаронй халк «Оид ба вайронии педагогй дар системаи маориф» кабул гардида буд. Х, амаи ин ба карахтии тараккии тестгирй дар давраи то солхои 70-уми асри ХХ оварда расонид [3, с13].Дар вакти хозира, ки рагбат ба усулхои тестй боз пайдо шуд, маълум мешавад, ки тестхо омузгорро иваз намекунанд, баръакс — омузгорро аз бисёр амалхо озод намуда ба кори у ёрй мерасонанд. Тестхо доимо мукаммал шуда, истифодаи бахо ба намуди рейтингхо имконияти зиёдтари баходихии озмуда-шавандаро дар худуди васеи «бахохо» нисбат ба системаи бисёрбалаи анъана-вй фарохам меоварад. Акнун аксари мутахассисон тарафдори он акидае мебо-шанд, ки тартиб додани тестхо бо дарназардошти танхо фаркиятхои инфиродй номумкин аст.Накши пешохангиро дар тадкикотхои монанд ба низоми тестй дар чахон Ассосиатсияи байналхалкии бахогузорй ба дастовардхои таълимй мебозад. Ин созмон мустакил буда, дар зиёда аз 50 давлати чахон фаъолият мебарад ва аввалин тадкикоти он якчоя бо ЮНЕСКО ба амал омадааст. Созмон дар тули 50 соли фаъолияташ зиёда аз 20 тадкикот гузаронида аст, ки такони бузурге барои гузаронидани ислохоти сохаи маориф мебошад. Дар нимаи дуюми асри ХХ коркарди нисбатан такмилёфтаи натичахои назарияи муосири тест ба миён омад, ки барои рушди он ба вучуд омадани технологияи муосир, барномахои компютерй накши мухим бозидааст.Ин сохаи мухимро дар кишвари мо хамкадами Истиклолият шуморидан мумкин аст, зеро махз бо пайдо гардидани мактабхои типи нав дар кишвари мо истифодаи маводи тестй дар раванди таълим бештар мушохида мегардад. Барои амалигардонии ин максад дар чумхурй Маркази миллии тестй таъсис дода шуд, ки хадафи аслй рохандозй кардан аз интихоби васеъ, шаффоф, одилона, ошкоро ва дастрасии баробарй дар имтихонхои дохилшавй ба муассисахои олии кишвар мебошад [4, с. 46].Дар ДДХ, БСТ бахри омода кардани мутахассисони стандарти чахонй чараёни таълим аз соли хониши 2007−2008 сар карда ба низоми кредитии тахсил гузаронида шуд. Тест аз калимаи англисй гирифта шуда, маънояш озмоиш ва тахкикот аст, яъне шакли махсуси бахогузорй ба дониш мебошад. Дар тест шакли муайяни масъалагузорй ва шакли муайяни навишти чавоб пешбинй шудааст. Тестгирй нисбат ба дигар усулхои педагогй бартарихои зеринро дорост: мушаххасй, вокей, хавасмандгардонии максаднок, кобили татбик барои хамаи гуруххои озмоишй ва гайрахо. Методикаи истифодаи тестхоро барои санчиши натичаи дониши донишчуён дида баромада, мо бояд ба тахлили функсияи санчиш ва бахо дар раванди таълим бахо дихем. Кори донишчуёнро бахо дода, устод на танхо холати дониш, малака ва махорати донишчуро мукарар менамояд, балки уро ба омузиши иловагй сафарбар менамояд.— 287 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниСандиши тестй имконият медихад, ки вакти дарсро сарфакорона истифода барем, микдори зиёди мавзуъхоро дар бар гирем ва сандиши дониши донишдуёни гурухро дар вакт таъмин намуда, байни донишдуён басомонй, ботартибй ва хавасмандгардониро таъмин намоем. Дар низоми кредитй омузгор хеле масъулиятнок мегардад ва фаъолияташ бештар мешавад. Бо истифодаи технологияи иттилоотй назорати дониши донишдуён хеле осон буда, тарафгирй ва ошнобозй дида намешавад. Албатта, хар як низом дихати мусбат ва манфии худро дорад. Фикр мекунем, ки дар баходихй ба дарадаи дониши донишдуён истифода аз технологиями иттилоотй манфиати бештар дорад. Дар таълими фанни математика ва кисмхои он, ки мо бевосита ба ин кор машгул мебошем, матни мисолу масъалахои тестй аз руи мехнатталабии он бо холхои хархела бахогузорй карда мешавад. Х, ар як донишду дар вакти халли ин ё он масъала огох аст, ки ба чанд хол мушарраф мегардад. Дар як вакт аз 2 то 5 мисолу масъалахои алтернативй пешниход мешавад, ки халли онхоро донишдуён бевосита нишон медихднд ва давобашро баъд муайян мекунанд.Бартарии назорати тестии дониши донишдуёнро дар он мебинем, ки диапазони бахохо васеъ мебошад. Яъне донишду агар ба 120 хол сохиб шуда, бахои «анъанавии 3» гирифта бошад, дигар донишду бо 175 хол низ бахои анъанавии «3» мегирад. Аммо бахои «3"-и донишдуи дуюм пуркуваттар ва дарадаи баланд дорад. Дар низоми пешина, ки донишдуён бахои анъанавии 2,3,4 ва 5 мегирифтанд ба донишдуе, ки донишаш наздик ба бахои се буд, бахои 3 мегузоштем, яъне «каноатбахш» мехисобидем. Аз хамин сабаб дониши донишдуёнро бахои гузошташуда пурра инъикос карда наметавонист. Х, оло бошад холхои дар низоми кредитй гирифта дониши донишдуёнро бояду шояд инъикос менамояд. Барои мисол яке аз вариантхои тести имтихони нихоиро аз фанни асосхои математика дар поён меорем:Варианти 21. Х, исоб кунед: 2,6 + 2,4 • (0,02: 0,1 + 7,7)а) давоби дигар б) 21,68 в) 55,68 г) 21,562. Муодиларо хал намоед: z2 — 4z + 5 = 0а) Zj 2 = 2 ± 3i б) Zj 2 = 2 ± i в) давоби дигар г) z3. 40% адади 420 — ро ёбед. (5 хол)а) 84 б) 2100 в) 0,25 г) 1683 — 4i4. Х, исоб намоед: ---4 + 3i1,2(10 хол) (10 хол) = -2 ± i(10 хол)а) — 1 + i б) давоби дигар в) — 25i г) — 1 — i5. Масофаи байни нуктахои А (5--3) В (3--2) ёфта шавад. (10 хол)а) 13 б) л/3 в) V5 г) давоби дигар6. Координатахои нуктаи М-ро, ки порчаи АВ, А (0−7) В (8−0)-ро ба нисбати АМ: МВ=4 таксим менамояд, ёбед.3 (32 73 51а) М (5−4) б) М (- -6) в) МI- -1 г) М (- -7-) (10 хол)5 V 5 5) 6 3-2858-Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational Process7. Марказ ва радиуси давраро муайян кунед. х2 +10х + у2 — 6у + 9 = 0 (10 хол) а) О (-2−1) R=5 б) О (2−1) R=6 в) О (-5 -3) R=5 г) чавоби дигар 8. Эксентриститети гиперболаи 9×2 — 16у2 -144 = 0 -ро ёбед. (10 хол)а) s =V6Tб) s =V61в) s = 5 4г) чавоби дигар3 69. Кунчи байни векторхои, а (5−3-2) ва в (-2−0-5) -ро ёбед. (10 хол)а) 600 б) 900 в) 300 г) чавоби дигар10. Масохати сатхи пурраи куб 486 см² баробар аст. Хачми куб ёфта шавад.а) 81 см³ б) 81 см³ в) чавоби дигар г) 729 см³ (15 хол),. ч cos 2х + sin х N11. Функсияи f (х) =-------- дода шудааст. f (ж) -ро ёбед. (10 хол)2 1а) — б) — в) 123 3г) чавоби дигар2 х12. Худудро хисоб намоед: lim —х-0 х — 1а) 0б) 113. Худудро хисоб намоед: limх-& gt-1а) 8б) 114. Худудро хисоб намоед: limв) 24 х + 2 х + х5×3 + 2 х в) 12х2 — 81х-9 х — 9 хг) чавоби дигарг) чавоби дигар(10 хол) (10 хол) (15 хол)15. Нуктаи каниши функсияро муайян намоед, агар f (х)х(х — 9) — (х + 8)(15 хол)Баробари ин кайд кардан лозим аст, ки истифода аз технологиями иттилоотй ва ба намуди тестй санчидани дониши донишчуён тарафхои манфй низ дорад. Хангоми санчидани дониши донишчуён бо ёрии тестхо мо ба чунин норасогихо дучор мегардем:а) маданияти нутки (хаттй ё шифохй) донишчуён коста мегардад, чунки нуткро бо ёрии тестхо санчидан гайриимкон мебошад-б) махдуд намудани мавзуъхои фанни таълимй. Дар хар як фан кисмхое хастанд, ки бо осонй бо ёрии тестхо санчида намешавад-в) нигох доштани савияи касбии дарачаи ихтисос мушкил мегардад, чунки он дар низоми автоматй ба амал меояд ва ягон сарбории иловагии касбиро ба вучуд намеоварад.Дар давоми фаъолияти педагогии худ хис намудем, ки нутки дахонии донишчуён тараккй накарда истодааст. Онхо фикри худро бояду шояд баён карда наметавонанд. Бисёр донишчуён фикр накарда, чавоби тестхоро интихоб мекунанд ва дар натича бо таври тасодуфан хам ба холхои баланд ноил-289-Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкунишуданашон мумкин аст. Аз хдмин сабаб бо рохи тестй ба дониши донишчуён бахои реалй додан на он кадар имконпазир мебошад. Бинобар он мо дар фаъолияти худ аз диктантхои математикй, хондани формулахои математикй истифода мекунем. Вакте ки хосилаи функсия омузонида мешавад, хондани формулахои асосии косила хисобкунй (диффренсиронй) ба рох монда мешавад.Ба монандй: а) (х) = n ¦ х (хосилаи функсияи дарачагй баробар аст бакосили зарби нишондихандаи тагйирёбандаи мустакил бар тагйирёбандаи мустакил, ки нишондихандааш як вохид кам карда шудааст)б) (a) = a ¦ln a (хосилаи функсияи нишондихандагй баробар аст ба хосили зарби худи функсия бар логарифми натуралй аз асоси дарача). Аз тарафи дигар, аз руи баёни таърифхо ё гуфторхо навишта тавонистани модели математики он аз ахамият холй намебошад.Мисол: Худуди нисбати афзоиши функсия бар афзоиши аргумент, хангоми афзоиши аргумент ба нул майл кардан, хосилаи функсия номида мешавад ва боу -ишора карда мешавад.lim АУ = уАх^° АхДонишчу хар як сухани устодро чй тавр мефахмад ва онро чй тавр ба дафтари худ кайд менамояд, бояд зери назорат бошад.Дар дарсхои КМРУ баёни рафти халли мисолу масъалахоро аз донишчуён пурсон мешавем. Донишчуён бо таври шифохй корхои мустакилонаи худро химоя мекунанд, ки ин ба бехтаршавии нутки онхо мусоидат мекунад. Сатхи дониши донишчуёнро бо роххои сохтани хар гуна фигурахои математикй ё омода намудани чадвалхои формулахои математикй низ санчидан мумкин аст.Холо ки иктисоди бозоргонй хукмфармой мекунад, хар муассиса ё корхона мехохад, ки кормандонаш шахсони кордон, донишманд ва чахондида бошад. Аз хдмин сабаб, истифодаи тестхо бо матни масъалахои мантикй хангоми ба кор кабулкунии кормандон дар бонкхо, идорахои давлатй, муассисахои тичоратй, ташкилотхои байналхалкй бахри муайян кардани сатхи дониши ба кор кабулшавандагон чорй шуда истодааст. Донишчуёни курсхои болой дар озмунхои корхонаю муассисахо, ки барои ба коркабулшавандагон пешбинй мешаванд ширкат варзида дониши худро месанчанд. Бо ин усул ба кор кабул намудан ба манфиати кордиханда мебошад. Дар ин озмунхо масъалахои мантикиро бо тарики пурсиши дахонй ё хаттй пешниход кардан мувофики максад мебуд. Ба монандй:а) агар себро ба ду хиссаи баробар таксим кунем як кисми он ба чй монанд мешавад?б) дар зери бахр чй гуна сангро ёфтан номумкин аст?в) дар сутуни баландиаш 40 метр мурча рузона 5 метр боло мебарояд, шабона 4 метр поён мелагжад. Муайян кунед, ки дар чанд руз ба нуктаи болотарини сутун мерасад?г) вакте, ки мошинаи сабукрав ба тарафи чап тоб мехурад, кадом чархи он давр намезанад.— 290 —Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational Processд) дар байни 8 тангахои якхела як тангаи калбакй мавчуд аст, ки аз тангахои мукаррарй сабук аст, аммо бо дид онро фарк карда намешавад. Чй гуна бо ду баркашкунй (бо тарозуи палладор) онро чудо кардан мумкин аст?Чунин мисолу масъалахоро ба микдори хеле бисёр тартиб додан мумкин аст, ки донистани ягон хел формулахои математикй ё физикиро талаб намекунад.Албатта, хамаи муаммохои дар сифати таълим ва назорати сифати таълим мавчудбударо якбора хал кардан гайри имкон аст. Аз хамин сабаб, чустучуи роххои халли оптималии ин масъала давом дорад. Чи хеле, ки файласуфи Рими кадим Сенека Лусий мегуяд: «Агар мо ба бозёфти худ конеъ мешудем, асло чизи аз он бехтаре ба даст намеовардем».Пайнавишт:1. Буралчук, Л. Ф. Психодиагностика: Учебник для вузов / Л. Ф. Буралчук. — Санк-Питербург, 2006. -351 с.2. Волков, Б. С. Методы исследований в психологии: учебно-практическое пособие / Б. С. Волков. -Москва, 2002. -208 с.3. Салимов, Н. Низоми тести: бауо ва татбици он. //Маърифати омузгор -2013. -№ 1-2, с 96.4. Шарифов, М. Тест: аз ауди бостон то имруз. //Маърифати омузгор-2013. -№ 9−10, с 96.Reference Literature1. Avanesov V.S. Composition of Test Tasks. -M.: Testing Centre, 20022. Buralchuk L.F. Psychodiagnostics. Manual for higher school, SPb, 2006. -351pp.3. Volkov B.S. Methods of Research in Psychology: educational-practical text-book. -Moscow, 2002. -208pp.4. Kabanova T.A., Novikov V.A. Testing on Modern Education. Educational text-book. -M. :Higher School, 2010.5. Journal for Teachers'- Education. №№ 1−2, 20136. Journal for Teachers'- Education, №№ 9−10, 2013Контроль уровня знаний студентов в учебном процессеКлючевые слова: контроль знаний, информационные технологии, альтернативная задача, математический диктант, логические задачи.Контроль уровня знаний учащихся и студентов является одним из важнейших вопросов в процессе обучения. В данной статье рассмотрены пути улучшения форм контроля уровня знаний студентов, которые остаются актуальными во все времена. Экзамены и тестирование играют огромную роль в поднятии уровня знаний студентов. В условиях рыночной экономики и научно-технического прогресса необходимы специалисты с хорошим уровнем знаний. Поэтому учреждения принимают на работу специалистов, предварительно приняв у них тест для проверки уровня знаний. Авторы считают, что тестирование имеет как положительные, так и отрицательные стороны.— 291 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниMonitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessKey words: monitoring of knowledge, informational technologies, alternative goal,mathematical dictation, logical goalMonitoring of pupils'- and students'- knowledge is the most important issues in the process of education. The authors dwell on the way of improvements offorms in reference to students'- knowledge monitoring- the problem being actual in all the times. Exams and tests play a great role for elevation of students'- knowledge. Under the conditions of market economy and scientifico-technical progress specialists with good standard of knowledge are in need. Now many institutions conduct tests for claimants who want to work there. But still the author considers that testings possess both positive and negative sides.Роцеъ ба муаллифон:Шерматов Шавкат Мамацонович, дотсент, мудири кафедраи системауои иттилоотии автоматикунонидашудаи Донишгоуи давлатииуцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: shermatov1958@mail. ruЮсупов Сиддицбой, сармуаллими кафедраи математикаи оли ва моделсозии Донишгоуи давлатииуцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: siddikboy52@bk. ruСведения об авторах:Шерматов Шавкат Мамаджонович, доцент, заведующий кафедрой автоматизированных информационных систем Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: shermatov1958@mail. ruЮсупов Сиддикбой, старший преподаватель кафедры высшей математики и моделирования Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: siddikboy52@bk. ruInformation about the authors:Shermatov Shavkat Mamajonovich, Associate Professor, chief of the department of automatized informational systems under the Tajik State University of law, business, politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: shermatov1958@mail. ruYusupov Siddikboy, senior teacher of the department of higher mathematics and modelling under the Tajik State University of law, business, politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: siddikboy52@bk. ru— 292 —
Показать Свернутьgugn.ru
Синкретизми ибтидоива сохири(магия) ба созмонёбии фаъолияти мусавирии одамон, яъне ташаккули санъат мусоидат намуданд. Ханўз дар давраи палеолит одамони ибтидоихайкалчахои занхоро (дар аксар ваќт бидуни ќисми сар) аз сангу устухон месохтанд. Зеро одамони ибтидоизанхоро олихаи хаёт, рамзи зиёд гаштани наслхо мешумориданд. Мусаввирони ибтидоидар ѓорхои Ласко, Нио, Алтамир (Фаронсаи љанубива Испания), Капово (Урали љанубї), Монтепан (Италия) тасвирхои хайвоноти гуногуни шикориро (мамонт, бизон, оху, аспхои ёбоива ѓ. ) ифода кардаанд.Бештар сахнахои шикор тасвир карда мешуд. Объекти асосии эљодиёт хайвонхо буданд. Мазмуни мусавварахо аз он далолат медиханд,ки одамони ибтидоихайвонхои шикориро хеле хуб омўхта будаанд. Аз 1794 муссаварахои рўисангии ѓорхои Фаронса ва Испания, ки онхоро археолог А. Леруа-Гуран ба хисоб гтрифтааст 986 тоаш –тасвири хайвонхо, 512- одамон, наздик 100- махлуќоти ба одам монанд мебошанд. Ба таври умум тасвирхои рўи сангивоќеъї, аниќтараш нгатуралистимебошанд. Тасвирхои шартихеле кам вомехўранд. Расмхои мамонтхо Бизонхо асбхо ваѓ. хеле даќиќ тасвир шудаанд.
Дараљаи инкишофи фарханги љамъияти ибтидої, хусусан дар ду млн. соли аввал хеле суст буд. Ин вобастаги дошт ба ба эволютсия (тахаввулот, таѓйирёби)-и биологии одамони ибтидої. Бостоншиносон муайян намудаанд, ки ташаккулёбии биологии одамон дар якчанд самт љараён дошт, масалан одами кроманони(намуди хозираи одам, аз номи ѓори Кро-Маньони Франсия (Аквитания), гирифта шудаааст. Соли 1968 дар он љо якчанд устухон-скелети одамони палеолити боло бо олотхои мехнат дарёфт шудаанд) муддати тўлони бо одамони намуди неандертали(намуди одами неандерталидар ѓори Неандертали наздикии шахри Дюселдорфи Германия кашф шудааст)пахлў ба пахлў зиндагикардааст. Одами неандерталиаз типии хозираи одамон бо азимљуссагї, шакли косахонаи сар (ба маймуни горилла монанди доштан), камтар хам будани ќоматаш фарќ мекард. Чи тавр аз байн рафтани неандерталхо (љои худро ба кроманёнхо додани онхо) маълум нест.
Ханўз то ташаккулёбии неандерталхо таќрибан 800-700 хазор сол ќабл аз ин одамони ибтидои оташро ихтиро кардаанд, ки он барои инкишофи фарханги моддии давр наќша мухим бозидааст. Оташ одамони ибтидоиро аз сармо хифз мекард, хайвоноти вахшиаз он мехаросид, оташро барои тайёр намудани таом истифода мебурданд. Бо шарофати оташ одамон дар минтаќахои хунук низ љои зист интихоб намуданд.
Хеле охиста, вале мунтазам технологияи коркарди санг, устухон, чўб ва дигар ашёхо инкишоф меёфт. Фаъолияти одамони ибтидоидигаргун мегашт, олоти мехнат, муносибатхои иљтимоитаѓйир меёфт. Бозёфтхои бостоншиносисобит мекунанд, ки (аз 100-80 хазор сол сар карда) одамони неандерталинисбати саломатии маљрўхон ѓамхорименамуданд. Махз аз хамин давра забони гуфтугўи ташаккул ва охиста рушд меёбад.
Дар як ваќт шуур (тафаккур)-и инсонхо инкишоф меёбад, тасаввуротхои одамон оид ба олам пайдо мешаванд. Бостоншиносон муайян намудаанд, ки одамони неандерталитаќрибан 60 хазор сол ќабл аз ин ба таври сунъи одамонро гўронидаанд, ба парастиши намудхои гуногуни хайвонот шурўъ карданд.
Таќрибан 40 хазор сол ќабл аз ин дар Европа типи хозираи одам- кроманонхо пайдо шудаанд. Тарзи зисти онхо пурра ибтидоибуд. Олимон аз хамин давра фарханги ибтидоиро оѓоз мекунанд. Эътиќоди диниташаккул ёфт, тасвирхои рўисанги, сохтани хайкалчахо шурўъ гардид, истиќоматгох, сарулибос пайдо шуд, Одамон сагхоро ба худ ром карданд.
Аз давраи мезолит (асри миёнаи сангї) 12-6 х.сол ќабл аз ин чорводориба вуљуд омад, ќоркарди олотхои сангибоз хам такмил ёфт, одамон ба сохтани табар шурўъ карданд, тиру камон, тўрхои мохидорї, чигина (намуди чанаи боркашонї) ихтиро гардид. Олотхои мехнат аз устухону чўб низ такмил ёфтанд. Дари ин давр нахустин истехкомхои мудофиавиба вуљуд меоянд (дар Шарќи наздик нахуст шахр - Иерихон 8 хазор сол ќабл аз ин ташаккул меёбад).
Дар замони неолит (6-4 хазор сол ќабл аз ин) кулолгариба вуљуд омад, асбобхои одди бофандагисохта шуданд, истиќоматгоххо аз чўб, хишти хом бунёд мешуданд. Истифодабарии нахустин металл – мис шурўъ шуд (мархилаи энеолит- асри миу санг оѓоз гардид). Чархи кулолипайдо мешавад. Аввалин тасаввуроти одамон оид ба ситорахои осмон ташаккул меёбад, нахустин таќвимхо тартиб дода мешаванд.
Дар замони неолит «инќилоби неолитї» ба вуљуд меояд, яъне одамони ибтидоиаз хољагии истеъмоли(истифода бурдани нематхои табиат бидуни коркард-љамъоарї, шикорчигї, мохидорї…) ба хољагии истехсоли(чорводорї, кишоварзї) мегузаранд. Дар натиљаи инќилоби неолититарзи хаёти одамон ба таври кулли таѓйир ёфтанд, инсоният ба тарзи муќимнишинигузашт. Системаи бошишгоххо (истиќоматгох)-хои доимиташаккул ёфтанд, бархе аз онхо ба шахрхо табдил ёфтанд. Дар Байнаннахрайн (хавзаи дарёхои Фрот ва Даљла дар сиёи Хурд) шахр – давлатхои Шумер, Аккад ба вуљуд омаданд. Дар хавзаи Нил (Миср) шахрхо ташаккул ёфтанд. Бо ин давраи фарханги љамоаи ибтидоихотима меёбад, минбаъд сохти ѓуломдорива нахустин тамаддунхои бузург ташаккул меёбанд.
Шаклхои ибтидоии дин
Одамони ибтидоиоламро бо воситаи мушохидаву муќоиса азбар менамуданд. Шаклхои гуногуни динхои ибтидоиташаккул ёфтанд. Одамони неандерталихама чизеро, ки онхоро ихота мекард хамчун идомаёбива ё ба таври механикивасеъ гардидани гурўху авлоди худ дарк менамуданд. Онхо чунин мехисобиданд, ки хамаи ашёхо ба љузъ намуди зохириба одамон монанданд – сохиби рух мебошанд, байни хамдигар ва бо тамоми олам бо забони худ гуфтугў мекунанд. Чунин тафаккур анимизм номида мешуд. Анимизм – ин бовариба рух аст.
Бо воситаи анимизм дар гузаштаи ќадим чи гуна аз аљдодони фантастики(дар бештар холат аз хайвоноту камтар аз олами растанї) пайдо шудани гурўху ќавмхо ва ќабилахо маънидод карда мешавад. Ин гунна саравлоди асотириро тотем меноманд, тафаккури онхоро хамчун тотемизм маънидод мекунанд. Тотем (ягон намуди хайвон ё растанї) ба объекти парастиш табдил меёфт. Одамони ибтидои чунин тасаввурот доштанд, ки дарахтхои алохида, дарёхо, чашмахо, сангу кўххо, сабзахо ва ѓ. дорои рух буда, имконияти ба ходисоти олам ва хаёти одамон таъсир расониданро доранл. Чунин ашёхоро, ки бо онхо хамчун объекти зинда, ва хамчунин чизи муќаддас муносибат мекунанд фетиш меноманд, љахонбинии онхоро бошад фетишизм меномиданд. Фетишизм ба маънои «тўъморпарастї» ё «эътиќод ба буту санамхо» истифода мегардад.
Анимизм ва сехру љоду ба ташаккули рамзхо, асотирхо, инчунин табу- манъ кардани фаъолияти алохида, шаклхои рафтор, намудхои таом ва ѓ. мусоидат карданд. Табу ва расму оинхо љахонбинии одамони ибтидої, менталитети љамъияти ибтидоиро муайян мекунанд. Онхо шаклхои рузгори љамъиятї, муносибатхои иљтиморо муќаррар ва робитаи инсонро бо мухити атроф барќарор мекунанд.
Олимон ба асотирхо таваљљўхибештар зохир намуда, онро яке аз шакли дарки олам маънидод кардаанд. Бинобар нопуррагии донишхои хаќиќиодамони ибтидоионро бо тахаллуёти фантастикї, ки тасаввуротхои анимистї, фетишистива тотемистиро дар худ муљассам мекард иваз менамуд.
Асотирхо дар заминаи инкишофи фарханг мукаммалтар мегардиданд, ва дар асоси онхо нахустин системаи динхо ба вуљуд меоянд.
САВОЛХО БАРОИ ТАКРОР
Љамоаи ибтидоиаз кадом мархилахо иборат аст?
Синкретизм чист
Нахуст санъати тасвирии одамон чи гуна ба вуљуд омад ва маќсади он аз чииборат буд?
«Инќилоби неолитї» чиро ифода мекунад?
Хољагии истеъмоли аз хољагии истехсолибо чифарќ мекунад?
Шаклхои ибтидоии дин кадомхоянд?
АДАБИЁТХО
1. Абрамова 3. А. Древнейшие формы изобразительного творчества // Ранние формы искусства. М-, 1972.
2. Алексеев В. П. География человеческих рас. М., 1978.
3. Брейль А. Запад - родина великого наскального искусства// Первобытное искусство. Новосибирск, 1971.
4. Нестурх M Ф. Происхождение человека. М., 1970.
5. Никольский В. К. Очерки первобытной культуры. М.-Пг., 1924.
6. Поршнев Б. Ф. О начале человеческой истории (проблемы палеопсихологии), М., 1974.
7. Рогинский Я. Я., Левин М. Г. Антропология. М., 1963.
8. Культурология: Учебное пособие /Составитель и отв. редактор А.А.Радугин. – М.: Центр, 1998
9. Назри Яздонц, Далер Баьромц. Маданиятшиносц (курси мухтасари лексияьо) - Душанбе, «Деваштич» 2005.
10. Гуревич А.Я. Культурология. – М. 1996
11. Тейлор Э. Первобытная культура. -М., 1990
Наќша:
Миср хамчун ќадимтарин маркази
тамаддуни љахонї
Дар байни давлатхои Шарќи Ќадим Миср бо давлатдории муќтадири худ дар љахон шўхрат пайдо карда буд. Дар хавзаи дарёи Нил, ќисмати шимолу шарќии Африка воќеъ гардида, мавзеи мухими стратегиро ишѓол мекард. Дар хазорсолаи IV пеш аз мелод дар ин љо нишонахои давлат пайдо шуда, дар заминаи он љамъияти мутараќќии ѓуломдориба вуљуд меояд.
Мисрро тўхфаи Нил меноманд ва ин бехуда нест, зеро ки махз дар сохилхои ин дарёи бузург тамаддуни ќадими ин кишвар пайдо гардидааст. Баррасии илмии таърихи маданияти Миср дар асри Х1Х огоз ёфт. То ин ваќт аз рўи маълумоти Инљил ва муаррихони Юнону Рим ба маданияти мисриён бахо медоданд. Кохин Менафон бо забони юнони«Таърихи Миср»-ро менависад, ки дар он тамоми воќеахои таърихию маданиро ба таври хронологитасвир менамояд. Дар ин сарзамин ёдгорихои бисёре (ахром, муљассамахо ва ѓ.) вуљуд доранд, ки нишонаи маданияти бой доштани мардумони ин кишвар аст.
Соли 1822 олими фаронсавиФ.Шампоньон мифтохи ќироати иероглифхои мисриёнро дарёфта, пайдоиши хатро дар ин мамлакат пештар аз дигар мамлакатхои дунё тасдиќ намудааст. Мисриёни Ќадим халќи ягона буданд ва бо як забон харф мезаданд. Аз рўи намуди ботиниранги пасти љигаридоштанд.
Аввал давлатхои ѓуломдории хурд-хурд пайдо шуда, баъд дар натиљаи муборизахои шадид ба давлатхои бузурги ѓуломдоритабдил меёбанд. Соли 3000 то мелод гўё, ки аввалин давлати сулолавиро, подшох Менес таъсис додааст. Гул-гул шукуфии маданияти Миср дар давраи хукмронии сулолаи 4-уми фиръавнхо, ки асосгузори он Дисосер буд, мушохида мешавад. Умуман, се мархилаи таърихимуайян шудааст: шохигарии боло, миёна ва ќадима.
Сарчашмаи асосии омўзиши маданияти мисриён асотиру динхо мебошад, ки тавассути он фикру аќоиди худро нисбати ходисаю воќеахо баён менамуданд. Хусусан, дар бораи «Осирис»-Худои заминдорива некї, Худои офтоб «Ра» ва ѓайра. Иљрокунандаи иродаи худохо дар замин фиръавнхои дорои аќлу хираду тавоноибуданд. Фиръавн Аминохотепи–IV ислохоти динигузаронида, мардумро даъват менамояд, ки ба худои ягонаи Амон бовар намоянд. Дар Миср ќариб 40-вилоят вуљуд дошт, ки сокинони хар кадоми он ба дину бутхои гуногун саљда мекарданд. Инчунин парастиши хайвонхои гуногун, ба мисли гурба, саг, уќоб, шер ва ѓайра љой дошт. хамин тавр, дар даврахои ќадим мисриён дар холати бисёрхудоиумр ба сар мебурданд ва бо дасти фиръавнхо мамлакатро идора менамуданд. Дар замони то сулолавимардумро мисли дигар халќхо дар чуќурихои доирашакл дафн мекарданд. Дар замони сулолавифиръавнхо барои худ маќбарахои мураккаб месохтанд, ки намунаи он ахроми Миср мебошад. Масалан, ахроми Хеопс, Хефрен, Хуфу ва ѓайра сохта мешаванд, ки аввалин мўъљизаи љахон махсуб мегарданд. Пайдоиши ахромро аз ду љихат асоснок кардан мумкин аст. Аз љихати иќтисодива психологива онро меъмор Имхотеп дар асри У1 пеш аз мелод ба лоиха гирифта, баъд ба сохтани он шурўъ намудааст.
Ба таъсири калони дин нигох накарда, дар Миср илмхои гуногун пайдо шуда, инкишоф ёфтааст. Мисриён донишхои худро дар мактабхои махсуси назди дарборитакмил медоданд.
Математика, геометрия, астрономия, тиб, кимё ва дигар илмхо ташаккул меёбанд ва ба дигар минтаќахои дунё пахн мешаванд. Мисриёни ќадим масохати секунља, чоркунља, трапетсия, доира, хаљми пирамидахои сарбуридаро хисоб карда метавонистанд. Дар асоси мушохидахои астрономии худ таќвим тартиб доданд.
Хамин тариќ, дастовардхои бехтарини мисриёни ќадим дар пешрафти маданияти љахонитаъсири калон расонидааст. Сохтмонхои бошукўх, муљассамахои аљоиб, расмхои нафис, адабиёти бою рангин ва системаи донишхои Мисри Ќадим шахсро бо нотакрорї, бадеият, мазмуни чуќури худ ба хайрат меоваранд.
Маданияти Байнаннахрайн
Байнаннахрайн –дигар маркази бузургтарини тамаддуни љахонимебошад, ки давлатхои ѓуломдоридар он љо баробари давлатхои Миср пайдо шудаанд. Калимаи Байнаннахрайн (Месопотамия) аз забони юнонигирифта шуда, маънои миёна, яъне байни ду дарё (нахр)-ро дорад. Минтаќаи дар байни дарёи Даљла ва Фурот воќеъ гардидаро бо ин ном ба забон мегиранд. Дар ин љо шахрхо, давлатхо, ба монанди Шумер, Аккад, Бобул, Ассирия Лагаш ва ѓайра воќеъ гардида буданд. хозир бошад, дар ин минтаќа давлатхои Сурия, Ироќ, Туркия ва баъзе дигар давлатхо љойгир шудаанд.
myunivercity.ru
Либоси мисри
Зани Фиръавн сарпуши аз эмали ранга бо тасвири куш ё кулохи бо гули лотос ороиш ёфтаро мепушид.Зан ва хам марди мисриёни Кадим парики аз муи гусфанд ё нахи сабзонда духташударо мепушиданд. Дабиронпарики дароз бо кокуди майда ё муи маргудадор карда шударо мепушиданд. Гуломон ва дехконон парикхои майда ё кулохдои аз матои зашрпоя духташударо мепушиданд. Мардхо рипдои худро метарошиданд, вале муи сунии гусфандро, ки бо лак ороиш дода бо риштахои метали бофта шудабударо чун риш истифода мебурданд.
Асоси зебокунондани либосро мисрихо дар довдтани зару зевар медонисганд. Дар Давраи Шохигарии Кадим мисриён дар гарданашон туъморхо, хар гунна овезахо шрифта мешштанд, ки охиста - охиста боиси деророиши гардид. Бо тиллохо, сангхои киматбахо, марчощои аз шишаи ранга сохта шуда ороишхои гардани рамзи давра офтобиро мефахмонд. Дар рамзи Офтоб мисриён худо Атонро тасаввур мекарданд, ки вай бахшандаи хдёг ва мавчудоти зинда буд. Дастпонахои дасти ва пои овезахо, ангуштарин, марчонхо, миёнбандхо бисёр маъмул шуда буданд. Сарпуши кадимаи Фиръавнхо ду гдбат точ буд (атев)- бо шакли мор зиннатдодашуда - рамзи хокимият ва клафт - румоли калон аз матои рахдор (кабут бо тилло) иборат буд, секунча сохта шуда. 8
Нишонаи бузурги Фиръавн дар риши тилдоии дар шакли куб ва секунда акс ёфта буд. Ришро бо гиреххо дар iyirap маркам мекарданд, монандоне, ки айнакро бо риштахо дар гуш меовезанд. Дар махзхомисридоро асосан бе пойафзол тасвир кардаанд. Сандалхо аз барги палмахо, папирусхо баьдтар аз чармхо сохта шударо асосан Фиръавнхо ва наздикони он истифода мебурданд. Сандалхо формаи нихоят одди доштакд.
Дар асрх;ои VII— I пеш аз мелод дар кдсми чанубии нимчазираи Балкан маданияти ачиби Юнони Кадим шукуфои намуд. Сиёсати пешшрифтаи Юнон ба таври назаррас аз деспота шаркни давраи кадим фаркият мекард. Асосан -демократия (идоракунии мачлиси халки ) ва сохти 1уломдори буд. Санъати Юнони характери реали дошт. Дарк намудани киммат ва зеботии шахсияти инсон, бовари ба бехудудии кобилияти эчодкории у соддаги ва фасохати забони бадей, тасвири хакикат -ин аст хусусиятхои асоси, ки бо туфайли он санъати кадима таъсири худро дар оянда ба хамаи маданияти аврзоюи гузошт. 10
Аввалин бор дар таърихи инсоният ба асоси зебогии идеали эстетикии инсон тан ва рух меистад. Зебогии маънавии инсон бо зебогии чисми маънави хам аз чщати чисми зебо бошад, яъне ватандусти, хиссиёти баланди инсони, тараедиёти чахонбинии у бояд бо зебогии чисми мувофикат кунад. Инсон бояд чисман зебо, обутобёфта, пуркувват бошад, ки ин гуна зебоги дикдати бисер шоирон, донишмандон ва рассомонро ба худ чалб карда буд. Чисми идеали зебо дар статуи биринчи «Дорифор»- и Поликлет тачассум ёфтаасг. Хайкалтарош асари «Канон»~ро навипгг ва дар он нигохи худро дар бораи таксимоти дурусти чисми инсон муайян намуд. Барои ченахи ягона дарозии чисми инсон кабул карда шуд. кадоме, ки сари он аз хафт як кисмашро ташкил мекард. Ба махдудияти хукуки зан нигох накарда дар чамъияти юнони накшахои зан дар саньат, низ дар таракдаёт хаматарафаи идеалхо, тасвири 'Шахсиятхои том тачассумгар буд. Масалан хайкади худо Афродита, ки бо номи Винера Милосской машхураст. Зебогии хусни ин худоро тархи руй, колабхои дурусги манах ва бини, пешонии наонкадар васеъ, муйхои кутохи маргуда, чашмони кадон, абрувони пайваста ташкил медихад. Аз тасвири хайкалхои хайкадтарошон ва тасвири кахрамонхои бадей худоса баровардан мумкин аст, ки юнонихои кадим симои сафед -муйхои маргулаи зард, чашмони кабуд, пусти сафедро парастиш мекарданд.
Либосдои юнони бештар аз либосхои дигар халкхо ба тачассуми эстетикии идеала чамъият вобэста аст. Соддагии бехдд ба формаи тан мувофик, озод харакат карда тавот*1Стан ба хамаи ин драпировка таъсири худро мерасонд, ки ой асоси либоси юнони кадимро ташкил мекард. Порчаи ростхунчаи матоъ бо дарози ва васегии гуногун, дар тан драпировка кардашуда, зебогии тан ва либосро *;айд мекард Пластикаи драпировка ва к;омати рост аз матои к;иммат бештар к,адр меёфт. Ритм, чойгиршави ва формаи кат ~ катхо асосан формаи архитектураи даврро ифода мекард. Истифодаи якчояи ду либос якчояшавии ансамбелро тасвир мекард.
Барои либоси худ юнонихо матоьхои мулоим, эластики ва хуб драпировка мешудагиро истифода мебурданд. Матоъро дасти бо усули дастгохи вертикали бо пахни то 2 м мебофтанд. Санъати бофандагиро хеле хуб кадр карда мещуд. Дар асоси мифологи хамаи худой Олимп ва дигар кдхрамощо бофандаои саньаткор буданд. Таркиби нахии матои юнони - пашмин ва затарпоя буд. Ба пахта онхо бо чашми хайрат назар мекарданд. С)що онро якумин маротиба дар Хиндустон хангоми Искандари Макдуни дида онро муи дарахт номиданд. Шавки асосии юнонихоро на сохти либос, балки тарафи навиштачоти он ба худ чалб мекард.
Матоь бо расмх;о, дар давраи кадим (асри V — IV пеш аз медод) бо ранщои якхелаи кабуд, сурх, сабз, зард, чигари ва махсудан бо матоьхои сафед орошп меёфтанд. Дар либосхои юнони ранги еиёх истифода бурда намешуд. Ранги мотами хокистарранг ва чигари буд. Матоъхои якранга бо лаблула, кашидадузи, бахиядузи, апликатсия ва рангуборхо ороиш дода мешуд. Накшхои орнамент бо табиат вобаста буду стили геометрии донгг. Ин - меандр/ критская волна, палметта мебошад. Орнамент ритми, бо хати горизонтали сохга мешавад (расми 1). Бо якчоя шудани хати вертикали драпировка скдадкахои сохта шуда хеле бо сифат сохта шудазебогии харакатро нишон медихад.
Либоси мардона аз ду кием иборат аст: хитон ва гематий. Бо фахмиши мо хитон либоси тагаст. Бисёртар онро аз порчахри шерсти ё матои загирпояги, ки бо хати вертикали ба тарафи пахлуи
taj-libos.narod.ru
Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessББК 74. 262 УДК 517 Ш 49Ш. М. ШЕРМАТОВ, С. ЮСУПОВНАЗОРАТИ САТ^И ДОНИШИ МАТЕМАТИКИИ ДОНИШДУЁН ДАР МАДРОИ ДОНИШАЗХУДКУНИТаълим ва назорати сатхи дониш аз давраи ибтидой маншаъ мегирад, зеро аз тарафи одамони давраи ибтидой тасвирхои руи санги куххо на танхо барои мустахкам кардан ва аз насл ба насл гузаронидани дониш, балки барои назорати дониш, махорат ва дигар малакахои чангии насли наврас истифода мешуд. Дастрасии тачриба яке аз мухимтарин чанбахои пешрафти чомеа буда, дар он се лахзахои асосиро чудо кардан мумкин аст:1. Нигох доштани дониш, махорат ва малакаи ба дастоварда барои насли оянда.2. Дастрас намудани ин донишу малака ва махорат ба насли оянда.3. Аз тарафи таълимгирандагон аз худ кардани ин дониш, малака ва махорат.Х, ар як аз лахзахои номбаршуда бо ташаккулёбии маданияти иттилоотии омузгорони фанхои гуманитарй ва дакик алокаманд буда, барои тадкикоти мазкур ахамияти калон дорад. Тачрибаи мукаммалшуда аз насл ба насл гузаронида мешуд, аммо кисми онхо дар натичаи дигаргунихои чиддии харобиовар муддати тулонй ё тамоман бедарак мешуданд. Дар баъзе холатхо дар раванди тараккиёти чомеа бархе аз маълумот мохияти худро гум мекард. Аммо бо конунхои диалектикй ба мувофика омада, микдори чамъшуда ба сифати нав мегузашт, аз чониби дигар, дар раванди тахаввулоти инсоният муносибатхо, нуктаи назар ба ташаккулёбии тачриба тагйир меёфтанд ва усулхои он чудогона мешуданд. Вобаста ба мохияти худ муаммохои таълим ва назорати дониш хануз аз даврахои кадим акли инсонро фаро гирифтааст. Масалан, дар Мисри кадим додани унвони коин баъди санчишхои тулонй ва бисьёрзинаи довталабон чараён мегирифт.Дар Юнони кадим Пифагор мактабе таъсис дода буд, ки шомил гардидан ба ин мактаб танхо ба хонандае муяссар мегардид, ки як сислсила санчишхои душворро паси сар намояд. Х, амзамон барои муайян намудани бехтаринхо воситаи барои он давра анъанавй — олимпиадахо истифода мешуд. Олими Юнони кадим Сукрот дар сухбатхо бо шогирдони худ шакли саволу чавобро истифода мебурд. Давобхои нодурусти хамсухбати худро у чунин шарх медод, ки шогирд хато будани чавобашро фахмад. Баъдан бо суолхои иловагй у протсесси фикрронии шогирдро ба мачрои интихоби халли дуруст равона месохт. Усули таълимии у дар оянда номи «Сукротй» ё «Сухбати Сукротй"-ро гирифта, то имруз дар амал истифода мешавад. Сукрот таълимро бо санчиши— 285 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниазхудкунии маводи омухта якчоя намудааст. Услубхои истифода бурдаи у ба истифодаи компютер дар таълими имруза монанд аст [4, с. 44].Чунин ходисахо дар Чин низ чой доштанд, ки 3000 сол мукаддам дар системаи санчиш ва интихоби мансабдорон ба хидмати давлатй истифода мешуд. Дертар ба ин системаи интихоб боз талаботи донистани корхои хдрбй, хукук ва молия дохил карда шудаанд.Ин усулхо дар давраи худ ба дарачае самаранок буданд, аммо педагогика усулхои таълим ва санчишро доимо такмил медод. Дар ибтидои асри XIX олимон ба хулосае меоянд, ки таълим дар холате самаранок мешавад, ки агар донишхои барои азхудкунй додашуда комилан мувофик дарк карда шаванд. Барои санчиши комилан мувофик будан дар педагогика усули нав ба вучуд оварда мешавад, ки имконияти хосил кардани бовариро ба дарккунии донишхои гирифтаи таълимгирандагон фарохам меоварад. Ба имтихон, хамчун назорати яккарата, назорати даврй илова карда шуд. Назорати даврии дониши таълимгирандагон кадами мухим ва нав дар такмили таълим ва назорати дониш мебошад. Раванди таълим намуди зеринро гирифт:Ovijhi'-iu. otуронила! г_Соли 1890 олими амрикой Д. М. Кеттел дар кори худ «Умственные тесты и измерения» нахустин шуда истилохи «тест» — озмоиш, санчиш, назорати ин ё он сифат, кобилиятро истифода бурда, системаи пурраи тестхоро кор карда баромадааст, ки имконияти омузиши функсияхои равонии шахсиятхоро медихад. Фаркияти куллй аз санчишхои даврахои пеш истифодашаванда дар талаботи Кеттел ба тестхо пешниход шуда буд: якхела будани шароит, махдудияти вакт, аз чихдти психологй мувофик. Натичахои гирифтаи у бо максади омузиши тарафхои тавоно ва сусти озмудашаванда мавриди тахлил карор дода мешуд. Аз соли 1892 сар карда, Кеттел тестхои худро дар таълим истифода бурдааст [1, с17].Дар баробари тадкик дар сохаи назария ва амалияи таълим дар асри ХХ намояндагони педагогика ба масъалаи баррасии санчишхои тестй пайваст шуданд ва дар он воситаи самараноки педагогиро ошкор намуданд. Дар дахсолаи аввали асри ХХ дар бисёр донишгоххо кафедра ва факултетхои педагогй васеъ шуданд. Тадкикотхои назариявй ва амалй дар самти муносиб кардан ва стандартикунонии бахои гузошташаванда дар хамаи чанбахои таълим гузаронида мешуданд. Нахустин тести педагогиро психолог ва педагоги амрикой Э. Трондайк кор карда баромадааст. Солхои 20-уми асри ХХ равияи педагогии санчишхои тестй ба хулосаи зарурияти муайянкунии кобилиятхои махсус, ба монанди кобилият ба техника, мусикй ва бадей омад. [2, с. 112]— 286 —Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessДар ибтидои солхои 30-юми асри ХХ гузаронидани тестхо дар тачрибаи таълимии Иттиходи Шуравй пахн мешавад. Ба назария ва амалияи санчишхои тестй С. М. Василевский, А. А. Гайворовский, С. М. Вергиболович сахми назар-рас гузоштаанд, инчунин бо масъалахои санчишхои тестй олимон М. С. Бернштейн, Е. В. Гурьянов машгул буданд. Дар Иттиходи Шуравй ба истифодаи тестхои ёридиханда ва тестгирй кушиши рад намудан ва манъ намудани он чой дошт. Чунончи соли 1936 карори Шурои комиссаронй халк «Оид ба вайронии педагогй дар системаи маориф» кабул гардида буд. Х, амаи ин ба карахтии тараккии тестгирй дар давраи то солхои 70-уми асри ХХ оварда расонид [3, с13].Дар вакти хозира, ки рагбат ба усулхои тестй боз пайдо шуд, маълум мешавад, ки тестхо омузгорро иваз намекунанд, баръакс — омузгорро аз бисёр амалхо озод намуда ба кори у ёрй мерасонанд. Тестхо доимо мукаммал шуда, истифодаи бахо ба намуди рейтингхо имконияти зиёдтари баходихии озмуда-шавандаро дар худуди васеи «бахохо» нисбат ба системаи бисёрбалаи анъана-вй фарохам меоварад. Акнун аксари мутахассисон тарафдори он акидае мебо-шанд, ки тартиб додани тестхо бо дарназардошти танхо фаркиятхои инфиродй номумкин аст.Накши пешохангиро дар тадкикотхои монанд ба низоми тестй дар чахон Ассосиатсияи байналхалкии бахогузорй ба дастовардхои таълимй мебозад. Ин созмон мустакил буда, дар зиёда аз 50 давлати чахон фаъолият мебарад ва аввалин тадкикоти он якчоя бо ЮНЕСКО ба амал омадааст. Созмон дар тули 50 соли фаъолияташ зиёда аз 20 тадкикот гузаронида аст, ки такони бузурге барои гузаронидани ислохоти сохаи маориф мебошад. Дар нимаи дуюми асри ХХ коркарди нисбатан такмилёфтаи натичахои назарияи муосири тест ба миён омад, ки барои рушди он ба вучуд омадани технологияи муосир, барномахои компютерй накши мухим бозидааст.Ин сохаи мухимро дар кишвари мо хамкадами Истиклолият шуморидан мумкин аст, зеро махз бо пайдо гардидани мактабхои типи нав дар кишвари мо истифодаи маводи тестй дар раванди таълим бештар мушохида мегардад. Барои амалигардонии ин максад дар чумхурй Маркази миллии тестй таъсис дода шуд, ки хадафи аслй рохандозй кардан аз интихоби васеъ, шаффоф, одилона, ошкоро ва дастрасии баробарй дар имтихонхои дохилшавй ба муассисахои олии кишвар мебошад [4, с. 46].Дар ДДХ, БСТ бахри омода кардани мутахассисони стандарти чахонй чараёни таълим аз соли хониши 2007−2008 сар карда ба низоми кредитии тахсил гузаронида шуд. Тест аз калимаи англисй гирифта шуда, маънояш озмоиш ва тахкикот аст, яъне шакли махсуси бахогузорй ба дониш мебошад. Дар тест шакли муайяни масъалагузорй ва шакли муайяни навишти чавоб пешбинй шудааст. Тестгирй нисбат ба дигар усулхои педагогй бартарихои зеринро дорост: мушаххасй, вокей, хавасмандгардонии максаднок, кобили татбик барои хамаи гуруххои озмоишй ва гайрахо. Методикаи истифодаи тестхоро барои санчиши натичаи дониши донишчуён дида баромада, мо бояд ба тахлили функсияи санчиш ва бахо дар раванди таълим бахо дихем. Кори донишчуёнро бахо дода, устод на танхо холати дониш, малака ва махорати донишчуро мукарар менамояд, балки уро ба омузиши иловагй сафарбар менамояд.— 287 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниСандиши тестй имконият медихад, ки вакти дарсро сарфакорона истифода барем, микдори зиёди мавзуъхоро дар бар гирем ва сандиши дониши донишдуёни гурухро дар вакт таъмин намуда, байни донишдуён басомонй, ботартибй ва хавасмандгардониро таъмин намоем. Дар низоми кредитй омузгор хеле масъулиятнок мегардад ва фаъолияташ бештар мешавад. Бо истифодаи технологияи иттилоотй назорати дониши донишдуён хеле осон буда, тарафгирй ва ошнобозй дида намешавад. Албатта, хар як низом дихати мусбат ва манфии худро дорад. Фикр мекунем, ки дар баходихй ба дарадаи дониши донишдуён истифода аз технологиями иттилоотй манфиати бештар дорад. Дар таълими фанни математика ва кисмхои он, ки мо бевосита ба ин кор машгул мебошем, матни мисолу масъалахои тестй аз руи мехнатталабии он бо холхои хархела бахогузорй карда мешавад. Х, ар як донишду дар вакти халли ин ё он масъала огох аст, ки ба чанд хол мушарраф мегардад. Дар як вакт аз 2 то 5 мисолу масъалахои алтернативй пешниход мешавад, ки халли онхоро донишдуён бевосита нишон медихднд ва давобашро баъд муайян мекунанд.Бартарии назорати тестии дониши донишдуёнро дар он мебинем, ки диапазони бахохо васеъ мебошад. Яъне донишду агар ба 120 хол сохиб шуда, бахои «анъанавии 3» гирифта бошад, дигар донишду бо 175 хол низ бахои анъанавии «3» мегирад. Аммо бахои «3"-и донишдуи дуюм пуркуваттар ва дарадаи баланд дорад. Дар низоми пешина, ки донишдуён бахои анъанавии 2,3,4 ва 5 мегирифтанд ба донишдуе, ки донишаш наздик ба бахои се буд, бахои 3 мегузоштем, яъне «каноатбахш» мехисобидем. Аз хамин сабаб дониши донишдуёнро бахои гузошташуда пурра инъикос карда наметавонист. Х, оло бошад холхои дар низоми кредитй гирифта дониши донишдуёнро бояду шояд инъикос менамояд. Барои мисол яке аз вариантхои тести имтихони нихоиро аз фанни асосхои математика дар поён меорем:Варианти 21. Х, исоб кунед: 2,6 + 2,4 • (0,02: 0,1 + 7,7)а) давоби дигар б) 21,68 в) 55,68 г) 21,562. Муодиларо хал намоед: z2 — 4z + 5 = 0а) Zj 2 = 2 ± 3i б) Zj 2 = 2 ± i в) давоби дигар г) z3. 40% адади 420 — ро ёбед. (5 хол)а) 84 б) 2100 в) 0,25 г) 1683 — 4i4. Х, исоб намоед: ---4 + 3i1,2(10 хол) (10 хол) = -2 ± i(10 хол)а) — 1 + i б) давоби дигар в) — 25i г) — 1 — i5. Масофаи байни нуктахои А (5--3) В (3--2) ёфта шавад. (10 хол)а) 13 б) л/3 в) V5 г) давоби дигар6. Координатахои нуктаи М-ро, ки порчаи АВ, А (0−7) В (8−0)-ро ба нисбати АМ: МВ=4 таксим менамояд, ёбед.3 (32 73 51а) М (5−4) б) М (- -6) в) МI- -1 г) М (- -7-) (10 хол)5 V 5 5) 6 3-2858-Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational Process7. Марказ ва радиуси давраро муайян кунед. х2 +10х + у2 — 6у + 9 = 0 (10 хол) а) О (-2−1) R=5 б) О (2−1) R=6 в) О (-5 -3) R=5 г) чавоби дигар 8. Эксентриститети гиперболаи 9×2 — 16у2 -144 = 0 -ро ёбед. (10 хол)а) s =V6Tб) s =V61в) s = 5 4г) чавоби дигар3 69. Кунчи байни векторхои, а (5−3-2) ва в (-2−0-5) -ро ёбед. (10 хол)а) 600 б) 900 в) 300 г) чавоби дигар10. Масохати сатхи пурраи куб 486 см² баробар аст. Хачми куб ёфта шавад.а) 81 см³ б) 81 см³ в) чавоби дигар г) 729 см³ (15 хол),. ч cos 2х + sin х N11. Функсияи f (х) =-------- дода шудааст. f (ж) -ро ёбед. (10 хол)2 1а) — б) — в) 123 3г) чавоби дигар2 х12. Худудро хисоб намоед: lim —х-0 х — 1а) 0б) 113. Худудро хисоб намоед: limх-& gt-1а) 8б) 114. Худудро хисоб намоед: limв) 24 х + 2 х + х5×3 + 2 х в) 12х2 — 81х-9 х — 9 хг) чавоби дигарг) чавоби дигар(10 хол) (10 хол) (15 хол)15. Нуктаи каниши функсияро муайян намоед, агар f (х)х(х — 9) — (х + 8)(15 хол)Баробари ин кайд кардан лозим аст, ки истифода аз технологиями иттилоотй ва ба намуди тестй санчидани дониши донишчуён тарафхои манфй низ дорад. Хангоми санчидани дониши донишчуён бо ёрии тестхо мо ба чунин норасогихо дучор мегардем:а) маданияти нутки (хаттй ё шифохй) донишчуён коста мегардад, чунки нуткро бо ёрии тестхо санчидан гайриимкон мебошад-б) махдуд намудани мавзуъхои фанни таълимй. Дар хар як фан кисмхое хастанд, ки бо осонй бо ёрии тестхо санчида намешавад-в) нигох доштани савияи касбии дарачаи ихтисос мушкил мегардад, чунки он дар низоми автоматй ба амал меояд ва ягон сарбории иловагии касбиро ба вучуд намеоварад.Дар давоми фаъолияти педагогии худ хис намудем, ки нутки дахонии донишчуён тараккй накарда истодааст. Онхо фикри худро бояду шояд баён карда наметавонанд. Бисёр донишчуён фикр накарда, чавоби тестхоро интихоб мекунанд ва дар натича бо таври тасодуфан хам ба холхои баланд ноил-289-Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкунишуданашон мумкин аст. Аз хдмин сабаб бо рохи тестй ба дониши донишчуён бахои реалй додан на он кадар имконпазир мебошад. Бинобар он мо дар фаъолияти худ аз диктантхои математикй, хондани формулахои математикй истифода мекунем. Вакте ки хосилаи функсия омузонида мешавад, хондани формулахои асосии косила хисобкунй (диффренсиронй) ба рох монда мешавад.Ба монандй: а) (х) = n ¦ х (хосилаи функсияи дарачагй баробар аст бакосили зарби нишондихандаи тагйирёбандаи мустакил бар тагйирёбандаи мустакил, ки нишондихандааш як вохид кам карда шудааст)б) (a) = a ¦ln a (хосилаи функсияи нишондихандагй баробар аст ба хосили зарби худи функсия бар логарифми натуралй аз асоси дарача). Аз тарафи дигар, аз руи баёни таърифхо ё гуфторхо навишта тавонистани модели математики он аз ахамият холй намебошад.Мисол: Худуди нисбати афзоиши функсия бар афзоиши аргумент, хангоми афзоиши аргумент ба нул майл кардан, хосилаи функсия номида мешавад ва боу -ишора карда мешавад.lim АУ = уАх^° АхДонишчу хар як сухани устодро чй тавр мефахмад ва онро чй тавр ба дафтари худ кайд менамояд, бояд зери назорат бошад.Дар дарсхои КМРУ баёни рафти халли мисолу масъалахоро аз донишчуён пурсон мешавем. Донишчуён бо таври шифохй корхои мустакилонаи худро химоя мекунанд, ки ин ба бехтаршавии нутки онхо мусоидат мекунад. Сатхи дониши донишчуёнро бо роххои сохтани хар гуна фигурахои математикй ё омода намудани чадвалхои формулахои математикй низ санчидан мумкин аст.Холо ки иктисоди бозоргонй хукмфармой мекунад, хар муассиса ё корхона мехохад, ки кормандонаш шахсони кордон, донишманд ва чахондида бошад. Аз хдмин сабаб, истифодаи тестхо бо матни масъалахои мантикй хангоми ба кор кабулкунии кормандон дар бонкхо, идорахои давлатй, муассисахои тичоратй, ташкилотхои байналхалкй бахри муайян кардани сатхи дониши ба кор кабулшавандагон чорй шуда истодааст. Донишчуёни курсхои болой дар озмунхои корхонаю муассисахо, ки барои ба коркабулшавандагон пешбинй мешаванд ширкат варзида дониши худро месанчанд. Бо ин усул ба кор кабул намудан ба манфиати кордиханда мебошад. Дар ин озмунхо масъалахои мантикиро бо тарики пурсиши дахонй ё хаттй пешниход кардан мувофики максад мебуд. Ба монандй:а) агар себро ба ду хиссаи баробар таксим кунем як кисми он ба чй монанд мешавад?б) дар зери бахр чй гуна сангро ёфтан номумкин аст?в) дар сутуни баландиаш 40 метр мурча рузона 5 метр боло мебарояд, шабона 4 метр поён мелагжад. Муайян кунед, ки дар чанд руз ба нуктаи болотарини сутун мерасад?г) вакте, ки мошинаи сабукрав ба тарафи чап тоб мехурад, кадом чархи он давр намезанад.— 290 —Shermatov Sh.M., Yusupov S. Monitoring of Students'- Knowledge in Educational Processд) дар байни 8 тангахои якхела як тангаи калбакй мавчуд аст, ки аз тангахои мукаррарй сабук аст, аммо бо дид онро фарк карда намешавад. Чй гуна бо ду баркашкунй (бо тарозуи палладор) онро чудо кардан мумкин аст?Чунин мисолу масъалахоро ба микдори хеле бисёр тартиб додан мумкин аст, ки донистани ягон хел формулахои математикй ё физикиро талаб намекунад.Албатта, хамаи муаммохои дар сифати таълим ва назорати сифати таълим мавчудбударо якбора хал кардан гайри имкон аст. Аз хамин сабаб, чустучуи роххои халли оптималии ин масъала давом дорад. Чи хеле, ки файласуфи Рими кадим Сенека Лусий мегуяд: «Агар мо ба бозёфти худ конеъ мешудем, асло чизи аз он бехтаре ба даст намеовардем».Пайнавишт:1. Буралчук, Л. Ф. Психодиагностика: Учебник для вузов / Л. Ф. Буралчук. — Санк-Питербург, 2006. -351 с.2. Волков, Б. С. Методы исследований в психологии: учебно-практическое пособие / Б. С. Волков. -Москва, 2002. -208 с.3. Салимов, Н. Низоми тести: бауо ва татбици он. //Маърифати омузгор -2013. -№ 1-2, с 96.4. Шарифов, М. Тест: аз ауди бостон то имруз. //Маърифати омузгор-2013. -№ 9−10, с 96.Reference Literature1. Avanesov V.S. Composition of Test Tasks. -M.: Testing Centre, 20022. Buralchuk L.F. Psychodiagnostics. Manual for higher school, SPb, 2006. -351pp.3. Volkov B.S. Methods of Research in Psychology: educational-practical text-book. -Moscow, 2002. -208pp.4. Kabanova T.A., Novikov V.A. Testing on Modern Education. Educational text-book. -M. :Higher School, 2010.5. Journal for Teachers'- Education. №№ 1−2, 20136. Journal for Teachers'- Education, №№ 9−10, 2013Контроль уровня знаний студентов в учебном процессеКлючевые слова: контроль знаний, информационные технологии, альтернативная задача, математический диктант, логические задачи.Контроль уровня знаний учащихся и студентов является одним из важнейших вопросов в процессе обучения. В данной статье рассмотрены пути улучшения форм контроля уровня знаний студентов, которые остаются актуальными во все времена. Экзамены и тестирование играют огромную роль в поднятии уровня знаний студентов. В условиях рыночной экономики и научно-технического прогресса необходимы специалисты с хорошим уровнем знаний. Поэтому учреждения принимают на работу специалистов, предварительно приняв у них тест для проверки уровня знаний. Авторы считают, что тестирование имеет как положительные, так и отрицательные стороны.— 291 —Шерматов Ш. М., Юсупов С. Назорати сатуи дониши математикии донишчуён дар мачрои донишазхудкуниMonitoring of Students'- Knowledge in Educational ProcessKey words: monitoring of knowledge, informational technologies, alternative goal,mathematical dictation, logical goalMonitoring of pupils'- and students'- knowledge is the most important issues in the process of education. The authors dwell on the way of improvements offorms in reference to students'- knowledge monitoring- the problem being actual in all the times. Exams and tests play a great role for elevation of students'- knowledge. Under the conditions of market economy and scientifico-technical progress specialists with good standard of knowledge are in need. Now many institutions conduct tests for claimants who want to work there. But still the author considers that testings possess both positive and negative sides.Роцеъ ба муаллифон:Шерматов Шавкат Мамацонович, дотсент, мудири кафедраи системауои иттилоотии автоматикунонидашудаи Донишгоуи давлатииуцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: shermatov1958@mail. ruЮсупов Сиддицбой, сармуаллими кафедраи математикаи оли ва моделсозии Донишгоуи давлатииуцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: siddikboy52@bk. ruСведения об авторах:Шерматов Шавкат Мамаджонович, доцент, заведующий кафедрой автоматизированных информационных систем Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: shermatov1958@mail. ruЮсупов Сиддикбой, старший преподаватель кафедры высшей математики и моделирования Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: siddikboy52@bk. ruInformation about the authors:Shermatov Shavkat Mamajonovich, Associate Professor, chief of the department of automatized informational systems under the Tajik State University of law, business, politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: shermatov1958@mail. ruYusupov Siddikboy, senior teacher of the department of higher mathematics and modelling under the Tajik State University of law, business, politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: siddikboy52@bk. ru— 292 —
Показать Свернутьinprofteh.com.ua
