Кашгари, Махмуд. Махмуд кашгари кыргызча реферат

Махмуд ал-Кашгари - Wikipedia

Махмуд ибн Хусейн ибн Мухаммед ал-Барскани ал-Кашгари - он биринчи кылымдагы түрк калктарынын чыгаан энциклопедист окумуштуусу, тилчи, тарыхчы-этнограф, географ, картограф, диалектолог, этнолог.

Ысык-Көлдүн Барскоон шаарында 1029-1038-жылдардын аралыгында туулган. Өлгөн жылы жана жери белгисиз.

1072-1077-жж. аралыгында "Түркий тилдер сөз жыйнагы" ("Диван лугат ат-турк") чыгармасын араб тилинде жазган.

Азыр Барскан шаарынын урандылары Кыргызстандын Ысык-Көл облусундагы Жети-Өгүз районуна караштуу Барскоон кыштагынын жанында жайгашкан.

1072-1077-жылдары "Диван лугат-ат-түрк" - "Түрк тилдеринин сөз жыйнагы" эмгегин жазган.

Өз атасы Хусейин Мухаммед уулу Барскан дубанын бийлеп турган. Айрым америкалык жана орусиялык окумуштуулар Махмуддун ныспасы «ал-Кашгари» болуп чектелбестен, «ал-Барскани» деп да толукталышы керектигин эскеришүүдө.

Украин чыгыш таануучусу Омелян Прицактын далилдешинча, Хусейин уулу Мухаммед небереси Махмуд ал-Кашгари хижранын 4-кылымынын 20-жылдарынын ичинде, христиандык жыл эсеби боюнча – 1029-1038-жылдардын ичинде жарык дүйнөгө келген.

Окумуштууну азыркы тапта «он биринчи кылымдын Радлову» деп айтып жүрүшөт. Тескерисинче, «Василий Васильевич / Фридрих Вилгелм Радлов (1837-1918) – он тогузунчу кылымдын Кашгариси» деп да баалагандар бар. Кандай болсо да, эки илимпозду окшоштурган нерсе – экөө тең жер кезип, Борбордук жана Ички Азияны байырлаган түрк калктарынын чоң улуттарынан тартып, майда уруктарына чейин кыдырып, алардын диалектилик өзгөчөлүктөрүн, этнографиялык мурасын, санжырасын, макал-лакаптарын, дастандарын терең иликтешкен.

Махмуд Барскани Кашгари орто кылымдарда айтылуу «мусулмандык кайра жаралуу доорунун» жемишине каныгып, түрк тилдерин гана эмес, араб тилин да терең үйрөнүп, өз элинин маданий казынасын араб окурмандарына бөксөртпөй жеткирүүнү максат койгон илимпоз.

Ал өзүнүн «Диван лугат ат-турк» - Түрк тилдеринин сөз жыйнагы» деген эмгегин 1072-1077-жылдары араб тилинде жазып бүтүргөн. Эмгектин кириш бөлүмүндө Махмуд бул энциклопедиялык сөздүктү 11-кылымдын 70-жылдарындагы Аббасийлер халифи ал-Муктадига белекке берүү ниетинде болгонун саймедирлеп жазат:

«Касиеттүү, Пайгамбардык, Имамдык, Хашимийлик, Аббасийлик Кожоюнубуз жана Мырзабыз Абулкасым Абдулла ибн Мухаммед ал-Муктади би-Амриллага, – исламга ишенгендердин Эмиринин жана Ааламдын Кожоюнунун халифине, - тартуу кылуу үчүн ушул китебимди Алла-тааланын көмөгүн көксөө менен, түбөлүккө эстелсин да, өчпөс издей чектелсин деп жазып бүттүм».

Бул китеп, ошентип, 1077-жылы халифаттын ордо шаары Багдадда жазылып бүтсө керек деп жоромолдоого болот.

Багдадда отурган халиф ал-Муктади 1075-жылы бийликке келип, 1094-жылы дүйнөдөн кайткан. Ал кезең - Борбор Азиядан Жакынкы Чыгышка селдей каптаган Селжук түрктөрүнүн ташы өөдө кулап турган чак болчу. Багдад халифи ал-Муктади жалпы халифаттын рухий жетекчиси катары таанылган менен, саясий чөйрөдө ал селжук султаны Мелик-шахтын көзүн карап турган.

Дал ошол тапта залкар окумуштуу, жердешибиз Махмуд Кашгари Барскани Багдадда болуп, халифке өз чыгармасын тапшырууга ниеттенген. Анын бул ниети жүзөгө ашканбы, же жокпу, азырынча бизге жеткен жазма булактарда ал тууралуу эч маалымат учурай элек.

Кашгаринин чыгармасынын түп нускасынан көчүрүлгөн кол жазма бүгүнкү күнгө чейин сакталып жетти. Ал азыр Стамбулдагы Миллет китепканасында бапестелип сакталууда.

Багдад менен Кыргызстандын орто кылымдардагы маданий байланышынын бир өрнөгү – дал ушул «Диван лугат ат-турк» эмгеги.

• Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lûgati ’t—Türk: Tıpkıbasım / Facsimile. —Ankara: Türkiye Kültür Bakanlığı, 1990. — III + 1a -320 a.

Эмгегинин ар кыл тилдерге котормолору[оңдоо | булагын оңдоо]

• Махмуд Кашгари. Түрк тилдеринин сөздүгү - Дивану Лугати 'т-түрк: I том / Которгондор: Т.Токоев, К.Кошмоков; баш сөздү жазган А.Акматалиев. - Бишкек: Avrasyapress, 2011. - ISBN 978-9967-12-152-2. - 906 бет.
• Чоротегин Т.К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын “Дивану лугати-т-турк” сөз жыйнагы: (1072-1077) / Жооптуу редактор Өмүркул Караев. – Бишкек: Кыргызстан, 1997. – 169 бет, сүрөт, карта. - (ISBN 5-655-01222-7)
• «Диван лугат ат-тюрк» ("Словарь тюркских наречий"), первый перевод на русский язык Зифа-Алуа Ауэзова-Эрмерс, Алматы, «Дайк-Пресс», 2006, 1300 стр. [1], [2],

[3].

• Халидов А.Б. Словаpи Исхака ал-Фаpаби и Махмуда ал-Кашгаpи: (Из истоpии лексикогpафии в Сpедней Азии X—XI вв.) / Отв. pед. П.А. Гpязневич. — Л.: Ленингpад. отд. ИВ АН СССР, 1987. — 68 с. (ПП и ПИКНВ. XXI годич. Науч. Сессия ЛО ИВ АН СССР, 1987. Часть VI).
• al-Kāšγarī Mahmūd. Compendium of the Turkis dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) / Edited and Transl. with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly. — Cambridge, Massachusetts: Harvard Un-ty Printing Office, 1982—1985. — Pt. 1—3. (Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları. 7. Yayınlayan Şinasi Tekin. Gönül Alpay Tekin. — Türkçe Kaynaklar. VII).
• Pritsak O. Studies in Medieval Eurasian History. — London: Variorum Reprints, 1981. — 376 p.
• Pritsak O. Mahmud Kaşgari kimdir? // Türkiyat Mecmuası. — 1953. — Cilt 10. — S. 244—246.
• Tryjarski Edward. Kultura ludόw tureckich w świetle przekazu Mahmuda z Kaszgaru (XI w.). —Warszawa: Polska Akademia nauk, 1993. —364 S. (Komitet Nauk Orientalistycznych).
• Ülkütaşır M.Ş. Büyük Türk Dilcisi Kâşgarlı Mahmut. — 2. Baskı. — Ankara: Türk Dil Kurumu, 1972. — 222 S.
• Чоротегин Т.К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугати т-түрк» сөз жыйнагы (1072—1077) / Илимий редактору проф. Ө.Кара уулу. — Оңдолуп, кошумчаланган басылыш. — Бишкек: «Кыргызстан» Басма үйү, 1997. — 160 б.; илл., карта. (Кыргызстан Тарыхчылар Жамааты). ISBN 5-655-01222-7.
• Чоpоев Т.К. Этноним «кыpгыз» по данным Махмуда Кашгаpи // Вопpосы этнической истоpии киpгизского наpода. — Фpунзе: Илим, 1989. — С. 113—121.
• Чоpоев Т.К. «Диван лугат ат-туpк» Махмуда Кашгаpи как источник по истоpии тюpкоязычных наpодов Сpедней и Центpальной Азии // Оpиенталистика в Киpгизии / Отв. ред. М.Я.Сушанло. — Фpунзе: Илим, 1987. — С. 12—26.
• Хайитметов А. О древней поэзии тюрков: (По материалам «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари // СТ. — Баку, 1972. — № 1. — С. 123—128.
• Умуpзаков С.У. Очеpки по истоpии геогpафических откpытий и исследований Киpгизии / Редактор Р.Д.Забиров. — Фpунзе: Кыpгосиздат, 1959. — 150 с., илл., карты.
• Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк: Мектеп окуучулары үчүн. – Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы Редакциясы, 1990. 113 б. ISBN 5-89750-028-2
• Кыргыз Совет Энциклопедиясы: 6 томдук/ Башкы редактор Орузбаева Б. Ө./ - Ф.: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1977-1980. Т.1-6.
• У.А.Асанов, А.З.Жуманазарова, Т.Чоротегин. Кыргызская наука в лицах: Краткий исторический и био-библиографический свод / Отв. Ред. У.А.Асанов. – Бишкек: Центр госязыка и Энциклопедии. 2002. – 544 pages, ill., map. (ISBN 5-89750-142-4)
• Табалдыев Кубат Шакиевич. Древние памятники Тянь-Шаня. - Бишкек: V.R.S. Company, Университет Центральной Азии, 2011. - 320 стр. - ISBN 978-9967-26-422-9.

ky.wikipedia.org

Махмуд кашгари — реферат

Махмуд  Кашгари

Махмуд ибн Хусейн ибн Мухаммед ал-Барскани ал-Кашгари - он биринчи кылымдагы түрк калктарынын чыгаан энциклопедист окумуштуусу, тилчи, тарыхчы-этнограф, географ, картограф, диалектолог, этнолог.

Кыскача өмүр таржымакалы

Ысык-Көлдүн Барскоон шаарында 1029-1038-жылдардын аралыгында туулган. Өлгөн жылы жана жери белгисиз.

1072-1077-жж. аралыгында "Түркий тилдер сөз жыйнагы" ("Дивану лугати т-турк") чыгармасын арап тилинде жазган.

 Кашкардын жанындагы Махмуд Кашгаринин күмбөзү делген эстелик – орто кылымдардын кеч мезгилине таандык. Аны Кашгаринин мүрзөсү катары кароого болбойт.

Азыр Барскан шаарынын урандылары Кыргызстандын Ысык-Көл облусундагы Жети-Өгүз районуна караштуу Барскоон кыштагынын жанында жайгашкан.

1072-1077-жылдары  "Дивану лугати-т-түрк" - "Түрк тилдеринин сөз жыйнагы" эмгегин жазган.

Өз атасы Хусейин Мухаммед уулу Барскан дубанын бийлеп турган. Айрым америкалык жана орусиялык окумуштуулар Махмуддун ныспасы «ал-Кашгари» болуп чектелбестен, «ал-Барскани» деп да толукталышы керектигин эскеришүүдө.

Украин чыгыш таануучусу Омелян Прицактын далилдешинча, Хусейин уулу Мухаммед небереси Махмуд ал-Кашгари хижранын 4-кылымынын 20-жылдарынын ичинде, христиандык жыл эсеби боюнча – 1029-1038-жылдардын ичинде жарык дүйнөгө келген.

Окумуштууну азыркы тапта «он биринчи кылымдын Радлову» деп айтып жүрүшөт. Тескерисинче, «Василий Васильевич / Фридрих Вилгелм Радлов (1837-1918) – он тогузунчу кылымдын Кашгариси» деп да баалагандар бар. Кандай болсо да, эки илимпозду окшоштурган нерсе – экөө тең жер кезип, Борбордук жана Ички Азияны байырлаган түрк калктарынын чоң улуттарынан тартып, майда уруктарына чейин кыдырып, алардын диалектилик өзгөчөлүктөрүн, этнографиялык мурасын, санжырасын, макал-лакаптарын, дастандарын терең иликтешкен.

Махмуд Барскани Кашгари орто кылымдарда айтылуу «мусулмандык кайра жаралуу доорунун» жемишине каныгып, түрк тилдерин гана эмес, араб тилин да терең үйрөнүп, өз элинин маданий казынасын араб окурмандарына бөксөртпөй жеткирүүнү максат койгон илимпоз.

Ал өзүнүн «Дивану лугати т-турк» - Түрк тилдеринин сөз жыйнагы» деген эмгегин 1072-1077-жылдары араб тилинде жазып бүтүргөн. Эмгектин кириш бөлүмүндө Махмуд бул энциклопедиялык сөздүктү 11-кылымдын 70-жылдарындагы Аббасийлер халифи ал-Муктадига белекке берүү ниетинде болгонун саймедирлеп жазат:

«Касиеттүү, Пайгамбардык, Имамдык, Хашимийлик, Аббасийлик Кожоюнубуз жана Мырзабыз Абулкасым Абдулла ибн Мухаммед ал-Муктади би-Амриллага, – исламга ишенгендердин Эмиринин жана Ааламдын Кожоюнунун халифине, - тартуу кылуу үчүн ушул китебимди Алла-тааланын көмөгүн көксөө менен, түбөлүккө эстелсин да, өчпөс издей чектелсин деп жазып бүттүм».

Бул китеп, ошентип, 1077-жылы халифаттын ордо шаары Багдадда жазылып бүтсө керек деп жоромолдоого болот.

Багдадда отурган халиф ал-Муктади 1075-жылы бийликке келип, 1094-жылы дүйнөдөн кайткан. Ал кезең - Борбор Азиядан Жакынкы Чыгышка селдей каптаган Селжук түрктөрүнүн ташы өөдө кулап турган чак болчу. Багдад халифи ал-Муктади жалпы халифаттын рухий жетекчиси катары таанылган менен, саясий чөйрөдө ал селжук султаны Мелик-шахтын көзүн карап турган.

Дал ошол тапта залкар окумуштуу, жердешибиз Махмуд Кашгари Барскани Багдадда болуп, халифке өз чыгармасын тапшырууга ниеттенген. Анын бул ниети жүзөгө ашканбы, же жокпу, азырынча бизге жеткен жазма булактарда ал тууралуу эч маалымат учурай элек.

Кашгаринин чыгармасынын түп нускасынан көчүрүлгөн кол жазма бүгүнкү күнгө чейин сакталып жетти. Ал азыр Стамбулдагы Миллет китепканасында бапестелип сакталууда.

Багдад менен Кыргызстандын орто кылымдардагы маданий байланышынын бир өрнөгү – дал ушул «Дивану лугати т-турк» эмгеги.

Эмгеги

Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lûgati ’t—Türk: Tıpkıbasım / Facsimile. —Ankara: Türkiye Kültür Bakanlığı, 1990. — III + 1a -320 a.

«Диван лугат ат-тюрк» ("Словарь тюркских наречий"), первый перевод на русский язык Зифа-Алуа Ауэзова-Эрмерс, Алматы, «Дайк-Пресс», 2006, 1300 стр. [1], [2],

Пайдаланылган адабияттар:

Халидов А.Б. Словаpи Исхака ал-Фаpаби и Махмуда ал-Кашгаpи: (Из истоpии лексикогpафии в Сpедней Азии X—XI вв.) / Отв. pед. П.А. Гpязневич. — Л.: Ленингpад. отд. ИВ АН СССР, 1987. — 68 с. (ПП и ПИКНВ. XXI годич. Науч. Сессия ЛО ИВ АН СССР, 1987. Часть VI).

al-Kāšγarī Mahmūd. Compendium of the Turkis dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) / Edited and Transl. with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly. — Cambridge, Massachusetts: Harvard Un-ty Printing Office, 1982—1985. — Pt. 1—3. (Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları. 7. Yayınlayan Şinasi Tekin. Gönül Alpay Tekin. — Türkçe Kaynaklar. VII).

Pritsak O. Studies in Medieval Eurasian History. — London: Variorum Reprints, 1981. — 376 p.

Pritsak O. Mahmud Kaşgari kimdir? // Türkiyat Mecmuası. — 1953. — Cilt 10. — S. 244—246.

Tryjarski Edward. Kultura ludόw tureckich w świetle przekazu Mahmuda z Kaszgaru (XI w.). —Warszawa: Polska Akademia nauk, 1993. —364 S. (Komitet Nauk Orientalistycznych).

Ülkütaşır M.Ş. Büyük Türk Dilcisi Kâşgarlı Mahmut. — 2. Baskı. — Ankara: Türk Dil Kurumu, 1972. — 222 S.

Чоротегин Т.К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугати т-түрк» сөз жыйнагы (1072—1077) / Илимий редактору проф. Ө.Кара уулу. — Оңдолуп, кошумчаланган басылыш. — Бишкек: «Кыргызстан» Басма үйү, 1997. — 160 б.; илл., карта. (Кыргызстан Тарыхчылар Жамааты). ISBN 5-655-01222-7.

Чоpоев Т.К. Этноним «кыpгыз» по данным Махмуда Кашгаpи // Вопpосы этнической истоpии киpгизского наpода. — Фpунзе: Илим, 1989. — С. 113—121.

Чоpоев Т.К. «Диван лугат ат-туpк» Махмуда Кашгаpи как источник по истоpии тюpкоязычных наpодов Сpедней и Центpальной Азии // Оpиенталистика в Киpгизии / Отв. ред. М.Я.Сушанло. — Фpунзе: Илим, 1987. — С. 12—26.

Хайитметов А. О древней поэзии тюрков: (По материалам «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари // СТ. — Баку, 1972. — № 1. — С. 123—128.

Умуpзаков С.У. Очеpки по истоpии геогpафических откpытий и исследований Киpгизии / Редактор Р.Д.Забиров. — Фpунзе: Кыpгосиздат, 1959. — 150 с., илл., карты.

Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк: Мектеп окуучулары үчүн. – Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы Редакциясы, 1990. 113 б. ISBN 5-89750-028-2

Кыргыз Совет Энциклопедиясы: 6 томдук/ Башкы редактор Орузбаева Б. Ө./ - Ф.: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1977-1980. Т.1-6.

У.А.Асанов, А.З.Жуманазарова, Т.Чоротегин. Кыргызская наука в лицах: Краткий исторический и био-библиографический свод / Отв. Ред. У.А.Асанов. – Бишкек: Центр госязыка и Энциклопедии. 2002. – 544 pages, ill., map. (ISBN 5-89750-142-4)

Табалдыев Кубат Шакиевич. Древние памятники Тянь-Шаня. - Бишкек: V.R.S. Company, Университет Центральной Азии, 2011. - 320 стр. - ISBN 978-9967-26-422-9.

referat911.ru

Махмуд КАШГАРИ – РухЭш

БИЛГЕНДЕН БИЛЕ ЭЛЕГИҢ КӨП

Толук аты-жөнү Махмуд ибн ал-Хусейн ибн Мухаммед ал-Кашгари. Окумуштуулар анын “Түрк тилдеринин сөздүгү” аттуу эмгегине жана Караханийлер мамлекетине тиешелүү маалыматтарга таянып, 1029-жылы Ысык-Көл кылаасындагы байыркы Барскан шаарында (азыркы Барскан кыштагы жайгашкан жер) туулган деп эсептешет. Анын балалык чагы Ысык-Көл боюнда өткөн. X кылымдын 90-жылдарында Чыгыш-Түркстан жана Жети-Суу аймагында Караханийлер мамлекети түзүлүп, анын 1-ханы Абдулкерим Мухаммед Сатук Каракан болгон. Махмуд мына ушул Караханийлердин тукумунан чыккан. Атасы Барскан шаарынын эмири болгон. Көптөгөн окумуштуулардын изилдөөлөрү боюнча Махмуддун атасы мураскор жарыялангандан кийин Караханийлер династиясында ич ара бийлик талашуу жүрүп, ордодо көңтөрүш болгон. Махмуддун чоң атасы Мухаммедди (Буура хан) аялы ууландырып өлтүргөн.

Атасы Хусейн (ал Мухаммеддин башка аялынан төрөлгөн) жана анын бир катар туугандары да каза болгон. Бийликке ошол өгөй эненин баласы Ибрахим ибн Хусейн келген. Окумуштуулардын (О.Прицак, Ө.Караев, Т.Чороев ж. б.) болжолу боюнча Мухаммеддин жабыр тарткан тукумдарынын ичинен аман калганынын бири Махмуд болуп, ал коңшу түрк өлкөлөрүнө өтүп, саясый качкын катары орто кылымдагы маданий очоктордон болгон Кашкар (адегенде Кашкар шаарынан билим алгандыктан Махмуд Кашгари – Кашкарлык Махмуд аталган), кийин Бухара, Самаркан, Нишапур, Багдад  ж. б. шаарларда кыйла жылдар дервиштик турмушта жан сактаган. Ушул учурларда ал илим-билим алууга баш-оту менен киришип, түрк элдеринин тилдерин жана диалектилерин, фольклорун, салт-санаасын ж. б. изилдей баштаган. Алардын турмушундагы, көркөм маданиятындагы тарыхый-географиялык, этнографиялык, тилдик өзгөчөлүктөрдү ырастаган бай материал топтогон жана алардын негизинде 1072-77-жылдары араб тилинде “Диван лугат ат-түрк” (“Түрк тилдеринин сөздүгү”) деген эмгегин жазган. Ага 7500дөй түрк сөзү камтылган. Махмуд бул эмгегинде ошол кездеги түрк тилдеринин фонетикалык жана грамматикалык, диалектикалык өзгөчөлүктөрү боюнча тилдик кубулуштар менен фактыларды талдоо үчүн түркология илиминин тарыхында салыштырма-тарыхый методду биринчи колдонуп, түрк тилдеринин диалектологиясына негиз салган.

Эмгек 8 бөлүмдөн туруп, негизги бөлүгү сөздүк тартибинде түзүлгөн. Эмгекте түрк элдеринин негизги уруулары жана алар жайгашкан аймактар, алардын көркөм кол өнөрчүлүгү, оозеки көркөм чыгармаларынан үлгүлөр, тилдеринин классификациясы жөнүндө көптөгөн маалыматтар камтылган. Сөздүктө огуздардын алгач 24, кийин 22 уруудан куралган, монгол дооруна (XI кылым – XIII кылымдын 1-жарымы) чейинки куман же кыпчак тили жөнүндөгү маалымат, ал түгүл азербайжан тилинин элдик оозеки поэтикалык чыгармаларынын үлгүлөрү, ал эле эмес Африкадагы элдер, алардын үрп-адаттары, кесипчилиги жана табигый байлыгы жөнүндөгү маалыматтар да учурайт.

Эмгекте 290 макал-лакап, 100дөй ыр, 100дөй шаар-кыштак аттары, астрономиялык жана географиялык аталыштар, адам аттары ж. б. кездешет. Дагы бир кызыктуусу Махмуд бул чыгармасына жарым шар түрүндө дүйнөнүн өзү түзгөн тегерек түстүү картасын тиркеген. Орто кылымдагы араб карталарына Жердин борбору катары Мекке жана Мединаны көрсөтүү мүнөздүү (салттуу) болсо, Кашгари өз картасына дүйнөнүн борбору катары Ысык-Көлдү, тагыраак айтканда Ысык-Көл менен Баласагундун аралыгын көрсөткөн. Орто Азия элдеринин дүйнө жөнүндөгү көз караштарына таянып, Чыгышты картанын жогорку бөлүгүнө жайгаштырган. Тоолор, дарыялар, мамлекеттердин ортосундагы аралыктын пропорциясы негизинен так сакталып, көпчүлүгү чындыкка туура келет. Айтор Махмуд Кашгари орто кылымдагы бүтүндөй түрк элинин өкүлү катары өз чыгармасын жазып, “түрк” сөзүн этностук жалпы аталыш катары колдонгон. Он кылым мурунку түрк элдеринин тарыхын, маданиятын изилдөөдө урпактарына баасы ченемсиз мурас калтырган. Бул эмгек огуз тилиндеги жазма эстеликтердин соңкуларынын бири болуп эсептелет. Махмуд Кашгаринин атын илим дүйнөсүнө, деги эле жалпы журтка кеңири таанытып, өз заманынын чыгаан филологу, тарыхчысы, этнографы, географы катары белгилүү кылган да ушул эмгек болду.

Эмгектин түп нускадан көчүрүлгөнү 1914-жылы табылып, ошол нуска боюнча анын автору Махмуд Кашгари экендиги аныкталган. Бул эмгекти 1914-жылы Стамбулдун эски китеп базарынан чыгыш китепкөй аалымдарынын бири Али Эмири сатып алган. Аны Махмуд Кашгари өзү жазган түп нускадан 1266-жылы Абу Бакр ас-Сави ад-Димашкы деген адам көчүрүптүр. Көчүрмө нуска Стамбул шаарындагы Улуттук китепканада сакталууда. Муну белгилүү аалым, мугалим Рифат Билге иретке келтирип, 1915-жылы 1 жана 2-томдорун, 1917-жылы 3-томун Стамбулдан басып чыгарган (Китеп чыга электе эле өтө кызыгууну пайда кылгандыктан аны 3 томго бөлүп жиберген). 1928-жылы чыгыш таануучу Карл Броккельман анын кыскартылган вариантын немис тилине которгон. 1939-43-жылдары Бесим Аталай түрк тилине, 1960-63-жылдары С.Муталлибов өзбек тилине которгон. 1981-84-жылдары анын уйгурча котормосу жарык көргөн. Сөздүктү филология илимдеринин доктору, профессор Таалайбек Токоев, арабист Кубатбек Кошмоков кыргыз тилине которуп (баш сөзүн жазган академик Абдылдажан Акматалиев) 2011-12-жылдары 3 томдук кылып кыргыз окурмандарына тартуулашкан.

Окумуштуулар Махмуд Кашгари “Жавохирун-н-нахв фи лугати-түрк” (“Түрк тилдер синтаксисинин негиздери”) деген дагы эмгек жазган деп эсептешет. Бирок ал эмгеги азырынча табыла элек. Махмуд Кашгаринин эмгектери – орто кылымдагы илимдердин тарыхын изилдөөгө негиз болуучу эң бир маанилүү илимий даректерден.

Мына ушул орто кылымдагы адабий эстеликтерибизди изилдөөдө Жусуп Баласагын боюнча К.Артыкбаев, Ү.Асаналиев, Р.Ашыралиев, С.Е.Малов жана башкалардын мыкты илимий эмгектери бар. Айрыкча акын Төлөгөн Козубеков “Куттуу билимдин” өзүн бир катар кемчиликтери болсо да кыргыз тилинде сүйлөтүп, зор иш аткарган. Ал эми Махмуд Кашгари боюнча П.К.Жузе, С.Муталлибов, А.Н.Кононов, А.Б.Халидов, О.Прицак, Б.Ө.Орузбаева, Б.Осмоналиева, В.В.Бартольд, С.Г.Кляшторный, Ө.Караев, Т.К.Чороев ж. б. изилдөө иштерин жүргүзүшкөн. Айрыкча Тынчтыкбек Чороев Махмуд Кашгаринин өмүр жолун жана илимий мурасын иликтеп-изилдөөдө, аны кыргыз окурмандарына тааныштырууда өзгөчө кызмат өтөп, зор жигердүүлүк менен эмгектенген. Ал көптөгөн илимий дагы, илимий-популярдуу дагы макалаларды, китептерди жазып, Жусуптун мекендештерине тартуулаган.

Айрым маалыматтар боюнча Махмуд 1126-жылы 97 жаш курагында дүйнөдөн өткөн.

Бул эки даанышмандын өмүр жолун, чыгармачылык жана илимий мурастарын изилдөө, ачыла элек жактарын ачуу, бизге белгисиз сырларын табуу ж.б. али алдыда. “Куттуу билим” дастаны жана “Түрк тилдеринин сөздүгү” чалкыган мухит, учу-кыйырына көз жетпеген мейкиндик, соолбос булак жана алар жөнүндөгү ар бир табылга ааламдагы болуп өткөн бир чоң жаңылыкка тете.

Ысмайыл КАДЫРОВ

Бөлүшүү:

• Нажмите здесь, чтобы поделиться контентом на Facebook. (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться на Twitter (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться записями на Pocket (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться в Telegram (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться в WhatsApp (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться записями на Tumblr (Открывается в новом окне)
• Поделиться в Skype (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться в Google+ (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться записями на Pinterest (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться на Reddit (Открывается в новом окне)
• Нажмите, чтобы поделиться на LinkedIn (Открывается в новом окне)
• Послать это другу (Открывается в новом окне)
• Нажмите для печати (Открывается в новом окне)

ruhesh.kg

Кашгари, Махмуд Википедия

Махмуд ибн аль-Хусейн ибн Мухаммед ал-Кашгари (Махмуд аль-Кашгари, Махмуд Кашгари, букв. Махмуд Кашгарский или Махмуд из Кашгара; 1028 или 1029, г. Барсхан на юго-восточном берегу озера Иссык-Куль[Комм 1][Комм 2] — год смерти неизвестен, но некоторые предполагают 1101 или 1126, Опал, близ Кашгара) — выдающийся тюркский филолог и лексикограф. Родился в государстве Караханидов. Известен благодаря созданному им «Собранию тюркских языков» («Диван лугат ат-турк») — словарю-справочнику различных тюркских языков, равному тюркологической энциклопедии.

Биография

Происхождение

Махмуд аль-Кашгари родился в городе Барсхан[1][Комм 1][Комм 2], столице крупного тюркского мусульманского государства, называемого ныне Караханидским, в местной знатной семье. По предположению украинско-американского ориенталиста Омельяна Прицака[2], Махмуд Кашгари происходил из клана Бограханов правящей династии Караханидов и был сыном Хусейна ибн Мухаммада, эмира города Барсхана[Комм 3], внуком правителя Кашгара Мухаммада Бограхана и правнуком Харуна (ал-Хасана) ибн Сулеймана Бограхана[1][3].

Жизнь

Махмуд аль-Кашгари получил хорошее по тем временам образование. Учился в кашгарском медресе Саджиа, где преподавали известные в регионе учителя, такие как Имам Захид Хусейн.

В 1056 году в Кашгаре к власти пришёл дед Махмуда, Мухаммад Бограхан, который через 15 месяцев решил передать власть своему сыну Хусейну, эмиру города Барсхана, отцу Махмуда Кашгари. Мнение о том, что Махмуд Кашгари был сыном Хусейна ибн-Мухаммада, эмира города Барсхана, поддерживал украинско-американский востоковед Омельян Прицак [4].

Но уже вскоре, в результате дворцового заговора, Хусейн и Мухаммад Бограхан были отравлены. В силу этого Махмуд в 1057 году был вынужден бежать из Кашгара. Он уходит на запад, в Мавераннахр, а оттуда отправляется в Багдад, где правят тюрки-сельджуки.

При этом Махмуд долгое время путешествует по землям, населённым тюркскими народами и племенами.

Некоторые исследователи полагают (без фактологических подкреплений), что примерно в 1080 году Махмуд возвращается в Кашгар, где до октября 1083 г. продолжает работу над «Словарём тюркских наречий». Год и место его смерти неизвестны. Но некоторые уйгурские ученые полагают, что он якобы умер, по одной версии, в 1101-м, по другой — в 1126 году. Они также заявляют, что Махмуд Кашгари был похоронен в кыргызском селении Опол (Опал), близ Кашгара.

Мазар Махмуда Кашгари в Опале, названный позднее «Гробницей священного учителя», был отреставрирован в 1984 году. Но местные люди говорят, что этот мазар принадлежал другому суфийскому шейху, жившему в XVIII веке.

Знаменитая книга Махмуда аль-Кашгари «Дивани лугат ат-тюрк» представляет собой энциклопедию, в которой собран и обобщён обширный историко-культурный, этнографический и лингвистический материал. «Дивани» аль-Кашгари — памятник тюркской культуры, увековечивший этические ценности и нормы поведения, специфическое мировосприятие тюркских народов в XI веке. В книге, наряду с древним зороастрийско-шаманистским миропредставлением, запечатлены базовые элементы ислама и такой его ветви как суфизм.

Будучи младшим современником Юсуфа Хасс-Хаджиба Баласагуни, испытавшим его влияние — в особенности, во взглядах на роль и сущность языка — Кашгари ввёл в изучение языков сравнительный метод и исторический подход, заложив основы того, что ныне мы называем тюркологией. Предшественником Кашгари был Абу Наср Мухаммад ибн-Мухаммад ибн-Тархан ибн-Узлаг аль-Рекс (Аль-Фараби), на чей труд «Диван аль-адаб фи байан лугат аль-'араб» («Собрание литературных произведений в изложении на языке арабов») опирался аль-Бируни. Тюркские названия лекарственных средств у Бируни и у Кашгари одни и те же. У Махмуда наряду с прекрасным арабо-филологическим образованием просматривается и основательное знание всех областей средневековой мусульманской науки.

Нельзя дать лучшей характеристики книге Махмуда Кашгари, воплотившей в себе весь его жизненный опыт и изыскания, чем его собственными словами:

«Эту книгу я составил в алфавитном порядке, украшал её пословицами, саджами (рифмованная проза), поговорками, стихами, раджазами (стихи воинственного содержания) и отрывками из прозы. Я облегчил трудное, разъяснил неясное и трудился годами: Я рассыпал в нём из читаемых ими (тюрками) стихов для того, чтобы ознакомить (читателей) с их опытом и знаниями, а также пословицы, которые они употребляют в качестве мудрых изречений в дни счастья и несчастья с тем, чтобы сказитель передавал их передатчику, а передатчик другим. Вместе с этими (словами) я собрал в книге упоминаемые предметы и известные (употребительные) слова и, таким образом, книга поднялась до высокого достоинства и достигла отличного превосходства»

.

«Словарь тюркских наречий», посвящённый халифу аль-Муктади, был составлен Махмудом Кашгари в 1072−1074 годах. Здесь он представил основные жанры тюркоязычного фольклора — обрядовые и лирические песни, отрывки героического эпоса, исторические предания и легенды (о походе Александра Македонского в область тюрков-чигилей), более 400 пословиц, поговорок и устных изречений. В одном из раджазов описывается разгром тюрками-мусульманами буддийского царства в Хотане:

Мы шквалом воды низверглись на них,Пробившись струями меж их городов,Храмы язычников сокрушивИ Будде голову расколов![5][6][7]

«Диван» («Словарь») Махмуда Кашгари — единственный памятник тюркской диалектологии раннего периода, дающий представление о фонетических и морфологических явлениях и специфике диалектных форм. «Словарь» содержит также тексты устно-поэтического творчества тюркских племен и народов Средней Азии, Восточного Туркестана, Поволжья, Урала. Труд Махмуда Кашгари, написанный с применением научных методов арабской филологии, имеет и сегодня исключительную ценность для языковедов, фольклористов и литературоведов.

Цитаты

«У Киргиз, Уйгур, Кипчаков, Ягма, Чигилов, Огузов, Тухси, Уграков и Жаруков - у них чистый тюркский единый язык, близки к нему наречия Кимак и Башкир. Самым лёгким является наречие Огуз, самыми правильными - наречия Ягма, Тухси и жителей долины рек Или, Иртыш, Атил. Самым красноречивым является наречие правителей Хаканиййя и тех кто с ними связан».

Некоторое представление о философских взглядах Кашгари дают приводимые ниже отрывки из его книги.

«Дни времени торопят, истощают силы человека, лишают мир мужей… Таков ведь его (времени) обычай, кроме (этого) здесь — равный удел (всех). Если мир, прицелясь, пускает стрелу, рассекаются вершины гор». «Мой сын, я оставляю тебе в наследство наставления в добродетели. Найдя доброго мужа, следуй ему (смотри на него). «Ночи (и) дни мира проходят (как) странники. Того, с кем пересекутся (их пути), они лишают сил». «Вещи (и) имущество человека — его враги. Собрав (скопив) богатство, думай, что (это) низвергся поток воды — словно валун, катит оно своего обладателя вниз. Все мужи испортились из-за вещей. Увидев имущество, они кидаются (на него), словно гриф на добычу. Они держат свое имущество, заперев (его), сами не пользуются, плача от скупости, они собирают (копят) золото. Из-за имущества, не памятуя о Боге, сыновей (своих), родственников они в самом деле душат». «Стремись к добродетели, (а) приобретя (её), не будь гордым».

Переиздания

См. также

Комментарии

1. ↑ 1 2 Ныне территория Иссык-Кульской области Кыргызской Республики.
2. ↑ 1 2 По одной из гипотез, от древнего города Барсхана получило своё название современное село Барскоон в Джети-Огузском районе Иссык-Кульской области Киргизии. — Ысык Кол, Нарын: энциклопедия. Глав. ред. Киргизской сов. энциклопедии. — 1991. — С. 221.
3. ↑ Ошибка в сносках?: Неверный тег <ref>; для сносок prits не указан текст
4. ↑ На ней, в частности, обозначены печенеги, болгары (тюркоязычные и славяноязычные), сувары (чуваши), а также русы и египтяне.

Примечания

1. ↑ 1 2 Махмуд ал-Кашгари, 2005, с. 16.
2. ↑ Чоротегин Т. К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугати-т-турк» сөз жыйнагы: (1072—1077). Жооптуу редактор Өмүркул Караев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 169 бет, сүрөт, карта. — (ISBN 5-655-01222-7) (Махмуд Кашгари (Барскани) и его словарь «Дивану лугати-т-турк» (1072—1077) / Ответственный редактор Омуркул Караев). - С. 33-39; Omeljan Pritsak, Mahmud Kaşgari kimdir? // Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1953. - 10.Cilt. - S. 243-246.
3. ↑ Махмуд Кашгарский — выдающийся учёный Центральной Азии. // Сайт «Время Востока» (www.easttime.ru). / Институт стратегического анализа и прогноза — Кыргызская Республика, г. Бишкек (28.05.2007). Проверено 24 сентября 2012. Архивировано 17 октября 2012 года.
4. ↑ Чоротегин Т. К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугати-т-турк» сөз жыйнагы: (1072—1077). Жооптуу редактор Өмүркул Караев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 169 бет, сүрөт, карта. — (ISBN 5-655-01222-7) (Махмуд Кашгари (Барскани) и его словарь «Дивану лугати-т-турк» (1072—1077) / Ответственный редактор Омуркул Караев). - С. 33-39; Omeljan Pritsak, Mahmud Kaşgari kimdir? // Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1953. - 10.Cilt. - S. 243-246.
5. ↑ Перевод[уточнить] Михаила Девлеткамова — Девлеткамов М. И. Тюркский энциклопедист // Газета «Ракурс», 2011. — № 22.
6. ↑ Elverskog, Johan. Buddhism and Islam on the Silk Road. — University of Pennsylvania Press, 2010. — P. 95. — ISBN 978-0-8122-4237-9.
7. ↑ Valerie Hansen. The Silk Road: A New History. — New York: Oxford University Press, 2012. — P. 227–228. — ISBN 978-0-19-515931-8.

Литература

• Боровкова Т. А. О губных согласных в «Дивану лугат-ит-турк» Махмуда Кашгари : библиография / Т. А. Боровкова // Тюркологический сборник. — Москва, 1966. — С. 24−28.
• Боровкова Т. А. К вопросу о долготе гласных в языке «Дивану лугат ит-тюрк» Махмуда Кашгари // Тюркологическая конференция в Ленинграде 7−10 июня 1976 г. Тезисы докладов. — Л., 1967. — С. 12−13.
• Короглы Х. Алп Эр Тонга и Афрасияб по Юсуфу Баласагуни, Махмуду Кашгари и другим авторам : К вопросу о взаимосвязях иранского и тюркского фольклора / Х. Короглы // «Советская тюркология». — 1970. — № 4. — С. 108−115.
• Кулиев Г. К. О форме винительного падежа типа sozin, tewesin в тексте «Divanu lugat-at-turk» Махмуда Кашгари : каталог / Г. К. Кулиев // «Советская тюркология». — 1970. — № 4. — С. 67−70.
• Кучкартаев И. Лексика «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и современный узбекский литературный язык / И. Кучкартаев // «Советская тюркология». — 1972. — № 1. — С. 83−90. (Материалы данного номера посвящены 900-летию «Дивану лугат-ит-тюрк»)
• Искакова Н. Винительный падеж в словосочетаниях «Дивана» Махмуда Кашгари / Н. Искакова // «Советская тюркология». — 1977. — № 1. — С. 94−97.
• Баскаков Н. А. О древнем типе сказуемого в уйгурском языке эпохи Караханидов (на материале Словаря Махмуда Кашгарского) // Средневековый Восток. История, Культура, Источниковедение. — М., 1980.
• Наджип Э. Н. Махмуд Кашгари и его словарь «Диван-у лугат ит-турк» // Исследования по истории тюркских языков XI−XIV вв. / Э. Н. Наджип; АН СССР. Ин-т востоковедения; Отв. ред. А. Н. Кононов, Г. Ф. Благова. — М.: «Наука», 1989. — 283 с. — Библиогр.: С. 280−282. — С. 32−45. — ISBN 5-02-016993-5.
• Из «Диван лугат ат-турк» Махмуда Ал-Кашгари : [Фрагменты] // Поэзия древних тюрков VI−XII веков / Сост. И. В. Стеблева; Поэтический перевод Анатолия Преловского. — М.: «Раритет», 1993. — С. 111−147.

Ссылки

wikiredia.ru

Махмуд Кашгари

Махмуд Кашгари  

Махмуд Кашгари  родился в 1029 г., умер в 1101. Махмуд, будучи родом из высших кругов караханидской  знати, а может быть, и прямым представителем самой династии, в силу ряда причин и политических преследований посетил  почти все области, населенные тюрками. В Багдаде, принадлежавшем в то время  сельджукидам, у Кашгари созрел замысел  книги, в которой бы давалось объяснение многих сторон жизни тюркского народа, его менталитета, обычаев, географии  расселения, а прежде всего языка.  

Знаменитая книга  Махмуда Кашгари "Диван лугат  ат-турк" представляет собой тюркскую энциклопедию в полном смысле этого  слова. В ней собран и обобщен  обширный историко-культурный, этнографический  и лингвистический материал. "Диван" Кашгари - памятник тюркской культуры, запечатлевший этические ценности и нормы поведения, специфическое  мировосприятие тюркских народов в XI в., впитавшее в себя все предшествующее наследие предков. В книге наряду с древним зороастрийско-шаманистским миропредставлением запечатлены элементы новой идеологии - ислама и такой  его ветви как суфизм.  

Будучи младшим  современником Юсуфа Баласагуни, испытавшим его влияние, в особенности, во взглядах на роль и сущность языка, Кашгари ввел в изучение языков сравнительный  метод и исторический подход, заложив  основы того, что ныне мы называем тюркологией. Предшественником Кашгари был уроженец Фараба Исхак ибн Ибрахим аль-Фараби (Джаухари), на чей труд "Диван  аль-адаб фи" байан лугат аль-'араб" ("Собрание литературных произведений в изложении на языке арабов") опирался и Бируни. Тюркские названия лекарственных средств у Бируни и у Кашгари одни и те же. У  Махмуда наряду с прекрасным арабо-филологическим образованием просматривается и  основательное знание всех областей средневековой мусульманской науки.  

Нельзя дать лучшей характеристики книге Махмуда Кашгари, воплотившей в себе весь его жизненный  опыт и изыскания, чем его собственными словами. "Эту книгу, - пишет Махмуд - я составил в алфавитном порядке, украшал ее пословицами, саджами (рифмованная  проза), поговорками, стихами, раджазами (стихи воинственного содержания) и отрывками из прозы. Я облегчил трудное, разъяснил неясное и  трудился годами… Я рассыпал в  нем из читаемых ими (тюрками) стихов для того, чтобы ознакомить (читателей) с их опытом и знаниями, а также  пословицы, которые они употребляют  в качестве мудрых изречений в  дни счастья и несчастья с  тем, чтобы сказитель передавал  их передатчику, а передатчик другим. Вместе с этими (словами) я собрал в книге упоминаемые предметы и известные (употребительные) слова  и, таким образом, книга поднялась  до высокого достоинства и достигла отличного превосходства". "Словарь  тюркских наречий", посвященный халифу аль-Муктади, был составлен Махмудом Кашгари в 1072-1074 гг. Здесь он представил основные жанры тюркоязычного фольклора - обрядовые и лирические песни, отрывки  героического эпоса, исторические предания и легенды (о походе Александра Македонского в область тюрков-чигилей), более 400 пословиц, поговорок и устных изречений.  

Некоторое представление  о взглядах Кашгари дают приводимые ниже отрывки из книги.  

"Дни времени  торопят, истощают силы человека, лишают мир мужей... Таков ведь  его (времени) обычай, кроме (этого)  здесь - равный удел (всех). Если  мир, прицелясь, пускает стрелу, рассекаются вершины гор".  

"Мой сын, я  оставляю тебе в наследство  наставления в добродетели. Найдя  доброго мужа, следуй ему (букв.: смотри на него)".  

"Ночи (и) дни  мира проходят (как) странники.  Того, с кем пересекутся (их  пути), они лишают сил".  

"Вещи (и) имущество  человека - его враги. Собрав (скопив) богатство, думай, что (это)  неизвергся поток воды - словно  валун, катит оно своего обладателя  вниз. Все мужи испортились из-за  вещей. Увидев имущество, они  кидаются (на него), словно гриф  на добычу. Они держат свое  имущество, заперев (его), сами  не пользуются, плача от скупости, они собирают (копят) золото. Из-за  имущества, не памятуя о боге, сыновей (своих), родственников они  в самом деле душат".  

"Стремись к  добродетели, (а) приобретя (ее), не  будь гордым".  

"Диван" ("Словарь") Махмуда Кашгари - единственный  памятник тюркской диалектологии  раннего периода, дающий представление  о фонетических и морфологических  явлениях и специфике диалектных  форм. "Словарь" содержит также  тексты устно-поэтического творчества  тюркских племен и народов  Средней Азии, Восточного Туркестана, Поволжья, Приуралья. Труд Махмуда  Кашгари, написанный с применением  научных методов арабской филологии,  имеет и сегодня исключительную  ценность для языковедов, фольклористов  и литературоведов.

stud24.ru

Смотрите также

• 
  Маресьев алексей петрович реферат
• 
  Историко бытовой танец реферат
• 
  И ф гербарт реферат
• 
  Готы реферат по истории
• 
  Атомные электрические станции реферат
• 
  Алексей петрович маресьев реферат
• 
  Лекарственные свойства мумие реферат
• 
  Реферат аудит во франции
• 
  Ушиб головного мозга реферат
• 
  Тайны художественного образа реферат
• 
  Сервировка сладкого стола реферат