Сююмбике в Москве и Касимове: исторические факты и легенды о казанской царице. Реферат о сююмбике на татарском

ТАТАР ХАЛЫК АВЫЗ ИҖАТЫНДА СӨЕМБИКӘ ОБРАЗЫ

Зональная научно-практическая конференция имени М.Н.Морякова

Татарская литература

ТАТАР ХАЛЫК АВЫЗ ИҖАТЫНДА СӨЕМБИКӘ ОБРАЗЫ

Нуруллина Алия

Лицей №12, 7 класс, Лениногорск

Научный руководитель:

Усманова А.Р, учитель татарского языка и литературы

Лениногорск

2011

ЭЧТӘЛЕК

КЕРЕШ............................................................................................................................................3

ТӨП ӨЛЕШ...................................................................................................................................6

1.1 Халык күңелендә Сөембикә тарихы. Тарихи шәхес буларак  Сөембикә...........................6

1.2  Халык авыз иҗатында Сөембикә образы...........................................................................12

ЙОМГАКЛАУ..............................................................................................................................16

ФАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДӘБИЯТ..............................................................................................17

КЕРЕШ

Сөембикә - татар халкының йөзек кашы, сөекле кызы, ихлас горурлыгы, шул ук вакытта йөрәгенең төзәлмәс ярасы да ул. Сөембикә язмышы, бер үк  вакытта, милләтебезнең йөз аклыгын һәм драматик тарихын да гәүдәләндерә. Аның яшәешендә гүзәллек, мәһабәтлек белән ачы фаҗига аралаша.

Сөембикә - халыкның олы вә әрнүле йөрәгендә, хиссият дөньясында иркәләп, буыннан-буынга тапшырыла килгән изге заты, сөенече, ышанычы, өмете. Ул – милләт аналарына, бик күп татар хатын-кызларына хас гүзәл сыйфатларны, күңел нурларын үзенә җыеп алган шәхес. Тарих хәтере башка хатын-кыз образын сакламаган диярлек. Шуңа да аның образына горур мөстәкыйльлек белән язмышка буйсынучанлык, көрәшче холкы белән гаилә учагын саклаучы, алдан күрүчәнлек белән сабырлык бергә укмашкан, халык аны үзенең әсәрләрендә үрнәк-өлге шәхес турындагы әхлакый күзаллавына якынайта, фәрештәдәй изге җан дәрәҗәсенә күтәрә. Андый шәхесләрне тарихи зарурият үстерә, замана чалымнарын өстәп, тулыландыра.

Бу фәнни эшебез «Татар халык иҗатында Сөембикә образы» дигән темага языла. Казан ханлыгының беренче һәм соңгы ханбикәсе булган шәхес турында һәр татар кешесе, һәм татар илендә яшәүче һәр кеше белергә, балалар күңелендә аңа карата ихтирам хисләрен ана сөте белән сеңдерергә кирәк.

Сөембикә исеме белән төрле легендалар яши, шул исәптән Казан Кремлендә урнашкан манара турында риваять тә бар һәм дөнья әдәбиятларында (рус, татар, төрек) аның образын үзәккә алган күп әсәрләр иҗат ителә.

Мәсәлән, рус әдәбият белемендә Сөембикә шәхесе һәм әдәби образы турында язылган хезмәтләрдән беренчесе булып, ΧVΙ гасырда иҗат ителгән «Казан тарихы» була. Рус галимнәренең күпчелеге бу әсәрдә Сөембикә образының сәнгатьчә ничек гәүдәләнеше һәм ни дәрәҗәдә тарихи чынбарлыкка якын килү – килмәү  мәсьәләсен өйрәнгәннәр.

Татар әдәбияты белемендә Сөембикә турында әсәрләргә күзәтү ясаган, аларны анализлаган хезмәтләр итеп Сөембикә образын өйрәнүгә нигез салучы һәм бу өлкәдә бүген актив эшләп килүче  профессор Ф. Урманчеев исемен аерып күрсәтү кирәктер. Соңгы елларда  Казан ханбикәсе Сөембикә образын өйрәнүчеләр  рәтенә Ә. Кәримуллин, Н. Ханзафаров, М. Зәкиев, Ф. Галимуллин, Х. Әшрәфҗанов, Ф. Хатипов  кебек әдәбият белгечләре, А. Гыйлаҗев, Р. Батулла, М. Хәбибуллин кебек язучыларның әдәби әсәрләре һәм мәкаләләре килеп кушылды.

Ярым әдәби, ярым тарихи «Казан тарихы» хезмәтендәге ханбикә шәхесенә һәм әдәби образына бирелгән характеристика һәм бәяләмәләр моннан соңгы гасырларда мәйданга чыгачак төрле жанрлардагы һәм төрле юнәлештәге милли – әдәби версияләр өчен нигез сюжет вазифасын үтәячәк. Казан ханлыгы һәм аның ханбикәсе турында әсәрләр чылбыры ΧVΙΙΙ гасыр азагында иҗат ителгән М. М. Херасковның «Россиада» дигән эпик поэмасы белән башланып китә. Күләме һәм эчтәлеге, образлар системасының эшләнеше ягыннан бу поэма – рус әдәбиятында Сөембикә турында язылган әсәрләр арасында иң  күләмлесе һәм әһәмиятлесе.

ΧΧ гасыр башында татар халкы иҗтимагый – мәдәни яңару баскычына аяк баскач та, Казан ханлыгы һәм Сөембикә турында күп санлы тарихи хезмәтләр языла, аларда документальлек өстенлек итә. Халык арасында таралган риваятьләр, бәетләр, тарихи җырлар һәм мөнәҗәтләр кабат актуальләшеп, вакытлы матбугат битләрендә дөнья күрә, халыкның милли аңын тәрбияләүгә хезмәт итә башлый.  

1900 – 1918 нче елларда Сөембикә шәхесенә игътибар гаять дәрәҗәдә югары була. Кыска гына вакыт аралыгында  Сөембикә турында күп санда фәнни мәкалә, проза һәм сәхнә әсәрләре, шигырьләр  барлыкка килә. Бу чорда Сөембикә тарихи шәхес һәм әдәби каһарман булып кына калмыйча, татар халкының милли азатлык идеалларын үзенә  туплаган  символик образга әйләнә.

Хәзерге вакытта да Сөембикә шәхесенә карата игътибар, аның образы белән кызыксыну бик югары дәрәҗәдә. Әдәбият белеме галимнәре, тарихчылар яңадан яңа китаплар, мәкаләләр язып тора. Шуңа күрә дә безнең фәнни эшебез актуальлеген югалтмый, ә киресенчә, халыкта милли аң үстерү дәверендә мөһим урын алып тора.

Әлеге фәнни эшебезнең максаты –татар халык авыз иҗатында Сөембикә образын гәүдәләндергән  әсәрләрне барлау,  бу образның әдәбиятта бирелеш үзенчәлекләрен күзәтү. Шуннан чыгып бурычларны билгеләдек:

-  Сөембикә образының әдәби жанрларда чагылышын ачыклау;

-  Бу образның бүгенге үзенчәлекләренә төшенү;  

-  Сөембикә образының чын тарихка тәңгәл килү-килмәвен күзәтү;

Төп гыйльми чыганаклар итеп Ф. Урманченың «Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный» [35], М. Әхмәтҗановның «Күктә йолдызлар, җирдә без бар» [5], С. Ибраһимованың «Казан мәликәсе Сөембикә» [16], Р. Мостафинның «Фаҗигале язмыш» [20], И.Рәмиеваның «Рус, татар, төрек әдәбиятларында Сөембикә образы» [24]һ.б.  хезмәтләр торды.

Тикшерүнең объекты булып түбәндәге әсәрләр алынды: Ярми  Х. Татар халык иҗаты,  Һ. Атласи «Сөен-бикә», Рәмиева И. Казан тарихында Сөембикә”,  Сөембикә риваяте, Р. Хәмид «Хан кызы», М. Гафури «Хан мәсҗеде» (Сөембикә манарасы)», М. М. Херасков «Россияда» һ.б.

Тикшерү предметы: татар әдәбияты тарихында, татар халык авыз иҗатында Сөембикә образының бирелеше.

Төп методлар һәм алымнар булып чагыштыру методы, күзәтү алымы, янәшә кую алымнары торды.

Әлеге эшебез кереш, төп өлеш һәм йомгаклаудан тора. Йомгаклауда  ачыкланган мәсьәләләр буенча нәтиҗәләр ясадык. Файдаланган әдәбият исемлегенә өйрәнелгән, укылган, диплом эшенә алынган чыганаклар теркәлеп куелды.

ТӨП ӨЛЕШ

1.1 Халык күңелендә Сөембикә тарихы.

Тарихи шәхес буларак  Сөембикә.

       Сөембикә турында ишетмәгән, аның фаҗигале язмышы белән таныш булмаган кеше юктыр, мөгаен. Аның хакында романнар (М. Хәбибуллин, Р. Батулла) тарихи очерклар (Һ. Атласи), җырлар, симфонияләр иҗат ителде. Шулай да аның үз язмышы, башыннан кичергәннәре теләсә кайсы әдәби әсәрләрдән дә баерак, катлаулырак.

       Борынгы риваять тасвирлаганча, рус падишаһы Явыз Иван, Казан ханбикәсе Сөембикәнең рәсемен күреп, аңа гашыйк була, үзенә хатынлыкка сорап, яучылар җибәрә. Горур Сөембикә моңа риза булмый. Шуннан соң Явыз Иван, зур гаскәр белән килеп, Казанны яулап ала, Сөембикәне үзенә буйсындырмакчы була. Ризалык бирмәсә, бар халкын кырып бетерү белән яный. Шуннан соң Сөембикә теләсә-теләмәсә дә ризалыгын белдерә. Тик бер шарт куя: җиде көн эчендә җиде катлы матур манара калыксын. Әгәр дә җиде көн шундый күккә ашкан манара әзер булса, урыс патшасына чыга, имеш, булмаса – вәссәлам.

        Явыз Иван бөтен рус иленнән осталар җыеп, материал туплап, аларга җиде көн эчендә дөньяда тиңе булмаган маһәбәт манара салырга боера. Башкарсалар, аларны зур бүләкләр көтә. Башкармасалар, башлары чабылачак, дип искәртә.

       Беренче көндә манараның беренче каты әзер була, икенче  көндә – икенчесе.  Шулай итеп, җиде көн эчендә җиде катлы искиткеч матур һәм биек манара әзер була. Шуннан соң Сөембикә, Казаннан китәр алдыннан, манарага менеп, халкы, иле, башкаласы белән саубуллашырга рөхсәт сорый. Явыз Иван рөхсәт итә. Сөембикә исә, манараның иң өске катына менеп, халкы белән саубуллаша да, аска сикереп, үз-үзен һәлак итә...

       Матур риваять, изге риваять. Чынлыкта исә эш башкачарак була. Сөембикә татар тарихында иң билгеле һәм зур шәхесләрнең берсе. Ул якынча 1518-1519 елларда Нугай Урдасының Йосыф морза гаиләсендә дөньяга килә. Алар турыдан-туры Идегәйнең токымына бәйле. Кардәшлекләре Кырым, Себер ханлыкларына, Урта Азия дәүләтләренә барып тоташа. Һ. Атласи аның турында: «Сөембикә (тарихчы аны Сөен-бикә дип атый) чиктән тыш матур һәм сөйкемле, һәм шуның илә бәрабәр бик акыллы бер кыз була. Нугай кызлары арасында Сөембикәгә охшаган кыз булмаган кебек, Казан һәм Рус йортларында  да аңа тиңдәш булырлык кыз юк иде [1]», - дип яза.

      Сөембикә уналты яшьлек яшь ханга кияүгә чыгып, аның белән ике генә ел яшәп кала. 1533 елда Мәскәү гаскәр җибәреп Казанны басып ала. Дәүләт белән хакимлек иткән Сафагәрәйгә чыгып китәргә туры килә. Казан тәхетенә Касыймнан Җангалине китертеп утырталар. Ул Шаһгалинең бертуган энесе. Менә шул Җангалигә Йосыф морзаның иң матур һәм зирәк кызы Сөембикәне хатынлыкка бирәләр. Сафагәрәй дә тик ятмый, тәхетен кире кайтарырга тели. 1535 елда абыйсы Сәхипгәрәй ярдәме белән Казанга кире кайта һәм хакимлек итә башлый. Бу гамәле белән ул Мәскәүгә берникадәр дәрес бирә. Җангалине Казанда яратмыйлар, бәрелешләр булган вакытта ул үтерелә. Сөембикә Сафагәрәйгә ошаган, күрәсең, шулай ук дипломатияне күз алдында тотып, Нугай Урдасы ханәкәсе Сөембикәне кыерсытмый, үзенә хатынлыкка ала. Аның башка хатыннары да була. Ләкин Сөембикәне ныграк ярата, диләр. Сафагәрәй турында Һ. Атласи: «Ул Казан ханнарының иң булдыксыз вә шуның илә иң тойгылысы иде» [1], -дип яза. Сүз монда ил тойгысы, ягъни ватанпәрвәрлек хисе турында бара. Шуңа күрә Сөембикә дә аны чын күңелдән сөя, ихтирам итә. Аларның Үтәмешгәрәй исемле уллары туа. Ләкин 1549нчы елны Сафагәрәй кинәт үлеп китә. Утыз өч яшьлек Сөембикә  яңадан тол кала. Хан итеп кечкенә Үтәмешгәрәйне билгелиләр.  Ләкин чынлыкта Казан ханлыгы белән Сөембикә идарә итә.

          Сөембикә тол калганда йөкле була. Аның Җангалидән кызы туа. Бу кыз баланың исеме мәгълүм түгел, ләкин тормыш юлы кызыклы. Сөембикәнең кызы бераз үскәч, Касыйм ханы Шаһгали аны кызлыкка бирүен үтенә, чөнки үзенең балалары булмый. Энесенең баласы бит, кыз Касыймга китә. Вакыт узгач, 1552нче елда Кырым ханы Аккүбәкнең улы Кайбула ханлыктан куып чыгарыла, Нугай Урдасына килеп эләгә һәм Мәскәү яклылар аны урыслар файдасына эшләргә кодалый башлый. Кайбула Мәскәүгә килә һәм аны Шаһгали карамагында үскән Сөембикәнең кызына өйләндерәләр. Аларның бишләп баласы туа. Аны тагын ике бояр кызына өйләндерәләр, ләкин алардан балалары булмый. Ике хатыны да 1605-1610 нчы елларда монастырьдә монахинялар булып үләләр. Кайбула чукынмаган, күрәсең. Ул 1570 нче елда ук вафат була.

         Шул выкытларда Мәскәү белән мөнәсәбәтләр кинәт кискенләшеп китә. Явыз Иван, башында Сөембикә кебек акыллы һәм ил тойгылы хатын торганда, татар иленең баш бирмәячәген аңлап, аны Мәскәүгә озатуларын таләп итә. Бирмәсәләр, зур гаскәр белән килеп, Казанны яулап алу белән яный. Шуннан соң инде Казанның иң данлыклы һәм куәтле бәкләре, Сөембикәне русларга биреп, сугыштан котылмакчы булалар. Алар арасында Ходайкол  углан, Нургали бәк, Аңкилде абыз була. Алар Зөягә, Шаһгали янына барып, Сөембикәне улы белән русларга тапшырачакларын белдерәләр.

           Казан ханлыгының яулап алынуы Сөембикәнең фаҗигасе белән бәйле. Улы белән Мәскәүгә әсирлеккә озатылган ханбикәнең каргышы була, күрәсең, татарлар аны урысларга тапшырып, оборонага әзерләнеп өлгерербез дип уйлый, ләкин эшләре барыбер уңмый.

          Сөембикәне Мәскәүгә алып китү өчен, Казанга кенәз Петр Серебряный җитәкчелегендә берничә меңлек рус отряды килеп керә. Бу вакыйганы үз күзе белән күргән рус елъязмачысы болай дип язып калдырган: «Сөембикә, тоткын булуын аңлагач, бөтенләй хәлсезләнеп китә. Ачы тавыш белән кычкырып, җиргә ыгыла. Аның болай булуы бөтен сарай кешеләренә тәэсир итеп, андагы кешеләнең берсе дә еламый калмый. Сарайның сөйкемле хатыннары, матур кызлары, ачы тавыш белән елап, битләрен тырныйлар, чәчләрен йолкыйлар, кулларын чәйниләр иде. Боларның тавышлары сарайның тышына да ишетелеп, хан йортындагы кешеләр дә елый башлый. Хан сарае белән хан йорты канлы яшьләр агыза торган урын булып кала. Елау тавышы шәһәр халкына да ишетелеп, алар хан йортына җыела башлады. Казанлылырның кайсылары русларны кырмакчы булып, кулларына ташлар алганнар иде. Ләкин Казан башлыклары аларга ирек куймадылар. Таяклар белән куалап, хан йортыннан өйләренә куып җибәрделәр [20]».

         Сөембикәнең йөрерлек хәле калмаганга, аны рус сугышчылары сарайдан күтәреп алып чыгалар. Үтәмешгәрәйне исә сарай кешеләре күтәреп бара. Сафагәрәй ханның кабере янына килеп җитү белән, Сөембикә Петр Серебряныйдан ире кабере белән хушлашырга рөхсәт сорый. (Сафагәрәй Казан мәчетләренең берсендә күмелгән була). Елъязмачы Сөембикәнең моң-зарын искиткеч шигъри рәвештә тасвирлый: «Әй сөекле падишаһым, үзеңнең яшь һәм матур бикәңне кабул итсәнә! Мине харап итмәсәнә! Минем матурлыгым илә дошманнар файдаланмасалар иде. Мин синнән аерылмыйм, көлке һәм мыскыл ителер өчен, телләре һәм диннәре башка булган ят җиргә китмим. Әй сөекле падишаһым! Кем анда килеп минем егълавымны басылдырыр, кем минем ачы яшьләремне туктатыр, кем минем җанымның кайгыларын таратыр, кем минем яныма килер? Миңа һичкем юк. Мин кайгымны кемгә сөйлим: угълыма сөйлимме, ул сөттән аерылмаган; атама сөйлимме, ул моннан бик ерак; казанлыларга сөйлимме, алар бит үз ирекләре белән ант итеп мине русларга бирделәр. Әй сөекле падишаһым Сафагәрәй! Ник син миңа җавап бирмисең, ни өчен үзеңнең сөекле бикәңнең ачы үксүен ишетмисең? Менә монда, ишек төбендә, мәрхәмәтсез гаскәрләр торалар, алар мине, ерткычлар кыр кәҗәсен алып киткән кебек, синең яныңнан алып китмәкче булалар.  Берчагында синең хатның булган, бөтен Казан падишаһлыгының бикәсе саналган кеше хәзерендә кызганыч тоткын, ярлы һәм арык кол булып калды… Мин хәзерендә егълый да алмыйм, күземнән яшьләрем дә чыкмый. Бетми торган ачы яшьләр белән минем күзләрем сукырайды. Күп кычкырудан тавышларым кысылды».

           Сөембикә иренең кабере янында ике сәгать чамасы була. Шуннан соң аны Казансу буена алып китеп, матур итеп бизәлгән хан көймәсенә утырталар. Елъязмачы күрсәткәнчә, Сөембикәне озатыр өчен, каланың бар халкы Казансу буена җыела: ире-хатыны, егете-кызы, олысы-кечесе – берседә өйдә калмый. Һ. Атласи язганча: «Таш кебек каты күңелләр дә йомшарып, кызгану яше күрмәгән күзләрдән дә яшьләр дә агар булды [1]».

         Сөембикә көймәгә керер алдыннан халык  белән саубуллаша. Халык та аның белән чын күңелдән хушлаша, Сөембикәне кызгануын белдерә. Озакламый көймәләр кузгалып китә. Елганың ике яры өстендә Сөембикәне саклап рус гаскәре атлый. Алар артыннан исә яр буйлап казан халкы аны шактый озата бара. «Сөембикә чиктән тыш акыллы вә шуның илә бәрабәр бик юмарт, шулай ук халыкның һәркайсына мәрхәмәтле булганлыгы өчен, анны Казаннан җибәрү халыкка бик кыен тоелды» [1].

          Сөембикә белән бергә аның бөтен байлыгын – алтынын, көмешен, чигүле ефәк киемнәрен, кыймәтле зөбәрҗәт ташларын, савыт-сабаларын, берничә зур көймәгә төяп, Мәскәүгә алып китәләр. Кайбер риваятьләргә караганда, Мәскәүгә  Сөембикәнең китапханәсен дә алып китәләр. Ә бу китапханәдә Казан ханлыгының бөтен рухи байлыгы тупланган була, диләр: бик  борынгы елъязмалар, дини һәм шигъри китаплар, кулъязмалар, кыймәтле чыганаклар. Бу китапханә дә эссез югала. Кайбер  тарихчылар фикеренчә, аны Иван Грозный кушуы буенча Мәскәү Кремлендәге ниндидер җир астындагы мәгарәгә яшерәләр.

           Мәскәүнең Казанны алуында Европа руханиларының да мәкере зурдан була. Алар Явыз Иванны мөселман татарларын юк итәргә кирәк дип котырта. Бу тәре походының бер чагылышы. Казанны алганда Германия, Англия инженерлары урысларга заман технологияләре белән шәһәрләрне җимерү ысулларын өйрәтә.

          Сөембикәнең соңгы еллары турында мәгълүмат бик аз сакланган. Ханбиәне Мәскәүгә алып киткәч, әтисе Йосыф мирза Явыз Иванга: “Зинһар, кызым белән улымны бир,” - дип үгетләп хат яза. Мәскәү башлыгы аңа: “Кызың яхшы шартларда яши, аны Шаһгалигә кияүгә бирдек, ул үзен бәхетле тоя,” -  дип җавап бирә. Сабые Үтәмешгәрәйне, аның кулыннан тартып алып, көчләп чукындыралар. Ул озак яшәми, бик яшьли үлә. Бәлки, аның үлемен тизләткәннәрдер дә. Сөембикәне исә Явыз Иван карт, ямьсез, сатлыкҗан Шаһгалигә (Шаехгалигә) хатынлыкка бирә. Сөембикә анда берәр ел яшәгәч дөнья куя. Аның үлеме ничек булганын күз алдына китерер өчен, Явыз Иванның Шаһгали исеменә язылган ярлыгыннан бер өзек китерик: «Бөтен Русьның падишаһысы һәм бөек кенәзе булган Иван Васильевичтан туганыбыз Шәех ханга. Исмәгыйль, Касай, Юныс морзалар  (Нугай морзалары) безгә язу җибәргәннәр. Сез, туганыбыз, безнең кушуыбыз буенча, Сөембикәнең борының кискән, аңа төрлечә зур сыйсызлыклар кылып (ягъни ач тотып), аны үтергәнче кыйнаган, дип Йосыф бәккә (ягъни Сөембикәнең әтисенә) сүз булды, дигәннәр. Шуның өчен Йосыф бәк безгә ачулана, илчеләр һәм сатучылар җибәрми». Ярлык 1554нче елның гыйнварында язылган. Сөембикә дә шул вакытларда ерткычларча үтерелгән булса кирәк. Дөрес, Явыз Иван үз «туганы», Шаһгалине ничек тә якларга тырыша. Әмма аның бу кыланышының ни өчен эшләгәне мәгълүм.

           Мәскәү патшасы котыртуы нәтиҗәсендә Нугай Урда халкы үзара сугыша. 1555нче елда Йосыф мирза һәм Мәскәүгә сатылган бертуган энесе Исмәгыйль мирза гаскәрләре арасында канлы бәрелеш була. Йосыф мирза үтерелә. Сөембикә яклаучысыз кала. Аны кайгыртучы булмый. Ханбикә 1556-1557нче елларда үлә. Аның кабер ташы сакланмаган.

           Ләкин Касыйм татарлары риваятьләре буенча, Касыйм шәһәрендәге ханнар төрбәсендә Сөембикә дә җирләнгән. Анда бик күп кабер ташларын ватып бетергәннәр, нинди таш тапканнар, барысын да шунда китереп тутырганнар. Ханнар төрбәсе икән, анда каберләр дә санаулы булырга тиеш. Берсе Шаһгалинең атасы Данияр, башкалары хатыннарының каберләре булырга мөмкин. Шаһгалиның балалары юк. Бер кабер ташында Бүләк Шатбикәм дип язылган. Татар галимнәре биредә Сөембикә җирләнгән дип фаразлый. Ташта 37 яшендә вафат булган диелгән. Бүтән мәгълүмат юк. 1520 елларда туып, 1556 елларда үлгән булса, Сөембикәгә туры килә.

          Бер җирдә дә Сөембикә шушы җирдә туган дип әйтелми. Ләкин Мамадыш районының Арташ авылында ханбикәне безнең авыл кызы дип әйтәләр. Аның турында төрле имеш-мимешләр дә сөйлиләр, имләүләр тексты да сакланган. Нугай Урдасы кабиләләренең Нократ елгасы тирәсенә килеп утыруы бик мөмкин. Аларның бу тирәгә килеп төпләнүләре XV гасырның икенче яртысында башлана.

         Сөембикә манарасы турында да кызыклы фактлар бар. Урыс архитекторлары һәм безнең Нияз Халиков, манара 1711-1720нче елларда салынган, диләр. Беренчедән, моны исбатлаучы бер документ та юк. Икенчедән, ул вакытта татарны басып алган урыска нәрсәгә кирәк шундый зур корылма төзеп ятарга? Ул күп чыгым һәм көч таләп итә. Казанда салынган барлык манарларга да документ бар, ә аңа юк. 1240нче еллар тирәсендә француз короленең вәкилләре Алтай якларында сәяхәт кылганда татарлар үлгәннәрнең каберләренә манаралар салдыра дип язып калдырган, рәсемнәр ясаганнар. Корылмада Алтын Урда архитектура традицияләре нык чагыла. Сөембикәнең «Хан каберенә кордырдым манара» дигән язуы да билгеле. Бу Сафагәрәй каберенә корылган манара дип фаразлана. Ул төзелгәндә шымчылар, татарлар сугышка әзерләнә, дип Мәскәүгә донос язалар. Сөембикә манарасы, аның төбе бүгенгә кадәр өйрәнелмәгән. Анда ике ишек бар, берсен ачсаң, манарага менәргә мөмкин. Ә икенчесе кая бара? Манарага исемне урыслар кушкан дип уйлыйбыз, татарлар аны хан мәчете манарасы дип йөрткән.

          Фаҗигале  язмыш, аяныч үлем… Менә ни өчен халык Сөембикә образын, поэтик риваятъләргә төреп, күңелендә саклый. Сөембикә манарасыннан тыш, Казанда Сөембикә исеме белән бәйләнгән тагын бер урын бар. Ул да булса – Сөембикә бакчасы. Риваятъләргә караганда, ул Урта Кабан буенда, хәзерге Архиерей бакчасында урнашкан булган. Сөембикә җәй көннәрендә бөтен  туган-тумачасы белән монда яшәгән, ял иткән. Бакчада нинди генә гөлләр, чәчәкләр, матур-матур үсемлекләр булмаган. Хәтта мәрмәрдән эшләнгән сыннар да булган, диләр. Ә куак – агачлар арасында тутый кошлар, боланнар йөргәннәр, имеш. Тарихчылар да бу урында ханнарның җәйге резиденциясе булуын таныйлар. Бәлки, бу урында яңадан Сөембикә бакчасын торгызырга мөмкин булыр?!

          Казанның берәр урамына да Сөембикә исемен бирергә иде. Кайсысына? Безнеңчә, Казан Кремьле урнашкан иң борынгы урамга бирергә мөмкин. Сөембикә ханбикә кайчандыр шул урамнан йөргән, шул тирәдә ире Сафагәрәй белән хушлашкан…

1.2. Халык авыз иҗатында Сөембикә образы

           Милләтебезнең асыл затлары халкыбызның күңелендә мәңге онытылмас хатирә булып яши. Кадерле ул-кызларының исемнәре  бәет һәм тарихи җырлар, легенда һәм риваятьләр булып татар халкы күңелендә саклана. Мәгълүм ки, бәетләр тарихи яки тормыш-көнкүреш вакыйгалары артыннан ук, ә инде сүз төрле сугышлар, баш күтәрүләр кебек зур вакыйгалар турында барса, шулар белән бер үк вакытта иҗат ителәләр.

           «Сөембикә бәете» – татар тарихының иң фаҗигале чорын чагылдырган халык әдәбияты җәүһәрләренең берсе. Бу бәет турында Г. Бәширов болай ди: «Шул көнне крипечдин чыгарып, Казанки суына еткәнче Казан музыкантларының уйнап барган моңлы маршы көенә язылган (бу) шигырьләр гүя Сөембикәнең үз агызындан сөйләнгән кебек тәрҗемәи хәледер».

           «Сөембикә бәете» тарихи бәетләр өчен хас традицион башлам – вакыйгаларның елын-вакытын күрсәтү белән башланып китә («Мең дә биш йөз унбиштә бу дөньяга килгәнмен» [27]). Ләкин ханбикәнең туган елы әле бүген дә билгеләнмәгән. Мәсәлән, Һ. Атласи Сөенбикәнең туган һәм үлгән  елларын билгесез дип яза.

           Ф. Урманче  «Сөембикә бәете»нең  «ХVI гасырның икенче яртысында иҗат ителгән дип кистереп әйтеп булмый», дип яза [31]. Галим бәет «гүзәл ханбикә вафат булып, берничә гасыр үткәч барлыкка килгән булса кирәк», дигән фикерне алга сөрә [31]. Ә бәлки ул берничә йөз ел буена, язма рәвештәме яисә күңелдә йөрепме төрле үзгәрешләр кичергәндер, еллар-гасырлар үткән саен, аның нигезендә яткан тарихи вакыйгалар, фактлар онытыла баргандыр. Бәетнең алдагы юллары әнә шул турыда сөйли                                  Казаннарга Кырымнан китерде бәне тәкъдирем        

                Казанның бер яшь ханы Җангали булды ирем.

            Сөембикәнең беркайчан да Кырымда булмаганы мәгълүм. Нишләп соң аны бәет Казанга «Кырымнан алып килә?» Нишләп бәет нугай халкын бөтенләй белми. Тарихчылар моны тарихи сәбәпләр белән аңлаталар.(Бәлкем авторлар «Нугайлар – Кырым ярымутравының төньягында Дон һәм Донецк бассейннарыннан һәм Азов диңгезеннән башлап Каспий диңгезенә кадәр сузылган җирләрдә яшәгән төркиләр [21]» дигән мәгълүматка таянганнардыр.)

            Сөембикә турындагы бәетләрнең  берничә варианты барлыгы билгеле. Әмма аларның кайчан барлыкка килүләре  турында фикер аныклыгы юк. Танылган фольклорчы Хәмит Ярми татар фольклорының, шул исәптән бәетләрнең борынгы үрнәкләре XVI гасырда язылган «Казан тарихы»нда сакланып калган дип исәпли. Менә бу материалларны да борынгы татар фольклорының язма чыганакларындагы кызыклы үрнәкләре дип санарга мөмкин.  Шуларның берсендә аның кыз чагы турында әйтелә:

                Сөембикә атым, нугай затым, кая минем хан дәүләтем,

                Сабый чагым, нурлы йөзем, морза кызы булган вакытым.

          Югарыда бәеттән китерелгән өзектәге тагын бер игътибарга лаек гыйбарә Сөембикәнең беренче иренә кагыла: аның хакында ханбикә «Казанның бер яшь ханы»,  ди.

           Бәет нигездә Сөембикәнең шәхси тормышы вә кичерешләре белән сугарылган булса да, илдәге иҗтимагый хәлләрне, зур тарихи вакыйгаларны читләтеп үтми. Бу еллардагы Казанның хәле турында бәет шулай ук кыска, әмма тарихи вакыйгаларның асылын аңлардай мәгълүматлар бирә:

                Дөньялары хафалы, заманалар буталды,

                Казанга күрше илләрдән падишалар күз салды.

           Күрше илләр дигәндә монда, бер генә ил – Мәскәү күздә тотылгандыр.

Чыннан да, 1536нчы елда, Сафагәрәй яңадан тәхеткә утыргач, Мәскәү белән Казан арасында сугышлар, вак-төяк бәрелешләр әледән-әле кабатланып тора. Әнә шул вакыйгаларны гомумиләштереп, бәет болай ди:

                Сафагәрәй вакытында күп булды сугышлар,

                Һәркайдан яу килгәчтин авыр булды сулышлар.

           Әйтелгәнчә, Казанга каршы яу ХVI гасыр урталарында тик Мәскәү кенәзлегеннән генә килә. Тик алар төрле вакыта төрле юллардан – Нижгар, Пермь, Нократ якларыннан киләләр. Бәеттәге «Һәркайдан яу килгәчтин» сүзләре шуны күрсәтә булырга тиеш.

           Сафагәрәй хан дәверендә Мәскәүнең бердәнбер теләге – Казан ханлыгын буйсындыру була. Сафагәрәй моңа кискен каршы торып Казанның милли һәм дини мөстәкыйльлеген тулысынча саклап кала.

                Ундүрт ел гомерем үтте Сафагәрәй хан белән,

                Казан шәһәре күңелсез юлда түккән кан белән.

                Шәһәр тышында сугыш, эчендә тулган афәт,

                Шул тынгысыз вакытта Сафагәрәем вафат.

          Сафагәрәйнең үлеме бәеттә бары бер җөмлә белән генә әйтелә. Бәлки, язучыларга сәбәпләре билгеле дә булмагандыр.

          Сафагәрәй һәлак булгач, Казан хуҗасыз кала. Ханбикә үзен ике ут арасында калгандай хис итә: бер якта – Мәскәүдәге Мөдһиш Иван, икенче якта – Казанның шул ук Мәскәү яклы түрә-морзалары.

                Мәскәү ханы Казанны алмакчы була үзенә,

                Казанлылар фетнә ача, карамыйлар сүземә.

          Сөембикә җитәкчелекне үз кулына ала. Яңа хөкүмәт төзи. Башлыгы итеп Кошчак углан билгеләнә. Сөембикәнең уңышлы адымнарына карамастан, ханлыкта ызгыш-талаш, хакимият өчен көрәш дәвам итә:

                Башкара алмыйм эшемне, тыңлата алмыйм кешене,

                Һәркайсы үзе белгән булып, йөреттеләр уртак эшне.

         Әнә шундый шартларда Сөембикәнең хәле чыннан да фаҗигале була.

                Морзаларга мин әйттем, Мәскәү белән белешек,

                Һичбер җәбер итмәсә, буйсыныйк та килешик.

                Тыныч торсак, күп еллар каннарыбыз түгелмәс,

                Мәскәү белән сәүдә кылсак, дәүләтебез кимемәс.

           Бәеттәге бу сүзләнең барысы да тарихи чыганаклар белән раслана алмый. Мәскәү берничек тә Казанны «җәберләми» тора алмаячак. Икенчедән, бәеттәге Сөембикә исеменнән әйттерелгән «буйсыныйк та килешик» сүзләре шактый шик уята. Балачактан ирек яраткан Сөембикә Мәскәүгә буйсынырга ризалык бирмәс иде [31].

           Бәетне шулай укып анализлап чыксак, шактый тарихи чыганаклар белән туры килмәгән урыннарга юлыгырбыз. Әмма әдәби әсәр буларак, шул вакытта тарихи да булуы, ханбикә турында безгә шактый мәгълүмат бирә. Укучы өчен теле камил, безнең телгә яраклаштырылган.

           Халык иҗатында сакланып калган «Сөембикә» риваятенең дә берничә язып алынган варианты бар.

            Риваять – тарихта булган һәм халык күңелендә яхшы сакланган вакыйгалар, тарихи шәхесләр һәм топонимик урыннар турында сүз алып  бара.

            Бервакыт Мәскәү патшасы Сөембикә рәсемен күрә дә гашыйк була. Илчеләрен Казанга Сөембикәне кияүгә сорап җибәрә. Сөембикә риза булмый. Мәскәү патшасы ачуы килеп: «Үз теләгең белән чыкмасаң, сугышып алам, ди». Җиде ел камап торганнан соң крепость стеналарын ваттырып, Казан шәһәрен ала. Сөембикә дошманының җиңүен күргәч, ире күмелгән мәчет манарасына менә дә, аска ташлана. Менә шуннан соң хан мәчетен «Сөембикә манарасы» дип атый башлыйлар [27].

           Күреп үтүебезчә, легенда, бәетләрдә ханбикәнең бөеклегенә, булдыклылыгына дан җырлана. Үзенә бер күрүдә үк гашыйк булалар. Димәк, ул бик чибәр. Дошманнарга сатылмый, үлемне артыграк күрә. Бәет, әлбәттә, әдәби иҗат. Сөембикә ханбикә турындагы фольклор әсәрләре XVI гасырның икенче яртысында ук мәйданга чыккан һәм халык арасында телдән дә, язма рәвештә дә киң таралыш алган. Гасырлар дәвамында бу бәет, риваять, тарихи җыр, мөнәҗәтләргә яңа тарихи мәгълүматлар, фикри катламнар, әдәби төсмерләр өстәлгән, аларның яңа вариантлары барлыкка килгән.  Кайчан язылуы да мәгълүм булмаган бу әсәрнең тарих белән туры килмәве табигый. Әмма халык авыз иҗаты әсәрләрен киләчәк буыннар нигези чыганак итеп файдаланалар.

ЙОМГАК

Кыска гына вакыт аралыгында Казан ханлыгы белән идарә иткән (1549-51), сәяси зирәклеге белән аны рус дәүләте экспансиясеннән саклап калырга тырышкан, халкыбызның горурлыгына, яшәешебезнең милли  символына әйләнгән гүзәл һәм акыллы ханбикә Сөембикә (1516-1554 дән соң) турында дөнья әдәбиятларында йөзләгән шигырь, поэма, хикәя, повесть, роман, сәхнә әсәрләре язылган. Сөембикә шәхесе һәм аның исемендәге манара турындагы хезмәтләрнең саны гына да бихисап.

Сөембикә образы, Сөембикәнең чибәрлеген дә, каһарманлыгын да, фаҗигасен дә тарихи-эстетик хәтерендә саклый, буыннан-буынга тапшыра. Сөембикә образында символик мәгънә – татар иленең мөстәкыйльлеге җимерелү-юкка чыгуы да, әмма ләкин киләчәктә аның яңадан торгызылачагына өмет-ышаныч та яшеренгән. Аның халык арасында популяр булуы, минемчә, әнә шунда.

ΧΧ гасыр башында татар халкы иҗтимагый – мәдәни яңару баскычына аяк баскач та, Казан ханлыгы һәм Сөембикә турында күп санлы тарихи хезмәтләр языла, аларда документальлек өстенлек итә. Халык арасында таралган риваятьләр, бәетләр, тарихи җырлар һәм мөнәҗәтләр кабат актуальләшеп, вакытлы матбугат битләрендә дөнья күрә, халыкның милли аңын тәрбияләүгә хезмәт итә башлый.  

1900 – 1918 нче елларда Сөембикә шәхесенә игътибар гаять дәрәҗәдә югары була. Кыска гына вакыт аралыгында  Сөембикә турында күп санда фәнни мәкалә, проза һәм сәхнә әсәрләре, шигырьләр  барлыкка килә. Бу чорда Сөембикә тарихи шәхес һәм әдәби каһарман булып кына калмыйча, татар халкының милли азатлык идеалларын үзенә  туплаган  символик образга әйләнгән.

Нәтиҗә ясап шуны әйтергә кирәк: Сөембикә образын легенда, бәеттә, шигырьдә, поэмаларда, хикәя, роман-кыйссаларда, пьесаларда күрергә мөмкин. Әмма әлегә кадәр безнең әдәбиятта Сөембикә хакында чын мәгънәсендә эпик-трагик поэма, тарихи трагедия, опера яисә балет иҗат ителмәгән.

Шигъри әсәрләргә татар халык җырларында киң таралган һәм халыкның чыннан да авыр язмышын чагылдырган «Идел ярларында сары камыш», һәркемгә мәгълүм «кара урман», «шомлы язмыш», «төнбоеклы күл», «ятып елар җирләр» кебек, чын мәгънәседәге традицион һәм халкыбызның авыр тарихына багышланган шигъри образлар тезмәсе килеп керә. Сөембикәне бөек итеп манара югарылыгына күтәрәләр.

Шулай итеп, Сөембикә образы татар халык авыз иҗатында үз урынын алган. Сөембикә ханбикә – гомумтөрки тарихның да бөек каһарманы. Аның мөкатдәс образы – төрки дөнья өчен гомумтөркичелек идеяләрен үзенә туплаган олугъ символларның берсе.

ФАЙДАЛАНГАН ӘДӘБИЯТ

1. Атласи Һ. Себер тарихы. Сөен-бикә. Казан ханлыгы / Һ. Атласи.–Казан: Татар. кит. нәшр.,1992. – 448б.

2.  Әгъләмов М. Иман тәрәз шакый / М. Әгъләмов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 126б.

3. Әхмәт Р. Таң илчесе / Р. Әхмәт. – Казан: Татар. кит. нәшр.,1996. –288б.

4. Әхмәтҗанов  М. Күктә йолдызлар, җирдә без бар / М.Әхмәтҗанов // Мәдәни җомга. – 1997. – №36. – 15б .

5. Әхмәтҗанов М. Сөембикә мәңгелек сагыш / М. Әхмәтҗанов // Шәһри Казан. – 2001. –13апрель.

 6. Әхмәтҗанов М. Сөембикәнең баласы бер генә булганмы? / М. Әхмәтҗанов // Мирас. – 2005.– №11. – Б.79-80.

 7. Әшрәфҗанов   Х. Язучы һәм тарих / Х. Әшрәфҗанов. –Уфа: «Китап», 1998. – 112б.

8. Вәлиев  Р. Кышкы учак / Р. Вәлиев. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1994. – 276б.

9. Вәлиев Р. Сүзләрдән дисбе / Р. Вәлиев. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 312б.

10. Вәлиев М. Учагың сүнмәсен / М. Вәлиев // Мәйдан. – 2005. –№4. – Б.124.

11. Галимуллин  Ф. Изге ният белән / Ф. Галимуллин // Казан утлары. –1987. – №12. – Б.157-161.

12. Ибраһимова С. «Казан мәликәсе Сөембикә»нең туу тарихы / С. Ибраһимова // Сөембикә. – 2000. – №10. – Б.3-7.

13. Мостафин  Р. Фаҗигале язмыш / Р. Мостафин // Ватаным Татарстан. – 2002. – 31май.

14. Рәмиева И. Казан тарихында Сөембикә / И. Рәмиева // Сөембикә. –2001.– №10. – Б.4-6.

15. Рәмиева И. Чорлар аша Сөембикә дәшә / И. Рәмиева // Сөембикә. –2003. – №2. – Б.14-15.

16. Рәмиева И. Рус, татар, төрек әдәбиятларында ханбикә Сөембикә образы. / И. Рәмиева. – Казан, 2009. – 244б.

17. Рәшитов  Ә. Автопортретка штрихлар /  Ә. Рәшитов // Казан утлары. – 1986. – №3. – Б.119-125.

18. Сатарова  А.М. Р. Хәмиднең «Актамырлар иле» трагедиясендә чор һәм герой концепциясе/ А. М. Саттарова // Милли мәдәният. – 2002. – №2. – Б.84.

19. Татар халык иҗаты / Сөембикә риваяте. – Татар халык иҗаты. –Казан: Татар. кит. нәшр. – 1984. – 432б.

20. Урманче  Ф. Гүзәл ханбикәнең ачы язмышы / Ф. Урманче // Ватаным Татарстан. – 1994. – 21декабрь.

21. Урманче  Ф. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный / Ф.Урманче // Ватаным Татарстан. – 1996. – 16 август.

22. Урманче  Ф. Идегәй. Нурсолтан. Сөембикә. / Ф.Урманче. –  Казан: Татар. кит. нәшр., 1997.  – 174б.

23. Урманче  Ф. Сөембикә бәете / Ф. Урманче // Казан утлары. – 1997. –№8. – Б.161-175.

24. Урманче  Ф. Сөембикә фаҗигасе / Ф. Урманче // Татар иле. – 1997. –№37. – Б.4-6.

25. Урманче  Ф. Гасырларны кичкән гүзәллек / Ф. Урманче // Казан утлары. – 2001. – №9. – Б.120-129.

26. Урманче Ф. М. М. Херасковның «Россиядә» поэмасында – Сөембикә / Ф. Урманче. –  Сөембикә-ханбикә. – Казан: Идел-пресс.–2001.–192б.

27. Урманче Ф. Сөембикә-ханбикә. Җыентык. / Ф. Урманче. – Казан: Идел-пресс. – 2001. – 403б.

28. Урманче  Ф. Чорлар, гасырлар илчесе / Ф. Урманче // Мәдәни җомга. – 2002. – 19апрель. – Б.11-19.

29. Фәхретдин Р. Сөембикә манарасы / Р. Фәхретдин // Ватаным Татарстан. – 1990. – 15июль.

30.  Фәхретдин  Р. Сөембикә / Р. бине Фәхретдин // Мирас. – 1992. –№10. – Б.27-28.

31.  Фәхретдин Р. Үтәмеш Гәрәй хан вә Сөембикә / Р. Фәхретдин // Мирас. – 2001. –№10. –Б.37-43.

32. Халык авыз иҗаты / Сөембикә риваяте. – Халык авыз иҗаты // Сөембикә. – 1997. –№10. –Б.9.

33. Хатипов  Ф. Мөлкәтебезне барлаганда / Ф. Хатипов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. – 381б.

34. Хатипов Ф. Күңелләрдә Сөембикә, Сөембикә... / Ф. Хатипов // Ватаным Татарстан. – 2006. –14 апрель.

    35. Хәмидуллина  Р. Каты бәгырьле кешеләр /Р. Хәмидуллина // Казан утлары. – 1991. – №5. – Б.123-127.

    36. Шәмси С. Корбанбикә / С. Шәмси // Сөембикә. – 1999. – №10. – Б.14-16.

    37. Ярми  Х. Татар халык иҗаты / Х. Ярми. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1967. – 209б.

nsportal.ru

Сююмбике, правительница Казанского ханства - История в лицах

Сююмбике - дочь ногайского бия Юсуфа и прапраправнучка основателя династии Ногайской Орды Идегея, супруга последнего правителя Казанского ханства Сафы Гирея. Одна из первых женщин-мусульманок в истории исламского мира, которые выполняли роль главы государства

Супруга Казанских ханов

Первым мужем Сююмбике стал молодой хан Джан-Али. Союз был заключён исключительно из политических соображений и по ряду причин оказался неудачным. Джан-Али было всего 17 лет, навязанная супруга ему не нравилась и брак был бездетным.

Сююмбике неоднократно писала отцу с просьбой забрать её обратно в ногайскую степь. Бий Юсуф, любивший свою красавицу-дочь, настаивал на низложении Джан-Али, что и произошло в 1535 году. Ханский престол вновь занял Сафа Гирей и через некоторое время Сююмбике стала его женой.

Второе замужество оказалось гораздо удачнее: согласно всем имеющимся историческим сведениям, брак Сафы Гирея и Сююмбике был счастливым и "красносолнечная", по выражению автора "Казанской истории", ханум была для хана "всех любимее первых жен".

Смерть Сафы Гирея и его завещание

Сююмбике прожила с Сафой Гиреем 14 лет и родила ему сына-наследника. В марте 1549 года 42-летний хан умер, будто бы ударившись при купании в бане "во умывальный теремец главою своею". Несмотря на это, он успел озвучить свою последнюю волю, согласно которой, власть переходила к Сююмбике, которая стала единоличной правительницей Казанского ханства, и должна была оставаться таковой, вплоть до совершеннолетия их сына Утямыша.

Улан Кучак, воевода крымских гвардейцев Сафы Гирея, всячески поддерживал царицу. Не без его участия трехлетний Утямыш Гирей стал ханом, а Сююмбике - регентом при нем. Политический курс Казанского ханства остался таким же, как и при Сафе: ориентация на Крым с опорой на иноземное войско.

Сююмбике во главе Казанского ханства

Став в 1549 году во главе государства, Сююмбике проявила себя мудрой правительницей и быстро завоевала народную симпатию. Она взяла на себя содержание мечети, при которой был погребен Сафа Гирей, а также провела некоторые реформы, освободив крестьян, мелких ремесленников и торговцев от высоких налогов. За это летописцы назвали её "крестьянской царицей".

Особую роль сыграл вот какой её поступок: царица передала медресе при мечети Кул Шарифа собственную библиотеку, воспользоваться которой мог любой учитель (хальф) и даже ученик (шакирд), причём не только учащийся в этом медресе.

Правление Сююмбике было недолгим, всего два года - с весны 1549 до середины 1551 года.

Пленение и смерть Сююмбике

Постройка русского военного городка в Свияжске в 30 км от Казани дало толчок следующим событиям: царица призывала готовиться к обороне города и собирать все имеющиеся войска, но далеко не все были согласны с этой позицией.

Члены ханского совета, карачи, тайно договорились через Свияжск с Москвой о следующем: Казань будет сдана, власть передадут свияжскому воеводе Шигалею, а Сююмбике с сыном вышлют в Москву. Иван IV дал своё согласие. 11 августа 1551 года в Казань прибыл воевода князь Серебряный, из старинного рода удельных князей Оболенских. Сююмбике дали на сборы 10 дней, по истечении которых она с сыном должна была отбыть в Москву.

Узнав про арест Сююмбике, горожане предприняли попытку прорваться на ханский двор и освободить ее, однако были отбиты и разогнаны по домам. 21 августа 1551 года царица, простившись с могилой Сафы Гирея и с Казанью, покинула город.

В Москве Сююмбике поселили во дворце при царице Анастасии Романовне. После падения Казани, по свидетельству князя А.М. Курбского, возникла возможность реставрации Казанского ханства под началом самой пленной царицы или её сына Утямыша. Во избежание подобных попыток бывшую казанскую царицу спешно выдали за Шах-Али и поселили в Касимове.

В 1553 году Утямыша забрали у матери, крестили его в Чудовом монастыре под именем Александр Сафакириевич и определили на проживание при дворце русского царя. Прожил Утямыш Гирей всего 20 лет.

Когда и где скончалась Сююмбике точно не известно. Профессор Урманчеев, к примеру, пришел к выводу, что наиболее вероятная дата ее смерти - 1557 год. Царице тогда было всего 38 лет. Что касается места захоронения, то в Касимове, в мавзолее Шаха-Али обнаружен неизвестный надгробный камень. Возможно, под ним и захоронена "крестьянская царица".

www.kul-sharif.com

Кем была знаменитая царица Сююмбике?

Образ Сююмбике знаком каждому жителю современного Татарстана с детства. Маленькие девочки, будущие хранительницы домашнего очага хотят быть похожими на нее, а мальчики видят в ней идеал женской красоты, внутреннюю гармонию и непоколебимую преданность родному народу. С ее именем связано немало легенд, каждая из которых показывает характер последней царицы Казанского ханства с новой стороны, открывая иные границы ее преданности и любви.

Открывшаяся в Национальной художественной галерее «Хазинэ» выставка «Художники Татарстана: образ Сююмбике – последней царицы Казанского ханства в канун 500-летия со дня рождения», приуроченная ко Дню Республики Татарстан из собрания Государственного музея изобразительных искусств Республики Татарстан и произведений живописи художников Татарстана, позволит открыть для себя легендарный образ Сююмбике в новом ракурсе, увидеть ее глазами художников, на миг перенестись в Казанское ханство 1535-51 годов, «воочию» увидеть, как Иван Грозный пленял столицу, какими сильными и стойкими были казанские защитники и как красивы и утончены были их супруги.

Дата рождения царицы доподлинно неизвестна, по некоторым сведениям она родилась около 1516 года. Сююмбике – дочь Ногайского хана Юсуф бея, праправнучка основателя Ногайской Орды Идегея. В ханской Казани она жила в 1535 – 1551 годы. Судьба царицы стала символом золотого века исторического прошлого татарского народа. Ее образ овеян символикой, легендами, мифами и преданиями, с ним связаны представления об истинной красоте татарской женщины, о материнстве и любви к Отечеству.

- Образ царицы Сююмбике не только на картинках, он в душе нашего народа, - обратился к собравшимся на открытии выставки Разиль Валеев, председатель Комитета Государственного Совета Республики Татарстан по образованию, культуре, науке и национальным вопросам. – Он везде почитаем. В любой татарской семье знают и почитают Сююмбике. Ее знают по всем миру, и каждый тюркский народ почитает ее как свою. Дух царицы, ее образ неисчерпаем. Она не просто умница и красавица, Сююмбике – символ татарского народа.

О том, что образ казанской царицы известен по всему миру, сказал и Турхан Дилмач, Генеральный консул Республики Турция в Казани. В своем обращении к гостям выставки он отметил, что бесчисленное множество стихотворных и рукотворных памятников посвящено последней царице Казанского ханства.

В народе из поколения в поколение передается легенда о последней казанской царице. Жила в Казани красавица — царица Сююмбике. Она была так хороша собой, что если выходила на балкон, то месяц старался спрятаться за тучи, а днем даже солнце тускнело перед ее красотой. Дошли вести о ее необычайной красоте до Ивана Грозного, и послал он гонцов с предложением руки и сердца. Но гордая царица его отвергла.

В гневе он собрал огромное войско и двинулся против Казани, желая покорить красавицу силой, и когда весь город был окружен русскими войсками, царица Сююмбике, видя бесполезность дальнейшего сопротивления, поставила Ивану Грозному условие: она выйдет замуж, если он сможет за семь дней построить самую высокую в городе башню.

Иван Грозный согласился, собрал всех строителей и под страхом смертной казни повелел им исполнить приказание. Прошел первый день — построили первый ярус, во второй — второй. К концу седьмого дня закончили все строительство. Начали свадебный пир. Сююмбике попросила позволения посмотреть на родной город с высоты башни. Царь не мог ей отказать в этом невинном желании. Поднялась она на верхнюю площадку, попрощалась со своим народом и бросилась вниз на острые камни. Так гласит легенда, которую расскажет вам любой житель Казани.

На самом деле судьба царицы гораздо трагичней, чем описывают легенды. Сююмбике была дочерью ногайского мурзы Юсуфа, она была выдана замуж за казанского хана Джанали. Она успела прожить с ним всего 2 года, как во время переворота мужа убили, и Сююмбике стала пятой женой Сафа-Гирея, который был намного старше ее. Прожив с ним 14 лет, Сююмбике овдовела вновь.

Ханом провозгласили малолетнего сына Сююмбике — Утямыш-Гирея. Фактической же правительницей стала Сююмбике. Время ее правления — это тяжелые годы последних лет царства. В результате дворцового переворота царицу вместе с сыном выдали московскому царю. По свидетельству современников, царица наотрез отказалась принять христианскую религию, ее разлучили с сыном и отдали в жены Касимовскому хану Шах-Али. Сын ее был крещен под именем Александр и в возрасте 20 лет скончался.

Ильмира Гафиятуллина, Казань

Если вы нашли ошибку, выделите текст и нажмите Ctrl + Enter.

islam-today.ru

Башня Сююмбике в Казани - падающая башня

Башня Сююмбике расположена на территории комплекса Казанского Кремля и является одной из главных достопримечательностей Казани. Ее популярность объясняется интересной историей и легендами, а также и тем, что она является падающей. Интересные факты про историю создания башни Сююмбике в Казани.

Историки до настоящего времени спорят о времени ее возведения и речь идет не о точной дате, а об исторической эпохе. По одной из версий башня Сююмбике в Казани была построена в период расцвета Казанского ханства, к XII — XV векам, когда она была дозорной и называлась Казанским минаретом. Если следовать этой версии, то она является единственным сохранившимся памятником татарской архитектуры тех времен в Казани.

Также есть мнение, что ее построили после взятия Казани Иваном Грозным, отдавшим приказ возвести сооружение за семь дней. Именно из-за спешки фундамент был выполнен неглубокий, чем объясняется и продолжающийся наклонРезультаты последних раскопок показывают, что строительство проводилось в XVII веке. В тоже время некоторые факты свидетельствуют о ее возведении в XI – XV веках. Поэтому часть ученых выдвинула предположение, что на этом месте первоначально была построена деревянная башня, а позже ее перестроили в каменную. В том месте, где старый фундамент отсутствует, происходит наклон строения.

Большинство историков все же придерживается мнения, что башня Сююмбике была построена в XVII веке.

Башня Сююмбике: архитектура

Высота сооружения составляет 58 метров, а наклон — почти два метра. И хотя она наклонилась меньше, чем знаменитая Пизанская башня, по высоте она больше ее на два метра. В отличие от нее фундамент Сююмбике не укреплялся до тех пор, пока отклонение от вертикали не составило 1,5 метра.

Башня Сююмбике (Казань) имеет семь ярусов:

• Первый является самым широким, это проездной ярус с аркой посередине.
• Второй ярус имеет, как и первый, четырехугольную форму, но меньше по высоте и ширине.
• Третий ярус построен аналогично второму, но имеет небольшие окна.
• Четвертый и пятый ярусы – восьмиугольные.
• Шестой и седьмой ярусы являются дозорной вышкой.

На вершине сооружения установлен шпиль зеленого цвета с полумесяцем.

Башня Сююмбике: легенда

Имя Сююмбике составное — Сююм по старотатарски означает любимая, а бике — владычица. Имя Сююмбике переводится «любимая царица» казанского народа в 16 веке. Действительно, Сююмбике была красавицей и благородной образованной женщиной, вдовой хана, погубленного в борьбе за престол.

Существует несколько легенд о названии:Самая популярная легенда «башня Сююмбике» гласит о том, что царь Иван Грозный после взятия Казани хотел, чтобы царица Сююмбике вышла за него замуж. В случае ее отказа, царь мог наказать весь татарский народ. Чтобы спасти свой народ от бед, царица приняла предложение Ивана Грозного, но выдвинула условие, что за семь дней будет построена семиярусная башня. Когда ее желание было выполнено, она поднялась наверх и бросилась на землю. С тех пор башню называют ее именем.Вторая легенда более прозаична. Считается, что башня строилась под руководством самой царицы в честь погибшего второго мужа Сафа ГиреяНаверху башни ранее был установлен позолоченный шар. Согласно легенде, в нем хранились летописи Казанского ханства, написанные его ханами. Вместе с тем, исследования показали, что шар пустой, хотя в нем были дыры, что говорит о возможном хищении исторических документов

Башня Сююмбике наряду с мечетью Кул Шариф и Спасской башней Кремля, является символом Казани, известным не только в России, но и в зарубежных странах.

Источник

Похожие чудеса:

chydesa-mira.ru

Сююмбике - это... Что такое Сююмбике?

Сююмбике́ (тат. Sɵyembikə, Сөембикә, тюрк. Сөенбикә) — правительница Казанского ханства, жена казанских ханов Джан-Али (1533—1535), Сафа-Гирея, Шах-Али, дочь ногайского бия Юсуфа и прапраправнучка основателя династии Ногайской Орды Идегея. Одна из первых мусульманок-глав государств в истории ислама.

Биография

Башня Сююмбике, входящая ныне в комплекс Губернаторского Дворца, — это историческая жемчужина Казанского Кремля и архитектурная эмблема Казани[1].

Первый муж Сююмбике Джан-Али был поставлен на престол в малолетнем возрасте согласованым решением промосковски настроенного правительства во главе с князем Булат Ширин и Московского князя Василия III. Управление во время малолетства хана осуществляла царевна Ковгоршат, она же устроила брак Джан-Али с Сююмбике, что было приурочено к совершеннолетию хана и перехода власти к нему. Брак был согласован с Москвой, причём Москва согласилась очень быстро, так как надеялась, через этот брак приблизить бия Юсуфа и создать определенный противовес свергнутому хану из крымской династии Сафа Гирею, который находился у своего тестя, могущественного ногайского мирзы Мамая. Брак был неудачным, хан пренебрегал женой, у них не было детей. Сююмбике жаловалась отцу и просила её забрать. Юсуф предлагал сместить хана и требовал вернуть дочь. Все эти события стали предметом дипломатической переписки.

Джан Али не устраивал не только жену, но и казанское правительство, которое, видимо, также не удовлетворяло давление со стороны Москвы и вмешательство во внутренние дела ханства. В 1535 году при участии Булат Ширина и Ковгоршат был совершен переворот, Джан-Али был убит, а на трон повторно пригласили Сафа Гирея. Сююмбике стала его пятой женой.

После смерти Сафа Гирея правила Казанским ханством в 1549—1551 годы в качестве регентши ввиду несовершеннолетия своего сына, который стал наследником ханского престола в грудном возрасте. Царица Сююмбике — одна из первых женщин-мусульманок в истории исламского мира, которые выполняли роль главы государства.

В 1551 году она была выдана мурзами Ивану Грозному вместе со своим сыном Утямыш-Гиреем и казанской казной. В Патриаршей летописи об этом говорится, что они (казанцы) послали

к Шигалею (Шах Али) и к воеводам бити челом, чтобы государь пожаловал, гнев свой им отдал, а пленити их не велел, а дал бы им на царство царя Шигалея (Шах Али), а Утемыш-Гирея царя государь к собе взял и с материю Сююнбика-царицею

Через полтора года против своей воли была отдана замуж за касимовского правителя Шах-Али. Утямыш-Гирей был оставлен на воспитание при Московском царе Иване Грозном. Последние годы жила в Касимове, где и умерла. Могила неизвестна.

Дети:

Источник

• В. В. Трепавлов. История Ногайской Орды. Москва. Издательская фирма «Восточная литература», РАН

См. также

• Татар исәмнәре ни сөйли? КАЗАН «РАННУР» НӘШРИЯТЫ 1998 г. с.416

Сөембикә, Сөенбикә — Сөемле (сөекле) бикә; сөекле кыз.(Суюмбика, Суюнбика).

• Татарча-Русча Сүзлек. КАЗАН ТАТАРСТАН КИТӘП НӘШРИЯТЫ 1988 г. (Татарско-Русский Словарь) с. 276, 56.

сөекле — букв. любимая, милая, возлюбленная, бикә — букв. госпожа, барыня.

Примечания

dic.academic.ru

исторические факты и легенды о казанской царице — Реальное время

Последняя царица Казанского ханства. Часть 2: низложение и ссылка

«Реальное время» продолжает рассказывать о самом известном персонаже татарской истории – царице Сююмбике, 500-летие которой отмечается в эти дни. Историк и колумнист нашего издания Булат Рахимзянов подготовил вторую колонку о перипетиях ее судьбы и околодворцовых интригах, связанных с ней. Исследователь также разбирает некоторые легенды, связанные с именем Сююмбике.

Сююн-бике и казанская знать

Ногайская родня Сююмбике (Сююн-бике), тщательно взвесив шансы на победу обеих враждующих групп в Казани, видимо, учтя настроение некоторых казанцев, утверждавших: «нам дей без Москвы нельзя быти», и видя, что перспектива воцарения Шах-Али на казанском престоле становилась все более реальной, приняла энергичные меры к тому, чтобы Сююн-бике осталась у власти. Глава Ногайской Орды бий Юсуф предложил выдать Сююн-бике замуж за Шах-Али.

Сююн-бике предстояло решить, на кого надежнее положиться — на ставленника Москвы Шах-Али или на крымских выходцев — опору покойного Сафа-Гирея. Она имела все основания не доверять казанцам. Надежно ли будет царствование Шах-Али, третье по счету? Но, с другой стороны, крымская группировка выставляла своих претендентов на казанский престол — старших сыновей Сафа-Гирея, живших в Крыму. Сююн-бике, видимо, нашла компромиссный вариант. Она приблизила к себе главу крымцев в Казани — улана (знатный вельможа, чингисид) Кучака, дала ему все полномочия временного правителя и нашла опору в ханской гвардии, которая провозгласила казанским ханом Утямыш-Гирея.

По данным «Казанской истории», молодая вдова вступила в отношения с крымским выходцем уланом Кучаком. Сложно сказать, что реально связывало Кучака и Сююн-бике. Судя по всему, вдвоем они проводили политику лавирования, но с креном в крымскую сторону. Почувствовав, что казанцы их предадут, Кучак со своим окружением спешно бежал («жены и дети пометав»). На Каме их ждали московские заставы. Крымцев перебили, а Кучак и несколько уланов и беков (князей) попали в плен, впоследствии «за их жестокосердие казнены» в Москве (всего – 46 человек). С этого момента судьба Сююн-бике оказалась предрешена.

Миниатюра Лицевого летописного свода XVI века: «И царь приехал в Москву, и государь царя Шигалея пожаловал великим жалованием, и Шигалей просил у государя многие села в Мещере, и все ему дал государь». Фото wikipedia.org

После бегства Кучака Сююн-бике не оставалось ничего иного, как пойти на соглашение с Москвой путем брака с Шах-Али. Правительство Сююн-бике обязалось признать Шах-Али «царем на Казани», чтобы он взял ее «честно женой себе, не гордяся собою, с любовию, не яко горкую пленницу, но яко царицу любимую и прекрасну». Эта речь была «люба… царице и всем вельможам и всему народу казанскому».

Позже, согласно версии автора «Казанской истории», Шах-Али решил изгнать Сююн-бике из Казани за то, что она якобы хотела его отравить. Вероятно, все это – всего лишь плод буйной фантазии автора.

Если судить по источниковым фактам, после падения Кучака казанская элита приняла решение выслать Сююн-бике с сыном от хана Сафа-Гирея Утямышем в Свияжск (Московское государство). 11 августа 1551 года на Казанском устье князь Петр Серебряный встречал плененную царицу. Вечером того же дня они уже находились в Свияжске. Утямыш-Гирея сопровождали два сына улана Кучака. 5 сентября 1551 года все они прибыли в Москву. Казанский период жизни Сююн-бике закончился московским пленом.

Итак, правила Сююн-бике в Казани недолго – всего два года. Политические ветры сменились, и верх стала одерживать «московская» партия. Кучак пытался бежать, но был пойман. Царицу с малолетним сыном арестовали, отправив в «почетный плен» в Москву.

В дальнейшем народная молва интерпретировала эти события по-своему. После взятия Казани русскими войсками Сююн-бике, чтобы не сдаваться захватчикам, якобы бросилась с башни, которая сегодня носит ее имя. На самом деле, как мы видели, ее увезли в Москву еще в 1551 году, за год до падения столицы Казанского ханства.

После взятия Казани русскими войсками Сююн-бике, чтобы не сдаваться захватчикам, якобы бросилась с башни, которая сегодня носит ее имя

В Московском государстве

В начале 1552 года русские дипломаты сообщили в Ногайскую Орду, что «за отца его грубость» они вывезли Утямыша из Казани; при этом Сююн-бике «к нам же приехала». По словам русских дипломатов, Шах-Али не захотел держать ее у себя. Иван Грозный пожаловал ее «платьем и ествою». Также московские власти «…ей же кормить дали» ее сына Утямыш-Гирея. Особо подчеркивалось, что из-за «грубости» Сафа-Гирея им «в таком нашем жалованье не пригоже было быти».

Все эти объяснения были нацелены в первую очередь на бия ногаев Юсуфа и его сыновей: с мая 1552 года все усилия ногайской дипломатии сконцентрировались в стремлении вернуть Сююн-бике и Утямыш-Гирея в Ногайскую Орду. Возможно, Юсуф желал использовать дочь как козырь в борьбе за Казань. Также не исключено, что ему как отцу просто было жаль ее, ставшую заложницей политических интриг и изменчивых обстоятельств. Иван Грозный понимал, какой вред Москве может принести Сююн-бике, если ее отпустить к ногайской родне. Москве необходимо было удержать ее в поле зрения московского правительства.

Для этого удобной формой отказа послужило замужество Сююн-бике и Шах-Али. Согласно летописной реконструкции, Сююн-бике выдали за Шах-Али в мае 1552 года.

Дата смерти Сююн-бике – один из наиболее сложных и, по-видимому, окончательно неразрешимых вопросов. Вероятно, она умерла не ранее 1554 года. В Касимове, в мавзолее Шаха-Али обнаружен неизвестный надгробный камень. Возможно, под ним и захоронена казанская царица.

Каково было положение Сююн-бике в Казани и в Касимове, где она провела последние годы? После смерти хана Сафа-Гирея Сююн-бике опиралась в Казани на крымского выходца улана Кучака. Его вынужденное бегство (по политическим причинам) разрушило ее влияние. Казанская знать поспешила выдать неудобную фигуру московским властям – ее вывезли в Московское государство. Казанская политическая элита стремилась как можно быстрее избавиться от нее и ее сына, так как они ассоциировались с Крымом (несмотря на ее ногайское происхождение – сказалась связь с Кучаком) – основным противником Москвы на внешнеполитической сцене в это время. Московские власти расценивали ее как плененного врага по той же причине.

В Касимове, в мавзолее Шаха-Али обнаружен неизвестный надгробный камень. Возможно, под ним и захоронена казанская царица

Кочевое окружение ханов, которые всегда после 1518 года были пришлыми, и местная казанская знать воспринимали друг друга как чужаков; отношения между ними были всегда напряженными. Это неудивительно – основой конфликта между пришлым окружением царственной особы – потомка Чингис-хана – и давно оседло живущей в Казани знати являлась не только (и не столько) разница в образе жизни и привычках, сколько их цели, сильно отличавшиеся друг от друга. Если для местной элиты это было сохранение того, что она уже имела, за собой и в дальнейшем — стабильность, то для пришедшего с ханом окружения важно было скорейшее обогащение за счет «земли», что не могло не приводить к разному видению одних и тех же ситуаций.

Этот конфликт сыграл роль и в скорейшей выдаче Сююн-бике элитой Казани московским властям. Москва встретила пленницу великодушно, но настороженно. Сложно сказать, где она в это время находилась, — в Москве или в Касимове. Последнее предположение наиболее вероятно.

Положение Сююн-бике при Шах-Али достоверно не известно. В «Казанской истории» и грамотах Юсуфа оно рисуется как бедственное. Жила де «аки в темнице», Шах-Али якобы «казнил» ее — «носа еи срезал и, поруганье великое учиняя, убил ее до смерти». Это не соответствовало действительности: для успокоения волнующейся ногайской родни русское правительство отправило в Касимов гонца И. Пахомова с грамотой к Шах-Али. В послании касимовскому хану рекомендовалось допустить к Сююн-бике послов сыновей Юсуфа Юнуса и Али, а ей рекомендовать отправить к Юсуфу и матери послание от себя. В целом, видимо, она не бедствовала, но морально была сильно подавлена.

Сююн-бике, чтобы спасти жителей, согласилась выйти замуж при условии, если русский царь за семь дней построит в Казани высокую башню. Башня на литографии А. Дюрана середины XIX в.

Легенды о царице

О Сююн-бике сложено немало легенд. Приведу только две из них. Якобы однажды Иван Грозный, прослышав о сказочной красоте царицы, прислал в Казань своих сватов. Гордая красавица отказала русскому царю. Тогда Иван Грозный решил применить силу — пошел на Казань с огромным войском и осадил город. Сююн-бике, чтобы спасти жителей, согласилась выйти замуж при условии, если русский царь за семь дней построит в Казани высокую башню. Условия царицы были приняты, и строительство началось. К исходу седьмого дня башня была готова. Тогда Сююн-бике поднялась на самый верхний ярус башни и бросилась вниз головой. Так она погибла, не желая попасть в руки ненавистного царя. В память о своей славной дочери татарский народ назвал башню ее именем.

Согласно другой легенде, не менее поэтичной, башня была специально построена царицей Сююн-бике в память о своем муже Сафа-Гирее. Тело его покоилось в белокаменном мавзолее рядом с этой башней. Если верить словам «очевидцев», над гробом своего мужа Сююн-бике часто молилась, оплакивая его смерть и свою судьбу. Русский летописец так описывал прощание пленницы Сююн-бике с могилой Сафа-Гирея перед насильственной отправкой ее в Москву: «Пришла, убитая горем, в усыпальницу мужа, обняла с плачем могилу и причитала жалобно со словами: «О великий хан! Ты в неведении, что случилось с твоей любимой женой и сыном. Так знай же! Отдаемся мы теперь в руки жестокому царю московскому. Не могла я одна противиться силе его и крепости. И не было того, кто помог бы мне. Хан мой милый! Услышь горький плач мой и открой темный свой гроб, и возьми меня, живую, к себе. И пусть будет нам гроб твой один на двоих — тебе и мне!». И долго еще так причитала царица, и даже приставленный к ней воевода прослезился, и все находившиеся там люди плакали и рыдали. И проводил ее с честью весь народ Казанской земли, вспоминая разум ее, мудрость и большую заботу о знатных и совсем простых людях".

Роль в политике. Место в исторической памяти народа

Сююн-бике сыграла в истории позднезолотоордынского мира XVI века заметную роль. Для Казани она стала символом борьбы за независимость, несмотря на то, что ее степные симпатии шли вразрез с интересами казанской знати. Ее власть в 1549 – 1551 годы в значительной мере покоилась на саблях кочевников. Бегство улана Кучака и его окружения и изоляция Казани от Ногайской Орды низвергли ее царствование. Жизнь Сююн-бике в Касимове, вероятно, была не очень счастливой – брак с Шах-Али, скорее всего, был заключен без учета ее мнения. Однако это было место, где она нашла свое последнее пристанище.

Надпись на текие хана Шах-Али

На примере как личной, так и политической судьбы Сююн-бике можно сделать некоторые выводы о периоде, в котором она жила и правила, о тенденциях, которые определяли жизненные векторы элиты средневекового татарского мира. В первой половине XVI века для государств-наследников Золотой Орды, русских княжеств, а также для сложившейся на их основе Московской Руси была характерна сложная система взаимосвязей, в которой доминирующей чертой их отношений была взаимозависимость. По сути, все государства, образовавшиеся в результате распада Улуса Джучи, жили как некий единый организм, только формально разделенный некоторыми границами. Сбои в каком-либо «органе» этого организма чувственно отзывались в других его местах. Поэтому важно было иметь какую-либо объединяющую нить, которая бы соединяла все воедино. Такой нитью часто выступали династические союзы.

Браки на дочерях ногайских мирз имели действенное внешнеполитическое влияние и являлись стабилизирующим фактором на пространстве Золотой Орды и после ее распада. Женщины, символизировавшие «землю», были той нитью, которая связывала людей и государства воедино. Сююн-бике связала собою как Ногайскую Орду, откуда она была родом, так и родные ей Казанское и Касимовское ханства, а также и Московскую Русь, с которой у нее, скорее всего, были связаны не самые лучшие воспоминания.

Большую часть жизни царица провела в Казани и Касимове, которые, несомненно, стали ей родными местами. И это неудивительно. Эти два государства имели много общих черт, как, впрочем, и много того, что их различало.

Личная жизнь этой женщины в «свернутом» виде содержит в себе историю всего татарского средневекового мира, которая была далеко не однозначной. В ней были и интриги, и желание удержать власть любой ценой, и разнообразные коалиции как друг с другом, так и с иноверцами, и любовь, и ненависть, и предательство, и плен, и жизнь вдали от родины. Судьба казанской, а позже касимовской царицы явилась ярким отражением всего вышеперечисленного. Нам трудно судить, была ли эта судьба счастливой. Скорее, она являлась примером служения своему народу. Сююн-бике пожертвовала личным счастьем ради счастья других. Этот личностный путь, как и другие, имеет право на существование. Подтверждением этого факта служат как многочисленные легенды о казанской царице, до сих пор витающие в умах татарского народа, так и архитектурная башня в Казани, названная по имени казанской царицы.

См. также:

Связывая разные миры: Сююмбике в Казани, Москве и Касимове

Булат Рахимзянов, фото предоставлены автором

Справка

Рахимзянов Булат Раимович — историк, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, кандидат исторических наук.

• Окончил исторический факультет (1998) и аспирантуру (2001) Казанского государственного университета им. В.И. Ульянова-Ленина.
• Автор около 60 научных публикаций, в том числе двух монографий.
• Проводил научное исследование в Гарвардском университете (США) в 2006-2007 академическом году.
• Участник многих научных и образовательных мероприятий, в их числе — международные научные конференции, школы, докторские семинары. Выступал с докладами в Гарвардском университете, Санкт-Петербургском государственном университете, Высшей школе социальных наук (EHESS, Париж), университете Иоганна Гуттенберга в Майнце, Высшей школе экономики (Москва).
• Его вторая монография «Москва и татарский мир: сотрудничество и противостояние в эпоху перемен, XV — XVI вв.» недавно вышла в санкт-петербургском издательстве «Евразия».
• Область научных интересов: средневековая история России (в особенности восточная политика Московского государства), имперская история России (в особенности национальные и религиозные аспекты), этническая история российских татар, татарская идентичность, история и память.

realnoevremya.ru

Башня Сююмбике: сакральный символ всего татарского народа (Россия) |

Башня Сююмбике – это центральная архитектурная достопримечательность Казанского кремля. Одной из особенностей Сююмбике является то, что она, подобно всемирно известной башне в Пизе, также относится к «падающим». Шпиль 58-метровой конструкции отклонен от вертикальной оси на 1,98 м.

Архитектурный символ всего Татарстана состоит из семи ярусов, грани которых украшены кирпичными валиками или лопатками. Если обратить внимание на композиционные особенности башни Сююмбике, то можно заметить, что в ней органично переплетаются элементы русского и татарского зодчества.

Дата постройки данного объекта культурного наследия интересовала еще историков XX века, однако время возведения башни Сююмбике до сих пор остается дискуссионным вопросом. Все дело в том, что нет ни одного документального источника, на основе которого можно бы было узнать конкретные хронологические рамки постройки башни.

Некоторые историки считают, что Башня Сююмбике была возведена еще во времена существования Казанского ханства (1553 год), другие же склоняются к более поздней дате - XVII — начало XVIII века. Сейчас большинство исследователей считает теорию о постройки башни во времена Казанского ханства ложной, так как на древних рисунках путешественников ее не было, так же как и в работах саксонского ученого Адама Олеариуса, посетившего город в 1638 году.

Что уж известно точно, то это дата установления двуглавого орла – 1730 год. Полумесяц, сверкающий на вершине башни, также имеет собственную историю. Когда 14 марта 1918 года власти приняли решение передать башню татарскому населению, был также заменен на ней российские герб золотистым полумесяцем. Однако уже в 1930 году в связи с жесткой антирелигиозной политикой СССР полумесяц был убран, и на прежнее время его вернули только в 80-х годах по просьбам татарской диаспоры Казани.

Казанцы видят в башне Сююмбике сакральный символ всего татарского народа. С 1991 года Сююмбике служит в качестве минарета. В ней традиционно читают азан во время поминальных молебен о казанцах, которые погибли во время наступления Ивана IV.

terra-z.com

Смотрите также

• 
  Реферат памятники природы ростовской области
• 
  Реферат россия восток или запад
• 
  Реферат предоставление и изъятие земли
• 
  Реферат обязанности участников дорожного движения
• 
  Слово и дело государево реферат
• 
  Черные дыры реферат по астрономии
• 
  Условия признания граждан безработными реферат
• 
  Теория личности к хорни реферат
• 
  Сколько допускается плагиата в реферате
• 
  Реферат экономическая теория прав собственности
• 
  Реферат сладкие блюда и десерты