Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Экологиялық жүйе, экожүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында, белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі. Экожүйе құрамына организмдер де, табиғи орта да кіретін тірі табиғаттың негізгі функционалдық бірлігі болып табылады. Экожүйенің құрылымын энергияны трансформациялаудың үш деңгейі (консументтер, продуценттер, редуценттер) мен қатты және газ тәрізді заттар айналымы құрайды. Экологиялық жүйелер туралы ұғымға алғаш рет 30-ы жылдары А. Тенсли (1935) түсініктеме жазды. Ресейде осыған жақын биогеоценоз туралы ұғымға 1944 жылы Н. Сукачев (1880-1967) түсініктеме берді. Қазіргі кезде экологиялық жүйелер туралы үғымға белгілі бір аумақтағы тірі және өлі элементтердің жиынтығы жатады. Экологиялық жүйелер тірі организмдерден (биоценоздардан) және тіршілік ортасы — жанама (атмосфера) және биожанамадан (топырақ, су айдыны және т.б.) құралады. Экологиялық жүйелер кейде бір-бірінен жеке болса, кейде екі экологиялық жүйенің арасы бір-бірімен байланысып жатады. Экологиялық жүйенің мысалына көлдер, орман алқаптары және т.б. жатады. Экожүйелерден биомаларды ажырата білу керек, биомалар жоғарыда айтып кеткендей, белгілі бір географиялық аудандарындағы ауа райы және топырақ белдемдерінде кездесетін организмдердің едеуір ауқымды бірлестігі. Экожүйенің қасиеттері: оның құрамына кіретін өсімдіктер мен жануарлардың әрекеттеріне байланысты. Әр түрлі экожүйелерде өсімдіктің күн энергиясын, минералды заттар мен судың қорын пайдалануы әр түрлі мөлшерде жүреді. Биомасса мен энергияның ауысып, өзгеріп отыратын кездерінде тіршілік қорлары барынша толық пайдаланылатын экожүйелерді қаныққан деп, ал осы қорды толық пайдаланбайтын экожүйелерді қанықпаған деп атайды.Экологияның ең негізгі объектісі экологиялық жүйе, немесе экожүйе . Функциялық тұрақтылығы аз уақытқа созылса-да қарым -қатынаста болатын құраыштары бар кез келген бірлікті экожүйе деп атауға болады. Экожүйе деген терминді 1935 жылы бірінші рет ұсынған ағылшын экологі А. Тенсили . А Тенсили экожүйенің құрамына организмдерде абиотикалық орта да кіретін жер бетіндегі тірі табиғатынтың негізгі функциясының бірлігі деп есептеуі және оның әр бөлігінің екіншіне әсер ететіндігіне назар аударады. Былайша айтқанда экожүйе – зат айналымы мен энергия тасмалдануы жүретін табиғи бірлік . Экожүйеде зат айналымының жүруіне органикалық молекулалардың сінімділік түрде белгілі қоры және орагнизмнің үш функцияоналды әр түрлі экологиялық топтары: продуценттер, консументтер, редуценттер болуы керек.[1]
Түзушілер дегеніміз- фотосинтезді жүзеге асыратын автотрофты өсімдіктер(негізінен алғанда жоғары сатыдағы өсімдіктер). Қалған ағзалардың барлығы ағзалық заттарды өсімдіктерден және басқа автотрофты ағзалардан алады.
Тұтынушылар дегеніміз- бұл гетеротрофты ағзалар. Бірінші және екінші қатар тұтынушылары болады. Бірінші қатар тұтынушылары (мысалы, қой және жылқы)өсімдіктермен қоректенеді. Екінші қатар тұтынушылары немесе тұтынушылардың тұтынушылары өсімдіктерді жемейді, жануарлармен қоректенеді. Әдетте бұлар қасқыр, жолбарыс, шиебөрі тәрізді жыртқыштар болып келеді.
Бұлар бейағзалы қосылыстарға ауыстырып, өлі ағзалы заттарды тұтынады. Бүлдірушілер негізінен алғанда сапротрофтар болып саналады. Оған ұқсас ағзалар, саңырауқұлақтар және кейбір жануарлар жатады.
Табиғатта зат айналымы қызмет істеу үшін энергия үнемі түсіп тұруы қажет. Энергия көзі-Күн. Күн энергиясы жарық синтездеуші ағзалар арқылы ағзалық қосылыстардың химиялық энергиясына айналады. Бірімен бірі қоректік қатынастар арқылы байланысқан тіршілік иелері қоректену тізбегі түрінде дайындалады және ол үшін энергия алмасу өте маңызды болып саналады. Бұған мысал ретінде қарапайым тоқалтістер(мыши-полевки) жайылып жүрген шабындықты және соларды аулайтын түлкіні келтіруге болады. Бірлестіктегі қоректік байланыс дегеніміз- бұл бір ағзадан екінші ағзаға энергия беру тетігі. Бірлестіктің әр қайсысында қоректік байланыс күрделі торапта шырмалып жатады.
Экожүйенің қаситтері өздігінен реттелу. Ол әр түрлі дарақтар санының белгілі, салыстырмалы тұрақтылық деңгейде сақталуын көрсетеді.
Экожүйенің негізігі көрсеткіші мыналар:
kk.wikipedia.org
Экологиялық жүйе, экожүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі. Экожүйе құрамына организмдер де, табиғи орта да кіретін тірі табиғаттың негізгі функционалдық бірлігі болып табылады. Экожүйенің құрылымын энергияны трансформациялаудың үш деңгейі (консументтер, продуценттер, редуценттер) мен қатты және газ тәрізді заттар айналымы құрайды. Экожүйенің қасиеттері оның құрамына кіретін өсімдіктер мен жануарлардың әрекеттеріне байланысты. Әр түрлі экожүйелерде өсімдіктің күн энергиясын, минералды заттар мен судың қорын пайдалануы әр түрлі мөлшерде жүреді. Биомасса мен энергияның ауысып, өзгеріп отыратын кездерінде тіршілік қорлары барынша толық пайдаланылатын экожүйелерді қаныққан деп, ал осы қорды толық пайдаланбайтын экожүйелерді қанықпаған деп атайды.Экологияның ең негізгі объектісі экологиялық жүйе, немесе экожүйе . Функциялық тұрақтылығы аз уақытқа созылса-да қарым -қатынаста болатын құраыштары бар кез келген бірлікті экожүйе деп атауға болады. Экожүйе деген терминді 1935 жылы бірінші рет ұсынған ағылшын экологі А. Тенсили . А Тенсили экожүйенің құрамына организмдерде абиотикалық орта да керетін жер бетіндегі тірі табиғатынтың негізгі функциясының бірлігі деп есептеуі және оның әр бөлігінің екіншіне әсер ететіндігіне назар аударады. Былайша айтқанда экожүйе – зат айналымы мен энергия тасмалдануы жүретін табиғи бірлік . Экожүйеде зат айналымының жүруіне органикалық молекулалардың сінімділік түрде белгілі қоры және орагнизмнің үш функцияоналды әр түрлі экологиялық топтары: продуценттер, консументтер, редуценттер болуы керек.
Әлемдік су қоры
Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Олар 1353985мың км³. Егер гидросферадағы барлық суды біртекті етіп жер бетіне жайсақ, оның қалыңдығы шамамен2,5 кмболар еді. Әлемдік мұхит шегінде орташа тереңдік 3,96 км, ал ең терең максималды тереңдік11022 м(Мариан шұңғымасы).
Жердегі судың басым бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың 97, 5% үлесін құрайды, бірақ түщы судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35 млн. км³ — ге тең.
Әлемдік мұхиттың деңгейінің өзгермелі жағдайында жердің су балансы төмендегідей болады. Планетеға түсетін жауын – шашын буланумен теңеседі. Екі шама да 577000 км³ /жылына жуық. Мұхиттың булануы жауын – шашыннан 47000 км³/ жылына артық. Құрлықта кері заңдылық байқалады – булану жауын – шашыннан 47000 км³ /жылына кем. Осы су өзен ағыстарымен мұхитқа қайтарылады.
Қазіргі кезде әлемдік су балансы мұхит жағына қарай ығысқан. Соңғысы судың буланған мөлшерінен жыл сайын 430 – 550 км³ артық алады. Осының нәтижесінде мұхит деңгейі біртіндеп көтеріліп келеді (соңғы жүз жылда 15см). Қосымша ылғалдың 75% мұхиттар мұздықтардың еруі, 18, 5% — жер асты қорының пайдалануы, 7% — көлдердің есебінен алады.
Құрылықтағы жауын – шашынның толық буланбауы, (47000 км³) жылудың жетіспеуінен емес, экожүйенің реттеушілік роліне байланысты болатын атап өту қажет.
Қазір адам әр түрлі су көздерінен алып, тұщы судың табиғи қорының 0, 1 – 0, 15% — ын пайдаланады. Судың болмашы мөлшерінің алынуы сырт көзге судың жетіспеуін туғызбау керек сияқты. Оның үстіне ол сарқылмайтын ресурс ретінде зат алмасуға қатысып, қайтадан су көздеріне қайтып келеді. Бүкіл гидросфера аумағында судың таусылуы мүмкін емес, бірақ бұл мәселе аймақтық тұрғыда болуы мүмкін.
35 млн. км³ тұщы судың шамамен 70% — ы мәңгі мұздықтар мен мәңгі қар түрінде болады. Бұл суды адам іс жүзінде пайдаланбайды. Олар «өлі» су қорын түзеді. Сонымен қатар топырақтағы су, атмосфералық су мен тірі ағзалардағы су пайдаланылмайды. Батпақтардың суын пайдалану шектелген.Жердің терең қабаттарындағы суды игеру қиын. Тұтас алғанда адамзат шамамен 3 млн. км³ суды пайдалана алады. Бұл қоғамның техникалық мүмкіндеріне байланысты.
Табиғи су көздерін пайдаланғанда су ресурстарының қайта қалпына келу жылдамдығын есепке алу қажет
Гидросфераның әр түрлі категориялы суларының қалпына келуі жылдамдығы
Сулардың категориясы | Қалпына келу жылдамдығы |
Өзен | 16 күн немесе 11 – 12 күн |
Атмосфера | 8 күн |
Топырақ грунты | 1 жыл |
Батпақ | 5 жыл |
Көл | 17 жыл |
Әр түрлі горизонттардың жер асты сулары | 1400 жыл |
Әлемдік мұхит | 2500 жыл (араласу 63 жыл ) |
Техникалық және экологиялық жағынан ең тиімдісі жылдам қайта келуі, жеңіл алынуы, территорияда салыстырмалы бірқалыпты дәрежеде өздігінен тазаруға қабілетіне байланысты өзен сулары болып табылады. Қазіргі кездегі суды пайдалану негізінен өзен көлдерінен алынады.
Қазіргі дүние жүзі бойынша пайдаланылатын судың жалпы мөлшері 4000 км³ (4 трлн. м³) жақын. Судың негізгі бөлігі өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда қолданылады.
Судың жетіспеуі өзен ағыстарының біртекті болмауы нәтижесінде де орын алады. Оның негізгі көлемі су тасу кезінде байқалады (қоңыржай белдеудің жазық аудандарында көктемде, тауда – мұздықтардың еруі кезінде, жазда, экватор маңында – жауын кеғзеңде)
Табиғи суларды ластаудың негізгі көздері
Судың ластану мәселесі.Ластануға судың барлық категориялары: мұхит, континенттік, жер асты, әр түрлі дәрежеде ұшырайды.
Судың, әсіресе ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша судың сапасыеың төмен болуы себепті 5 млн. адам (негізі балалар) өледі де, әр түрлі дәрежеде уланған немесе ауырған адамдардың саны 500 млн – нан 1 млрд – қа дейін жетеді.
Барлық сулардыңқұрамында еріген заттар болады. Судағы көп кездесетін элементтерге кальций, натрий, хлор калий жатады.Судың сапасын бағалау үшін шекті рұқсат етілетін концентрациялар (ЗЖЖК) қолданылады.
Ауыз судың сапасын бағалауда химиялық критерийлермен қатар бактериологиялық және оргонолептік қолданылады.
Судың бактериялық жағдайы төмендегідей анықталады: 1) судағы бактериялардың жалпы саны, ал судың 1 миллиметріне 100 – ден аспауы керек; 2) ішек таяқшасы тобының бактерияларының саны арқылы. Ол коли – индекс: судың 1 литріндегі ішек таяқшасының шамасы (үштен коп болмауы керек) немесе коли – ттрмен анықталады: Бір ішек таяқшасы болатын судың миллиметрмен мөлшері (300 мл – ден кем болмауы керек) анықталады. Оргонептикалық көрсеткіштерге судың судың иісі, түсі, дәмі, мөлдірлігі жатады.
Суды ластаушы заттар. Сулардың ластануы ең бірінші рет су қоймаларына әр түрлі ластаушы заттардың келіп түсуіне байланысты болады. Екінші ретті ластану бірінші ретті ластаушылардың әр түрлі тізбекті реакцияларға түсуі арқылы жүреді. Ластаушы заттарға негізінен топырақ эрозиясының өнімдері, минералдық тыңайтқыштар, улы химикаттар және т.б. заттар жатады (азот, фосфор және басқа биогенді элементтер мен олардың қосылыстары, органикалық заттар, пестицидтер, тұрмыстық қолдық, мұнай және мұнай өнімдері).
Ластаушы заттардың басым бөлігін атмосфералық жауын – шашын әкеледі. Сулардың канализация ағысымен, тұрмыстық қалдықтармен, өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен, су транспорттарымен ластану үлесі де жоғары.
Су қорының сандық сарқылуының алдын алуға бағытталған іс – шаралар:
Қорытынды:
Жалпы мемлекеттік тұрғыдан алып қарағанда, еліміздің су шаруашылығы мәселелері көп жағдайда әлем қауымдастығымен бірлесіп, ауқымды әрі кешенді тұрғыдан шешім қабылдауды талап етеді. Бүгінгідей су ресурстарының тапшылығы өсіп отырған және әлемдегі климаттың жаппай өзгеруі жағдайында елді сумен қамтамасыз етуді арттыру ісіне бассейн аралық және бассейн ішілік ағысты қайта бөлу және соған сәйкес оларды тиімді пайдалану жолымен ғана жетуге болады. Осыған орай, экономика саласының одан әрі дамуы елдің су ресурстарын реттеу және басқару стратегиясының дұрыс таңдалуына тікелей байланысты.
Жылына бір адамға 1,0 мың текше метр су ресурсы жұмсалатын елдер мен өңірлер – су ресурстары тапшы елдерге; 1,0 және 1,7 мың текше метр аралығындағылар – су жетіспейтін елдерге жатқызылады; ал 1,7 мың текше метрден жоғары көлемде су жұмсай алатын елдер жеткілікті су ресурстары бар елдер болып саналады.
Егер Еуропада су тапшылығы мәселесі жоқ болса, Орталық Азияда су тұтынуды азайту мәселесі аса күрделі сипатта тұр, өңірдегі су ресурстарының көлеміне әсер етіп отырған климаттың өзгеруі бұл проблеманың мүшкіл халін одан сайын қиындата түседі. Соңғы 50 жылда елді мекендерді су ресурстарымен қамтамасыз ету 3,5 есе азайып кетті.
Сондықтан, өңірдегі су қауіпсіздігі мәселесі әлеуметтік қауіпсіздік мәселесіне айналуда, бұл өз кезегінде өңірде гуманитарлық апаттың өршуіне себеп болуы мүмкін. Осыған байланысты, су ресурстарын басқару міндеттерін күшейтуге стратегиялық қажеттілік пайда болады, бұл БҰҰ-ның Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы конвенциясында расталып отыр, аталған құжат Үкіметтің иығына халықты сапалы сумен қамтамасыз ету міндетін жүктейді.
Әлемдiк су ресурстарының дамуы туралы БҰҰ баяндамасында бұл дағдарыстың екi жағдайда орын алып отырғанына назар аударады. Бiрi тұщы су қорларының барлық жерде теңдей бөлiнбеуiнен дейдi. Мысалы, судың үлкен қорлары Америка құрлығында немесе Солтүстiк Еуропаның iрi бөлiктерiнде орналасқан көрiнедi. Ал, оның жетiспеуi Таяу және Орталық Шығыста, сондай-ақ Солтүстiк Африкада байқалады. Екiншiсi, су көздерiн шаруашылықта дұрыс пайдалана алмаудан екен. Бұл дамушы елдерге тән. Өйткенi, таза ауызсу тауып, оны пайдалануға қажеттi инфрақұрылым бола бермейдi. Көптеген жерлерде судың ластануы оның тапшылығына әкелiп соқтыруда. Осындай екi фактордан әлемдегi әрбiр алтыншы адам таза судың тапшылығын тартып отырса, әрбiр үшiншi адам санитарлық тазалықтың жетiспеуiнен зардап шегуде.
Гидрографиялық ерекшелігі, су ресурстарын қалыптастырудың және пайдаланудың динамикалығы, елдің мемлекетаралық және халықаралық міндеттері экономиканың әрбір даму кезеңінде уақыттың өзгерісіне бірдей әсер ете алатын су шаруашылығы бойынша өкілетті орган Қазақстан Республикасының Су ресурстарын қорғауды және пайдалануды реттеу жөніндегі агенттігін құруын қажет етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
абиғат байлықтарының ішінде судың орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес.
Орта Азия мен Қазақстан жерлері суға кедей деп есептеледі. Ал көне замандарда бұл жерлердің көп бөлігін су басып жатқандығы белгілі. Оңтүстік теңіз ғайып болғаннан кейін оның орнында қазақ жерінде үш су айдыны қалды. Олар: Каспий, Арал, Балқаш.
Каспий мұхиттармен жалғасып жатпағанмен оның Волга, Терек, Жайық, Сулақ, Самура сияқты жан-жақтан толықтырып тұратын өзендері көп.
Каспийге құятын өзендер электр қуатын алуға бөгеліп, төңірегіндегі алқаптарды қолдан суғарып игеруге кіріскеннен кейін сырттай келетін су көлемі кеміп кетті. 1961 жылдың өзінде Каспий деңгейі230 смтөмен түскен.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы құрғақ шөл даланың ортасында ірі көлдердің бірі — Балқаш көлі орналасқан. Су бетінің көлемі 19 мың шаршы километр. Бұл көлдің халық шаруашылық мәні ете күшті. Осы көл аркылы республикамызда таукен металлургия өндірістері дамыды. Көл жағалауларында балық және кәсіптік аң аулау шаруашылықтары жетілді. 1950 жылдан бастап үздіксіз жүргізілген бақылау көл суының минералдануының аса өзгермегенін көрсетті.
Арал теңізі — ірі ішкі су алқаптарының бірі. Бұрынғы заманнан бері Арал теңізі балық байлығымен атағы шыққан. Амудария мен Сырдария өзен алқаптарында аңшылар бір миллионға дейін ондатр терісін алып тұрған.
Кейінгі жылдары Арал теңізіне көптеген ғылыми мекемелер назар аударып отыр. Соңғы 10—15 жылдың ішінде судың гидрологиялық ырғағына айтарлықтай өзгеріс енді, су деңгейі төмендеп оңтүстік және шығыс жағалауындағы теңіздің таяз бөліктері кеуіп қалды. Теңіздің негізгі көзі Сырдария мен Амудариядан су көп мөлшерде кеміді. Бұрын, суармалы егістік дамымай тұрғанда Амудария мен Сырдария Аралға орташа есеппен жылына 62 текше километр су беріп тұратын болса, 1974 жылдан бері Сырдария суы Аралға құймайды, түгелдей жол-жөнекей шаруашылықтарға бұрылып алынады. Ал Амудария құятын судың 75 проценті кеміді, 1975—1978 жылдары Аралға бар болғаны 12 текше километр су берді.
Сырдария мен Амудария алқабында барлығы 5,5 миллион гектар суармалы егістік бар, бұл мөлшерді 8—9 миллионға жеткізу жоспарланып отыр. Кейбір зерттеулер бойынша суармалы егістікке жарайтын жер көлемі 16 миллион гектарға жетеді. Су тек суармалы жерге жұмсалып қана қоймай, басқа жолдармен де көп ысырап болады. Күріш және мақта плантацияларында пайдаланылған сулар ойпаттарға ағады да, көп бөлігі топыраққа сіңіп, қалғаны буланып жоқ болады. Мысалы, аса ірі Арнасай және Сарықамыс ойпаттарына жылына 7—8 текше километр су құйылып қайтпастан жоғалады. Осының бәрі Арал теңізінің таяздауына әкеп соқты. 1960 жылдан бері жылма-жыл таяздаудан теңіз деңгейі7 метртөмен түсті, теңіздің көлемі 14 мың шаршы километрге кеміді. Теңіздің кеуіп қалған бөлігі су басып жаткан белігінің көлемімен теңесті. Теңіз суының тұздылығы да көп артты Теңіз бен өзендерде болып жатқан мұндай құбылыстар балықтардың көбеюіне де кесірін тигізеді. Ауланатын балық көлемі де күрт төмендеді. Мысалы, 1963 жылы 480 мың центнер балық ауланған болса, 1978—1979 жылдары бар болғаны 40—50 мың центнер ауланды. Ондатр аулау мүлде тоқталды.
referat911.ru
Экологиялық жүйе
Экологиялық жүйе, экожүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі. Экожүйе құрамына организмдер де, табиғи орта да кіретін тірі табиғаттың негізгі функционалдық бірлігі болып табылады. Экожүйенің құрылымын энергияны трансформациялаудың үш деңгейі (консументтер, продуценттер, редуценттер) мен қатты және газ тәрізді заттар айналымы құрайды. Экожүйенің қасиеттері оның құрамына кіретін өсімдіктер мен жануарлардың әрекеттеріне байланысты. Әр түрлі экожүйелерде өсімдіктің күн энергиясын, минералды заттар мен судың қорын пайдалануы әр түрлі мөлшерде жүреді. Биомасса мен энергияның ауысып, өзгеріп отыратын кездерінде тіршілік қорлары барынша толық пайдаланылатын экожүйелерді қаныққан деп, ал осы қорды толық пайдаланбайтын экожүйелерді қанықпаған деп атайды.Экологияның ең негізгі объектісі экологиялық жүйе, немесе экожүйе . Функциялық тұрақтылығы аз уақытқа созылса-да қарым -қатынаста болатын құраыштары бар кез келген бірлікті экожүйе деп атауға болады. Экожүйе деген терминді 1935 жылы бірінші рет ұсынған ағылшын экологі А. Тенсили . А. Тенсили экожүйенің құрамына организмдерде абиотикалық орта да керетін жер бетіндегі тірі табиғатынтың негізгі функциясының бірлігі деп есептеуі және оның әр бөлігінің екіншіне әсер ететіндігіне назар аударады. Былайша айтқанда экожүйе – зат айналымы мен энергия тасмалдануы жүретін табиғи бірлік . Экожүйеде зат айналымының жүруіне органикалық молекулалардың сінімділік түрде белгілі қоры және орагнизмнің үш функцияоналды әр түрлі экологиялық топтары: продуценттер, консументтер, редуценттер болуы керек.
Ю.Одум (1986 ж) табиғи экожүйелердің үш түрін бөледі: жер беті (тундра, тайга, дала, шөл т.б.), тұщы су (көлдер, өзендер, батпақтар) және теңіз (ашық мүхит, өзен құйылыстары) экожүйелері. Бұл классификацияның негізінде өзіне тән белгілері, мысалы, жер беті экожүйесі үшін - өсімдіктер жамылғысы, тұщы су экожүйелері үшін - судың физикалық қасиеті жатыр. a Юджин Одум (1913—2000). В. Н. Сукачёв (1880—1967).
Сукцессия
Сукцессия (лат. succesіo – сабақтастық, біртіндеп ауысу) – Жер бетінің белгілі бір аймағындағы бір биогеоценоздың екіншісіне ауысуы. Сукцессия нәтижесінде биогеоценоздардың өзгеруі заңды құбылыс, ол организмдердің бір-бірімен және оларды қоршаған ортаның абиотиктердің факторларының арасындағы өзара қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады. Сукцессия белгілі бір уақыт аралығын қамтиды. Сукцессияның 2 түрі бар. Алғашқы Сукцессия бұрын ешқандай организмдер тіршілік етпеген бос кеңістікте (қорым тастарда, жанартау атқылағаннан кейінгі лавалық жыныстарда, шағыл құмдарда, жасанды су қоймаларында, т.б.) пайда болады. Мысалы, кейбір көлдегі экожүйенің эвтрофикациясын (тозуын) атауға болады. Бұл кезде көлдің жағалауынан ортасына қарай өсімдік жамылғысы біртіндеп өсе бастайды да, көл шымтезекті батпақты биогеоценозға ауысады. Бірақ бұл да тұрақты болмайды, біртіндеп шалғынды не орманды биогеоценозға айналуы мүмкін. Екінші реттік Сукцессия негізінен адамның іс-әрекеттерімен тікелей байланысты (мысалы, өрт, орман ағаштарын кесу, т.б.). Әсер ететін факторларға байланысты Сукцессияны орыс ғалымы В.Н. Сукачев (1880 – 1967) 2 түрге бөледі. Эндогендік Сукцессия бастапқы биогеоценоздың өз ішінде пайда болады. Бұл кезде биогеоценоздың құрамындағы организмдердің тіршілік әрекеті тікелей сол биогеоценоздағы өсімдік жамылғысының өзгеруіне байланысты. Экзогендік Сукцессия қоршаған ортада болып жататын сыртқы себептер мен адамның іс-әрекетінен туындайды. Сукцессия кезінде бір фитоценоздың екіншісімен ауысуын сукцессиялық қатар деп атайды. Сукцессиялық қатардың соңы – Сукцессиялық қатарлардың толықтай аяқталған кезеңі климакспен шектеледі. Сукцессияның нәтижесінде: 1) организмдердің түр құрамы арта түседі; 2) қоректік тізбектер күрделіленеді; 3) организмдердің биомассасы артады.
Сукцессия (лат. successio — мұрагерлік) — табиғи немесе антропогендік факторлардың әсерлері нәтижесінде бір аумақта пайда болатын биоценоздардың қайтымсыз жуйелі ауысуы. Бұл жердегі бірін-бірі ауыстыратын қауымдастық жүйелілігі даму сатысы деп аталады. Сукцессия ның фитогендік, зоогендік, ландшафтық, антропогендік, пирогендік, апаттық және т.б. турлері сараланады. Ыңғайлы жағдайда кез келген сукцессия бәсең дамитын климакстық қауымдастықтың пайда болуымен аяқталады. Сукцессия бірінші реттік және екінші реттік болып бөлінеді. "Сукцессия" терминін алғаш рет Г.Каулсон ұсынған (1898).
Автотрофтық сукцессия
Автотрофтық сукцессия (Автотрофная сукцессия; грек, autos — өзім, trope — тамақ, қорек, лат. successio — сабақтастык, түқым қуалау) — сукцессияның ең көп тараған типі. Мұндайда қауымдастықта алдымен автотрофты организмдер пайда болады.
Экожүйенің гомеостазы
Экожүйенің өзін - өзі сүйемелдеуге және өздігінен реттеуге қабілеттілігі гомеостаз деп аталады. Гомеостаздың негізінгде кері байланыс принципі оны популяция тығыздығының сызықтық ресурстарға тәуелділігі мысалында көрнекі түрде түсіндіруге болады. Егер “өнім” - ждатчикке ықпал ететін болса кері байланы принципіне жатыр, оны популяция тығыздығының сызықтық ресурстарға тәуелдідігі мысалында көрнекті түрде түсіндіруге болады.
Популяция тығыздығының оптимулдан әрі не бәрі ауытқуы нәтижесінде не туылым, не өліс – жетім ариады, оның нәтижесінде тығыздық оптимумға сәйкестендірілуі болады. Бұндай кері байланыс, яғни қалыпта деңгейден ауытқушылықты кемітетін байланыс теріс байланыс деп аталады оң кері байланыс болса бұндай ауыиқушылықты ұлғайта түседі . эклжүйенің гомеостазы сақталу үшін әсіресе теріс кері байланыстың маңызы зор. Осы байланстың арқасында көректі заттардың қорлануы мен басталуы, органикалық қлсындылардың өндірілуі және ыдралу процестері реттеледі. Демек , экожүйедегі заттар айналымдары мен энергия ағындарының әректтесуі өздігінен коррекцияланатын гомеостаз құрады, яғни оны сақтау үшін сыртқы басқарудың қажеттілігі жоқ.
Экожүйенің гомеостазы белгілі бір аралықтарда ғана сақатала алады. экожүйе теріс кері байланс ықпалының шеңберінен шығып кеткен жағдайда оң кері байланыс күшіне енеді. Теріс кері байланыстың ықпал ету аймағын гомеостаздың үстірт түрінде кескіндеуге болады. Ол сатылардын тұрады. әр саты шегінде теріс кері байланыс әсер етеді. “Датчиктегі” өзгерістерге байланысты гомеостаз бір сатыдан екінші сатыға ауысуы мүмкін. Мысалы, азықтық ресурстардың мөлшеруі артуы немесе кемеюі гомеостаздың басқа деңгейге көшіреді.
Гомеостаз шеберіне организмдер мен олардың өнімдер ғана емес, сондай-ақ органикалық емес табиғатта ілігеді. Біз абиотикалық факторлардың организмдердің тіршілік әрекетін басқаратынын білеміз. өз кезегінде организмдерде абиотикалық ортаға әртүрлі жолдармен ықпал етеді. организмдердің тіршілік әрекеті, сыртқы ортаға жаңа заттар мен энергия көздері енгізіп отыратындықтан, үнемі инертті заттардың физикалық және химиялық өзгерістерін тудырып отырады. Органикалық заттарды синтездеуші және ыдыратушы организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде қоршаған ортаның химиялық құрамының өзгеру жылдамдығы, рның геологиялық процестердің ықпалы мен өзгеру жылдамдығынан 10 000 есе жоғары. өсімдіктер мен жануралар жинақтайтые заттар жүйедегі әртүрлі шұғыл өзгерістер кезінде детрит пен бейорганикалық заттардың жиынтығы мен қамтамасыз етілетін тұрақтандырушы ықпалды күшейте түседі.
Экожүйе трофикалық құрылымы.
1. Трофикалық қауым
2.Бірінші және екінші трофикалық деңгей
3.Биомасса пирамидалары.
4.Энергия пирамидасы.
Энергияның трофикалық тізбектерде шашырауы нәтижесінде және метабализмнің дара организдердің көлеміне тәуелсізділігі сияқты фактолардың арқасында әр қауымдастықтың белілі бір трофикалық қауымға ие болады. Оны әр трофикалық деңгейдегі особьтер саны арқылы немесе орылмаған өнім арқылы немесе әр трофикалық деңгейдегі аудан бірілігіндегі уақыт бірлігі ішінде сіңірілетін энергия мөлшері арқылы көрсете аламыз. Графикалық әдіспен оны пирамида түрінде бейнелеуге болады. Бірінші трофикалық деңгей пирамида табанына, ал келесі деңгейлер пирамиданың қабаттарын және төбесін құрайды. Экологиялық пирамидалардың негізгі үш түрі –сандар , биомасса, энрегия пирамидалары ажыратылады.
Сандар пирамидасы нмесе особьтердің трофикалық деңгейлер бойынша бөлінуі мына факторларға байланысты:
Кез-келген экожүйеде ұсақ жануарлар саны жағынан ірі жануарлардан басым болады және тезірек көбейеді.
Кез-келген жыртқыш жануар үшін оның жемтіктерінің көлемінің төменгі және жоғарғы шегі бар.
Жоғарғы шегі жыртқыштың өз денесінің көлемінен әлдеқайда ірі жануарға шамасы жетпейтінідігнен төменгі шегі жемтігінің көлемі тым шағын болған жағдайда оны аулаудың жыртқыш үшін еш мәні қалмайтындығымен анықталады. Жыртқыштардың ұсақ жануарларды орасан көп мөлшерде аулауына тура келер еді, ал бұл не олардың жетіспеушілігіне байланысты немесе уақыттың тапшылығына байланысты іске аспай қалуы ықтимал. Сондықтан жыртқыштардың әр түріне оптимат көлемді жемтіктері азық болады.
Экологиялық пирамида ережесі – экожүйедегі консументтер, продуценттер және редуценттер арасындағы олардың массасымен өрнектелген арақатынас заңдылықтары. Экологиялық пирамида ережесі көбіне бағана түріндегі сызбанұсқалар арқылы беріліп, табиғи бірлестіктердің белгілі бір өнімділігі арқылы ерекшелінеді. Ол массалық не энергиялық өлшем бірлігі арқылы өлшенеді. Экологиялық пирамида ережесі биомасса, энергия және сан пирамидасы болып үш топқа бөлінеді.
Биомасса пирамидасы – қоректік тізбектің бірінші деңгейінен екінші деңгейіне берілетін органикикалық заттар массасы. Продуценттердің биомассасы едәуір көп мөлшерде болуымен ерекшеленеді. Бұдан кейінгі әрбір қоректік тізбекке өткен сайын биомасса мөлшері 10 есеге дейін азая береді. Организмдердің өнімділігі белгілі бір уақыт аралығында түзілген құрғақ органикалық заттардың биомассасы арқылы өлшенеді. *Энергия пирамидасы – қоректік тізбектегі бірінші деңгейден келесі әрбір деңгейге берілетін энергия мөлшерінің заңдылығы. Бұл энергия мөлшері де бір деңгейден екінші деңгейге өткенде 10 еседей азая береді..
Энергия пирамидасы –экологиялық пирамидалардың талқыланып отырған үш типінің ішіндегі қауымдастықтың функционалды құрылым туралы ең толық көрініс беретіні, себебі әр трофикалық деңгейде әр түрлі жағдайларда тіршілік ете алатын организмдердің саны мен массасы, ілгері тұрған трофикалық деңгейлердегі осы сәтке жинақталған энергияның мөлшеріне емес азықтың өндірілу жылдамдығына тәуелді. Энрегия пирамидасы азық массасының көректік тізбек арқылы өз жылдамдығын көрсетеді. Бұл пирамиданың пішініне особьтер көлемінің немесе олрадың метоболизит нарқынының өзгеруі ықпал етпейді және де барлық энергия көздері есепке алынған болса онда пирамида термодинамиканың екінші заңы талап ететіндей әрқашан заңды пішінде болады.
Сан пирамидасы – әрбір қоректік тізбек деңгейлеріндегі организмдер саны арақатынасының заңдылығы. Қоректік тізбектегі дарабастар саны келесі қоректік деңгейлерде азая түседі. Бірақ оның көбеюі де мүмкін. Мысалы, орманда өсімдікпен қоректенетін жәндіктердің дарабастарының саны көп болған жағдайда. Сан пирамидасының диаграммасы биомасса мен энергия пирамидаларының диаграммасынан басты ерекшелігі – оның төмен деңгейлеріне қарағанда, жоғары деңгейлері бірте-бірте ұлғая түседі.
Экожүйелердің концепциясы.
1.Экожүйелер концепциясы
2.Экожүйелердің анықтамасы
3.Экожүйе бөліктері
Белгілі болуынша табиғатта кездесетін тірі организмдер және оларды орап тұрған сансыз жыныстар бір-бірлерімен барлық уақытта өзара байланысты болады. Әрқандаи үлкен – кішілі биологиялық система өзінде әрекеттегі организмдердің өз қатарына алады. Олардың әрбірлері және сыртқы орта факторлары және қатынастардың басқарып тұрады және сол система ішінде биотикалық түзілісте энергия ағымында оның әртүрі және өлі бқлімінде заттар алмасуы қамтамасыз етеді. Мұндаи бірлік экологиялық система немесе эколдогиялық жүйе деп аталады.
Экосистема – экологияның негізгі функционал бірлігі болып, лан өзара әсер етуші тірі организмдер және орта фактордағы компоненттер енеді. Жер жүзінде тіршілікті тіршілік және табиғат заңдылықтарын экосистемалар жәрежесінде үирену керек.
Жоғарғы айтылғандай биогеноздыбиотоп түсінігінен ажыратып болмайды. Себебі битоптың биоценоз өзінше алады. Онда тарқалады, өмір сүреді, дамиды, әулет қалдырады. Биоценоз және оның биотобы бір-бірінен ажыралмаитын элементті болып, олар бір-біріне әсер етеді және белгіліжәрежеде тұрақты экосиствма құраиды. Эклсистема екі бөлінетін екі конпоненттен құралған болып оның органын бөліміне биоценоздардағы тірі организмдер түрлері түсі, биорганик бөлімі – биотоп, сол түрлердің өмір сүру жеріне тұрады, яғни ;
Экосистема = Биотоп + Биоценоз = Экоситема
Биологиялық және геохимиляқ өз қараспен қаралған экосистема белгілі дәрежеде бір түрлілік ерекшеліктеріне ие. Экосистема конпонентері ішінде интенсив зат және энергия алмасу оның белгіленуі ерекшеліктері есептелінеді. Экосистема термодинамикалық жағынан ашық система болып, уақыт боынша тұрған болады. Экосистемаға элементер күн энергиясы, топырвқтың минерал құрамы, атмосфера газдары және сулары болып, одан шығатын элементтер : ыстықтың, оттегі, СО2 және басқа биоген элементтер.
Экоситемалар ортаның органикалық және неорнаникалық заттарды бірлестіреі, онда кездесетін автотроф организмдер (продуцент тер) органикалық заттарды синтез жасайды, гетератрофтар (концументтер) органикалық заттарды ұсақтайды, биоорганикалық формаға өткізеді.
Экоситема атауы бір інші рет пәнге Англия экологы А. Тенсли ендірген, бірақ экоситема түсінігі оның мағынасыалдынырақ болған. Мысалы тірі организмдер және ортаның бірлігі адам және табиғат олдардың бір-бірінен ажыралмастығы туралы түсінік тарихтың ең кәдімгі жазуларында көрсетілді.
Неміс ғалымы К. Мебиус 1877 жылы организмдер бірлікті “Биоценоз” Америкалық ғалым С. Форбус 1877 жылғы еңбегінде “Микосме ” деп атаған Расияда В.В. Докучаев. Г.Ф Морозов “Биоценоз” түсінігін дамытып барған. В.Н Сукачев “Биогеоценоз ” атауын пәнге ендірген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақ энциклопедиясы, 10 том
2. О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік.
3. Қазақ энциклопедиясы 8 том
4.Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий М –1978
referat911.ru
КіріспеСырттай қарағанда тірі организмдер мен өлі табиғат, ресурстарындаүлкен айырмашылық бар ғой деп ойлайсыз. Зерттеп қараған кезде олардыңбірінсіз-бірінің тіршілігі жоқ екенін керсетеді. Қайта олар бір-бірімен жан-жақты және тығыз байланыста болатыны анықталды. Айналаны қоршаған өліатмосфераның ресурсынсыз өмір сүре алмайды, себебі ол айналаны қоршағанортаға да терең экологиялық және биологиялық өзгерістер енгізеді. Тіріағзалар (өсмімдіктер қалдықтары, жан-жануарлардың өліктері және тағы басқаорганикалық қалдықтар) топырақтың қара шірігін қүраушы, тіпті топъфақтыңнегізін қүрайтын негізгі фактор болып есептелінеді. Топырақ өлі дене емес.Ол тіршіліко ртасы. Жерді қоршаған атмосфера, бір жағынан, тіршілік ортасыболсЛ екіншіден, оның қазіргі физикалық қүрамы тірі ағзалардың әрекеіарқылы пайда болған.Жер бетін мекендейтін бүкіл тірі организмдердің жиынтығы өмі] сүретінортасымен қосыла отырьш, өзгеше қабат биосфераны құрайдь:В.И. Вернадский биосферадағы тіршілік үрдістерін жан-жақті зертгейкеле биохимиялық элементгердің бір тобьш "тірі заттар", екінц тобыбиогенді, үшіншісін - биокосты, сирек кездесетін элементте деп бірнешекатегорияларға бөлді.Биогенді заттарға сутек, оттек, көміртек, азот, фосфор және күкіржататынын В.И.Вернадский анықтап берді. Ол геохимик жәа минералог еді.Биогенді элементтердің атомы тірі агзалардың денесінді күрделібиоорганикалық қосьшыстар жасап, көмірсулар, Жоғарь молекулалы заттар-белоктар, нуклеин қышқылдар дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ), рибонуклеинқышқыль (РНҚ), липигтерді синтездейді.Бұл биохимиялық қосьшыстар биосферадағы тірі организмдердУ негізгіқұрамы тіршілік тірегі.В.И.Вернадский биосфераның пайда болу, даму және қазіргі кездевжағдайында тірі заттардың рөлін өте жоғары бағалады. Ол "ЖердіІ сыртқықабатында үнемі өзгеріс енгізетін тірі организмдерден басқя қүдіреттіхимиялық күш жоқ" деп жазды өзінің "биосфераә аттш еңбегінде. Әсіресе тіріорганизмдер оган қоса адамзат баласының ісі әрекеттерінің биосферашетіндегі биогеохимиялық фактор ретіндеги рөлін бағалай келіп биосфера өзін-өзі регтеп отыратын биологиялық* экологиялық және химиялық жүйе екеніндәлелдеді. Бір сөзбең айтқаңца біздің жер деп аталатьш планетамыздагы еңжоғарғы сатыдагьі өсіп-дамыған жер бетіндегі барлық тіршілікті жүргізушіүлы күші. Сондықтан да жер бетіндегі неше түрлі қүбылыстар осы тіріағзалармеі] байланысты екенін толық түсіндіре білді. Шынына келетін болсақ^тірі ағзалар ғарьшпъщ энергияны биосферадағы химиялық элементтер менқосьшыстардың миграциясы болыц табылады. Бүл үрдістер биосферадағы зат жәнеэнергия айналымдарымен шектеліп биосфера шегіндегі бүкіл дүние жүзілік затпен энергияның' алмасып отыратынына ең себепші қүдіретті қозғаушы күш.
ҚР-дағы табиғи және жасанды экожүйелерОрман дала.Қоңыржай белдеудегі орманды дала экологиялық жүйе Батыс Еуропаныңкөпшілік жерін,Шығыс Еуропа жазығын,Орал,Батыс Сібір, Орта Сібір таулыүстірттерін, Қиыр Шығыс алқабын алып жатыр.Қазақстан жерінде орманды дала экологиялық жүйесіне СолтүстікҚазақстан облысы, Көкшетау облыстарының Солтүстік аудандары кіреді.Басқашаайтқанда жалпы сырт қыратының солтүстігі осы жүйеге жатады. Ол Республикатериториясының 7 пайызын алып жатыр.Ормандарда бұлан,елік,сусар, ақ тиін,құстар, ашық далада атжалман,саршұнақ,сиыр,қоян,безгілдек,түлкі, қасқыр т.б.Орманды дала қойнауы,темір рудасына,мұнайға, фосфорға құрылысматериалдарын шығаратын шикізат қорларына өте бай.Дала – ормансыз негізінен жазық,жайылым өңірі. Бұл экологиялықжүйеге Қазақстан териториясында Каспий маңы ойпатынан Алтай тауларынадейінгі 2200 км – ге созылған үлкен алқар кіреді. Республика жүйесіне 20 %далалық экологиялық жүйеге жатады. Ақмола, Павлодар, Көкшетау облыстары,Ақтөбе облыстарының шығысының, Қостанай облысының оңтүстігі, Семейоблысының солтүстігі рудалары осы жүйеге кіреді. Климаты қуаң жәнеқұрғақ,жауын – шашын орта мөлшері 220 – 310 мм. шамасында, жылы күндер саны135 – 170, қуаңшылық жылдар солтүстікте 2-3 жылда,оңтүстікте 1-2 жылдақайталанып отырады.Топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай кәдімгі қаратопырақтан,қарақызыл қоңыр, қызыл қоңыр топырақ түрлене ауысып отырады.Оңтүстік бөлігінде төбешіктер, аласа таулар, кездеседі. Қазақдаласында ерекше шөп,бетеге ойпаттау келген ылғалды жерлерде жоңышқа,бидайық, сор жерде ақ жусан, қара жусан,ақбас сортаң шөптер өседі. Өзендержағалауында тепек ақ қайың, тал түрлері өседі.Қазақстан даласы – пайдала қазба кендер қоймасы болып есептеледі.Шөл.Бұл экологиялық жүйеге жататын алқаптар шөлейт жүйеніңқоңыржай,субтропиктік және пропиктік белдеулерінде кездесе береді.Жер шараның 2 % ғана шөлді өлкеге жатса, Қазақстан Республикасытериториясының 40 0% осы алқапқа кіреді. Солтүстік еңдіктің 48 градусынантөмен жатқан Қазақстан жерінің кең бөлігі шөлді өлке болып табылады.Бұл өңірдің климаты тым қуаң, күні мен түнінің t айырмашылығы көп.Жылдық жауынның орташа мөлшері 200 мм. шамасында, кей жерлерде 75 мм дейіназаяды. Жазда күннің ыстығы 40 градусқа дейін,ал құм ішінде 70 градусқадейін көтеріледі.Климаты құрғақ болуына байланысты егін шаруашылығымен тексуармалы жерлерге ғана айналысады. Орта Азия мен Қазақстан жерлерін басыпөтетін Сырдария,Әмудария, Іле,Шу өзендері халықты сумен қамтамасыз етудеүлкен роль атқарған. Ол жерлердің үсті ... жалғасы
stud.kz
Жер шарындағы ең ірі экожүйе – биосфера. «Биосфера» терминін алғаш тіршілік бар жердің қабықшасын анықтау үшін XIX ғ. 85 ж. атақты геолог Э.Зюсс (Австрия) қолданған.Биосфера туралы ілімнің негізін XX ғ. 26 ж. В.И.Вернадский салған. В.И.Вернадский биосфера деп ғаламшадың тіршілік бар немесе болған, үнемі тірі ағзалардың әсеріне ұшырайтын, не ұшыраған бөлігін айтады. Биосфераның тепе-теңдігінің сақталуын гомеостаз деп атайды. Биосфера өздігінен реттелетін кибернетикалық жүйе. Жер биосферасының негізгі алуантүрлілігін тірі ағзалар жасайды, биосфераның өмір сүруі барысында 1 млрд кем емес тірі ағзалар болған.
Жер – 9 ғаламшар ішіндегі Күнді эллипс тәрізді орбита бойымен айналатын Күннен кейінгі үшінші ғаламшар. Ол өз өсінен айналып тұрады. Жер пішіні және көлемі бойынша полюстері тұсынан қысыңқы келетін шар тәрізді ғаламшар. Жердің негізгі физикалық қасиеттері – пішіні, көлемі, массасы, тығыздығы, қысымы және температурасы. Массасы 5,98 * 1024 кг. Жердің экватор бойының ұзындығы 40 мың км. Тығыздығы қысым артқан сайын өседі. Температура әр қабаттар мен тереңдіктерде әртүрлі. Жер бетінің 71% әлемдік мұхит алып жатыр, тек қана 29% құрлықтың үлесіне тиеді.
Жер биосферасының пайда болуы мен дамуы оның көлемі мен пішініне және Күннен ара қашықтығына байланысты. Жер ғаламшарының жасы 4,6 млрд жылды құрайды. Осы уақыт аралығында Жерде материяның айналу және жылжу процестері жүріп жатты. Соның нәтижесінде жер шары қабаттарға немесе геологиялық сфераларға (геосфераларға) жіктелді. Жер түрлі сфералардан тұрады: ядро, мантия, жер қабығы, педосфера, литосфера, атмосфера, гидросфера, биосфера, ноосфера және т.б. Жер қабаттарының химиялық құрамы әртүрлі. Бұл ғаламшардың бастапқы затының жіктелуімен түсіндіріледі. Ғаламшардың қалыптасуы барысында ауыр элементтер (никель, темір, т.б.) «батып», ядро, ал олардан жеңілдеулері (алюминий, кремниий т.б.) «қалқып шығып», жер қабатын түзді. Сонымен қатар, балқымалардан бөлінген газдар атмосфераны, ал су булары гидросфераны түзді. Нәтижесінде жерде тіршіліктің дамуына қолайлы жағдайлар қалыптасты. Тірі ағзалар ерекше қабат – биосфераны түзді. Адам пайда болғаннан бастап биосфера дамудың жаңа сатысы – ноосфераға көтерілді.
Атмосфера - біздің ғаламшарымызды 3000 км биіктікке дейін түгел жауып жатқан ауа қабаты. Ол ауа қоспалары мен шаң бөлшектерінен тұрады. Атмосфера көлемінің 3% су булары құрайды. Құрғақ, таза ауаның 78% азот, 21% оттегі, 0,9% аргон, 0,03% көмірқышқыл газы және шамамен 0,003% неон, гелий, криптон, ксенон, азот оксидтері, метан, сутегі, су булары мен озон құрайды. Атмосфера арқылы Жер мен ғарыш зат алмасады. Жерге атмосфера арқылы ғарыштан ғарыштық шаң-тозаң, метеорит түсіп жатса, өзі сутегі, гелий сияқты жеңіл газдарды жоғалтып отырады. Атмосферада тіршіліктің таралу шегі 22-25 км. Ауа қабатында тіршілік ететін ағзалар атмобионттар деп аталады. Атмосферадағы оттегінің тірі ағзалар арқылы өтуіне 2000 жыл, ал көмірқышқыл газына - 300 жыл қажет. Атмосфераның әртүрлі биіктіктегі құрамы және қасиеттері бірдей емес, сондықтан оны тропо-, страто-, мезо-, термо– және экзосфераға жіктейді. Соңғы 3 қабатты ионосфера ретінде қарастырады.
Тропосфераға (полюстерде 0-7 км, экваторда 18 км дейін) барлық су буы мен атмосфераның 80% жатады. Мұнда барлық табиғат құбылыстары дамиды. Жердегі ауа-райы мен климат атмосферадағы жылу мен қысымның таралуына және су буының құрамына байланысты. Барлық жауын-шашынның көзі болып табылатын су буы күн радиациясын сіңіреді, ауаның тығыздығын көбейтеді. Тропосфераның температурасы биіктеген сайын төмендейді, ал 10-12 км биіктікте -550С-қа жетеді.
Тропосферадан кейін 40 км биіктікке дейін стратосфера қабаты орналасқан. Оның температурасы 00С-қа дейін бірқалыпты өседі. 22-24 км биіктікте озонның максималды концентрациясы жинақталып, қалыңдығы 3 мм озон қабаты түзіледі. Ол тірі ағзаларға өте қауіпті болып келетін жер бетіне еркін өтетін ультракүлгін сәулелердің көп бөлігін сіңіріп отырады. Соңғы жылдары «озонның жұқаруы» проблемасы биосфераның ғаламдық экологиялық проблемасына айналды. Оның басты себебі – антропогендік фактор. Озонды фреондар деп аталатын өндірістерде, автокөліктерде, ракеталарда қолданылатын химиялық қосылыстар бүлдіреді. Фреондадның 31% шығаратын ел - АҚШ. Озонның жұқаруы ең алғаш рет Антарктидада 1985 ж. байқалды. Ауа бассейнінің тағы бір өзекті проблемасының бірі – атмосфераның күкірт диоксиді және азот оксидімен ластануына байланысты пайда болатын қышқылды жаңбырлар.
Мезосфера (80 км биіктікке дейін) қабатында температура -60-800С-қа дейін жетеді. Мұнда көп мөлшерде поляр шұғылаларының пайда болуына себеп болатын газ иондары болады.
Термосфера (800 км биіктікке дейін) қабаты температураның өсуімен сипатталады. Оның құрамында көп мөлшерде сутегі және гелий секілді жеңіл газдар мен зарядталған бөлшектер болады.
Экзосферада (1500-2000 (3000) км биіктікке дейін) атмосфера газдарының ғарыш кеңістігіне тарауы (диссипациясы) байқалады.
Гидросфера – атмосфера және литосфера арасындағы Жердің үзілмелі су қабаты. Оған барлық мұхиттар, теңіздер көлдер, өзендер, сонымен қатар жер асты сулары, полюстер мен биік таулы жерлердегі мұздар мен қарлар жатады. Ондағы тіршіліктің таралу шегі 11 км.Гидросфераны беткі және жер астындағы деп екіге бөледі.
Беткі гидросфера - Жердің беткі бөлігінің су қабаты. Оның құрамына мұхиттардың, теңіздердің, көлдердің, өзендердің, су қоймаларының, батпақтардың, мұздықтардың, қар жамылғыларының және т.б. сулары кіреді. Беткі гидросфера жер бетінің 70,8% жауып жатыр.
Жер астындағы гидросфераға жер қабығының жоғарғы бөлігіндегі сулар кіреді. Оларды жер асты сулары деп атайды. Жоғары жағынан жер астындағы гидросфера жер бетімен шектеледі, ал төменгі шекарасын гидросфера жер қабығына терең еніп жатқандықтан, шектеу мүмкін емес.
Су әлемінде алғашқы тіршілік нышаны байқалғаннан бері – гидросфера қабығы ғаламшарның бүкіл тыныс тіршілігін реттеуде негізгі роль атқарып келеді. 94% мұхиттар мен теңіздер, 6% - өзен, көлдер, жерасты сулары, мұздықтардың үлесіне тиіп, оны сарқылмайтын табиғи қоры екені адамзаттың болашаққа деген сенімін мәңгілік етуде. Табиғаттағы тұщы судың мөлшері 2%. Биосферадағы су айналымы 2 млн жылда өтеді. Биосферадағы су айналымы үлкен айналым деп аталады. Судың терең қабаты бенталь, ал беткі қалың қабаты пелагиаль деп аталады.
Жер қабығы литосфера – бүкіл тірішіліктің қолайлы ортасы және тірегі ретінде биосфера шегінде үлкен роль атқарады. Педосфера топырақтың ең беткі қабаты. Оның түп негізін әр түрлі минералдар жиынтығы, тау жыныстары, органикалық қалдықтар мен метаморфтық тау жыныстары құрайды. Топырақ қабатын мекендейтін организмдер эдафобионттар деп аталады. Биосфераның литосферадағы шегі 4 км тереңдікті құрайды. Литосферада биосфераның төменгі шекарасы температуралық фактормен анықталады.
Жер биосферасын құрайтын заттардың негізгі 6 типі белгілі:
Академик В.И.Вернадский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе химиялық элементтердің бір тобын тірі заттар деп атады. Олар биофильді заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт элементері. Биофильді элементердің атомы тірі организмдердің денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары, липидтері, белоктер және нуклеин қышқылдарын құрайды. В.И.Вернадский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы «тірі заттардың рөлін өте жоғары бағалады. Ғаламшардағы ең жоғары сатыдағы дамыған тіршіліктің ұйытқысы түрлі организмдермен байланысты екенін айтты.
www.izden.kz
загрузка...
bestreferat.kz
