Бахри Арал, Кули Сарез ва проблемахои оби ширин - раздел Экология, Таърихи тараыыиёти экология. Наыша: Педмет ва вазифаьои фанни экология. Методьои тадыиыотии экология
То солхои охир Арал аз бахри Азол ду баробар калон буд, дар худуди он белгия ва Холанд чо мегирифтан. Арал миёни бузургтарин кулхои чахон пас аз Хазар, кули болои (дар Африкаи Шимоли) ва Виктория (дар Африко) чои чорумро ишгол мекард.
Дар давоми солхои 30-60-уми асри ХХ дар худуди Осиёи Маркази якчанд канали хурду бузург Раи хам ба истифода даромада обхои дарёхоро бе баркаш дастхои ташналаб мебурданд. Он вакт ба кор андохтани хар канали нав, аз худ кардани хар гектар замини но корам фатху зафари навбвти хисоб мешуд. Натича – хазорхо гектар замини пахта, махаллахои нави ахолинишин ва охиста-охиста хушкшавии бахри Арал.
Иттифоки байналмиллаи Хифзи Табиат чор нишондихандаи истеъмоли захирахои табии сайёраро зикр кард. Оби нушоки, Мохи, чангал, ва кабати озони. Агар аз руи нишондихандии комплексии харобсозии иктидори табиат ба хар сари ахолии Норвегия «Чои аз хама манфи»-ро сохиб шуда бошад, дар истифодаи захирахои об кишвархои Осиёи маркази хамин гунна «маком»-ро сохиб гаштаанд.
Сабаби асосии бухрони Арал сиёсати кур- куронаи истифодаи марватхои табии, пеш аз хама об намунаи баръалои бологузории манфиатхои инсон аз болои табиат буд.
Бухрони Арал фалокати экологии мислаш диданашуда гардид. Дар пеши чашми инсоният бахри аз байн рафта истодааст, ки мисли нигене миёни сарзамини хушку ташналаб медурахшид ва вазъи зкологии минтакаро муътадил нигох медошт.
То солхои 50-уми асри ХХ Арал гую мувозинати худро нигох медошд. Хаар сол ба бахр 64 км об ворид гардида 63 км бухор мегардид. Лекин аз авали солхои 60-ум алакай мушохида гардид ки сатхи оби бахр мутассил кам шуда истодааст. Хамин тарик фочеи Арал огоз ёфт. Фочеае, ки алакай чун бузургтарин фалокати аср эътироф гардидааст.
То бухрони Арал худуди Карокалпокистон, Хоразм, Тошхавз ва дигар вилоятхои наздик таъсири хуби бахро хис мекарданд, акнун хавои ин минтакахо хушк гардидаас, давраи яхбанди 20-руз дароз шуд.
Хушкидани Арал бар зами ин накшахои зиёдеро барбод дод. То фалокати бахр дар наздикихои Арал на факат шахрхои кухан васеъ мешуданд. Махаллахои нав бунёд мегардидаанд. Гап-гапи кушодани осоишгохи байналхалки солхо идома дошт, зеро хам иклими мусоид ва хам давраи оббози аз апрел то ноябр барои чунин муассисаи истирохатию табобати хеле мувофик буданд нукта вале фочеа хамаи инро аз байн бурд холо атрофии Арал бе одам ва холис. Бахр аз бандархои собики худ дар масофаи 60-70 км лур рафта даххо киштихои гуногуни мохигири, завракхои зангзада болои рег гуё дар мотами чавлонгохи худ абади лангар партофтаанд. Дар шахраки мохигири Учсой 10 000 одам зист дошт, охири солхои 80 хамаги кариб хазор касс боки монд. Имруз махол астки кассе ончо монда бошад. Аралск чи? Шахре, ки он чо бандари киштихо буд, корхонахо кор мекарданд, пешомадхои калон дошт. «Гурехтани» Арал аз шахр ба чи овард: Хазорон бекорон бинхои деворхояшон намакхурда, кучахои ифлосу кам одам, дарахтони хушк шуда истода, бандари шахр бошад пур аз киштихои бекорхобидаву щанг зада. Хунуз охири солхои 80 шахрхои аралск, муйнок, казалинск, шахраки Учсой ба нимвайронахо табдир ёфта, чандин махаллахои мохигирону чупонон ба кули хароб гардидаанд.
Мамнуъгохи зебои дар чазари Борса- келмас, соли 1939 бо максади нигох доштану мухофизат кардани гурхархо (хархои ёбои) таъсис ёфта буд, дар арафаи аз байн рафтан аст.
Руз аз руз камшавии об бадшавии сифати он окибатхои фалокат бор рвард: деградатсияи хок ва растани нобудшавии без бозгашти олами хайвоноту наботот, камшавии парвариши баъзе хайвонхои муина, аз кабили сагоби, мохидориву саноати коркарди мохи, иртиботи наклиёти оби, пас шудани сахсулнокии заминхои обёришаванда, чорводори ба назар мерасад.
Харобшавии Арал ба шарту шароити зиндагии Панч миллион нафар ахолии минтака таъсири манъфи расонид. Бекори, пас шудани сатхи даромад авч гирифтани харгуна беморихои рохи нафас, хун, гурда, меъда, камхуни, беморихои гузаранда, бактероологиву, кам шудани давомнокии умр-ин аст номгуи баъзе окибатхое, ки бухрони экологи аст. Окибатхои бухрони аралро барои минтака мутахасисони СММ чун фочиаи глобалии экологии асри ХХ маънидод кардаанд ки авчи минбаъдаи онро тасавур кардан мушкил аст. Мувофики маълумотхои итифоки Байналхалкии нигахдории Тандурусти масохати 400 000 км атрофии Арал «минтакаи фалокати экологии» гардидаат, кариб 5 милион ахолии умр ба Сар мебарад ва он асосан вилоятхои хоразм ва Чумхурии худмухтори Карокал покистони Узбекистон шомиланд.
Тадкикотхо нишон додаанд, ки ахолии назди Арал ба дарачахои авали вайроншавии масолехи ирси (мутатсияхо гирифтор аст ва ин сабаби бад шудани саломати, пас равии давомнокии умр, носолимии чинси ва окибат камшавии генофонд мегардад микдори намак бо камшавии оби бахр хеле зиёд шуда, консентратсия он имруз аз 35% боло рафтааст ки дар киёс бо огози солхои 60 се баробар зиёд аст!
Масохати сатхи болоии бахр, ки авали солхои 60 аз 60 000 аз км зиёд буд холо ба 28 000 км квадрат расидааст ва ин раванд идома дорад. Бар ивази он биёбони пурнамак сол то сол васеъ шуда истодааст.
Хушк шудани хавои минтака ва пахншавии чанку губори намаколуда, захрдор ба атроф ва таъсири он ба оби нушоки сабагори пайдоиши касалихои роххои нафаси одамону хайвонот гардидааст. Сатхи зиндагии сокинони атрофии Арал тадричан ва чиддан пас рафта дарачаи фавти тифлон ва кудакон нисбат ба дигар минтакахои Осиёи Маркази хеле зиёд аст.
Мувофики бахои мутахасисон бар асари бухрони Арал доираи то 10 км атрофии бахр ба хар гектар 2-3 тона намак ва дар доираи 100-300 км ба хар гектар беш аз як тона намак мерезад. Чунин пахншавии намак дар минтака таъсири манфии худро расонида ба харобшаии олами набототу хайвонот оварда истодааст.
Бо он суръате ки сатхи об мутасил пас мешавад яъне 0,5 метр дар як сол имкон дорадки чазирахои дигар низ охиста –щхиста аз «огуши» бахр мебароянд дар оянда Арал чун бахр аз байн рафта хавзахо намаку захрогини зиёдеро ба вучуд оварда метавонанд. Ин бе фикри бе бунёд нест: мувофики тахлили мутахассион байнал халки дар сохаи экология пешбини гардидааст, ки то соли 2015 аз бахри Арал чуз биёбони сернамак дигар чизе боки нахохад монд.
Ба кадри зарури сарф кардани об ва боин рох Арал ва дигар сарватхои табиатро барои наслхои оянда махфуз гузоштан аз хар сокини минтака вобаста аст. Ичрои ин максад таввасути самаранок ба рох мондани корхои маърифати ва пахн кардани иттилои лозима ба вучуд овардани фахмиши дуруст ва дигар кардани писихология ва муносибати истифодабарони об ва дигар неъматхои табии ба даст менамояд.
Ру оварданир мо ба фалокати Арал ва талоши аксари созмонхои байналмилаливу минтакавие, ки дар ин кори хайр сахм гузоштаанд. Мехоханд, ки пеш аз хама сокинони минтака бояд муносибати худро бо мухити зист, истифодаи захирахои табии, замину об дигар кунанд, маданиятеро дар худ ташакул диханд, ки ба кадри хар катра об хар вачаб замин, хар нихоли сарсабзу хар нафаси хавои тоза чун сарвати бебахо бирасанд онхоро барои худ ва ояндагон эхтиёт кунанд.
Табиат аз инсон карздор нест баръакс инсон тамоми нозу неъмати табиатро ба максади зиндагии худ сеъру пури худ истифода мебарад. Ва хурдагирихои аз хад зиёди у ба он фалокате овард ки мо имруз наздаш худро рохгумзада дидаем. Мо хам дар катори тамоми мавчудоти зинда узви хамин табиатем ва бо неруи аклонию шуури худ бояд барои ободии он хизмат бикунем, на кутохназарию дида тавонистани факат манфиати худ.
Солхои охир гуфтугу дар юораи вази кули Сарез дар доираихои гуногуни хукумати илми, воситахои ахбори омма намояндагихои диплома-тии ва гайра хеле васеъ гардид. Имруз Сарезро, ки чун муъчизаи нодиру зебои табиат эътироф шудаас бо истилои «аждахои Помир» ё «бомбаи Мургоб» низ ном мебаранд. Албатта, «аждахор» ё «бомба» номбурдани чунин м=ъчиза на танхо аз он аст ки дар харита суръати аждахорро мемонад. Сабаб пеш аз хама вазъи кунунии (ё худ «тахдиди») ин офаридаи зебои табиат аст, ки чанд сол боз мавриди мухокимаву омузиш карор дорад ва ба ин васила диккати чахониёнро ба худ чалб кардааст.
Соати 23-ву 15 дакикаи вакти махаллаи шаби 5 ба 6 феврали соли 1911 дар натичаи заминларзаи 9-10 бала, як пораи чанубии кули музкул фуру халтит. Дехаи Усой бо тамоми ахолии, хонаву дар ва чорво ба пураги абадан зери кухпора монд. Хачми бузурги хоку санг дар дараи танг пеши дарёи Мургобро баст. Об чам шудан гирифта камба кадам боло мерафту васеъ мегардид. Дехаи Сарез ки дар лаби дарёи Мургоб ва Усой тахминан 20 км болотар буд, мохи октиябри хамон сол зеои об монд кул номи Срезро гирифт.
Сарбанде, ки натичаи фуру галтидани пораи кухи музкул ба вучуд омад, (бо номи Усой машхур аст), аз сангу хок ва дигар чинсхои кухи иборат буда, 2 милиаррду 220 миллион метри мукааб хачм ё 6 милиаррд тона вазн, кариб 700 метр баланди карид 5 км пахни 1 км дарози ва 1 км квадрат масохат дорад.
Муаммое ки то имруз вучуд дорад, ба пайдоиши кул ва то кадом дарача устувор бехатар будани сарбанди он вобаста аст. Кул дар натичаи заминларза тасодуфан ба вучуд омад ва хамеша саволе чавоб мехост ки оё метавонем бо ин тасодуф дилпур бошем
Агар гап факат сари кухпораи афтида мебуд хочати мулоиза кардан хам намемонд: ин гунна ходисахо барои кухистони Точикистон нав нестан. Бале, гап сари захираи бузурге обест, ки пушти ин девори бузурги хоку санг истода, хар замон метавонад хангоми аз ин «махбас» халос хурдан чун аждахои замин бо неруи бузурги фалокат овар ба поён хучум кунад он вакт нисбати сарез истифода бурдани «Аждахо, бомба» ва чандин калимаву иборахои хамин кабил касеро дар хайрат намегузошт.
Кули Сарез дар баландии 3262 метр (аз сатхи бахр) вокеъ буда, нуктаи аз хама чукураш 500 метер дарозиаш 55,8 км пахни аз хама зиёдаш 3,3 км масохати сатхи болои кул 79,64 км, хачми максималии оби кул 17 км куби аст.
Бале, хамон сарбанди иборат аз сангу хок равона воситает, ки то имруз ба ин андоза обро дар дараи танг нигох дошта амнияти табиату сокинони пойони кулро то бахри Арал таъмин мекунад. Вале кафолати устувории онро ки дода метавонад? Дар давоми мавчудияти сарез олимону мутахасисон ва мухандисон тибки таткткоти худ хостанд ояндаи кулро муаян кунанд. Вале андешахо хамеша гуногун буданд. ба хар холл аксари мутахассион, ба хусус солхои охир, хеле дар маколаи халки омадааст. «Аз девори кач хазар» бар он акидаам, ки пеши рохи хатарро гирифтан лозим аст.
Дар ин бобат мавкеи Призиденти точикистон Э Рахмонро ба хусус кайд кардан зарур аст ки чандин маротиба тибки вохурихои сарону давлатхои Осиёи маркази ин масаларо дар сатхи Оли мавриди мухокима карор дода буд. Мохи апрели 1999 дар Ашхобот дар вохурии сарони давлатхои осиёи маркази, ки ба бунёди байналмиллали начоти Арал бахшида шуда
буд, Э Рахмон масъалаи кули сарезро хамчун яке аз самтхои афзалиятноки фаъолияти ББНА дар Точикистон муаян намуд.
Мохи июли соли 2000 – ум бошад дар вохурии Душанбегии сарони давлатхои узви Итиходи Иктисодии Осиёи Маркази (Казокистон, Киргизистон, Точикистон ва Узбекистон) мурочиатномаи алохидаи рохбарони 4 давлат оид ба Сарез кабул гардид, ки максади он чалб кардани чомеаи чахони ба ин масъала буд.
Дар бораи хатари кули Сарез ва эхтимоли канда шудани сарбанди он хануз мохи апрели соли 1993 дар семинари байналмиллали оид ба начоти бахри Арал, ки дар Вашингтон баргузор гардида буд, иттило пахн гардид.
Дар натичаи заминчумбии сахте, ки соли 1998 дар афгонистон Рух дод, дар сарбанди кул таркишхои нав ба вучуд омада, таркишхои мавчуда васеътар гардиданд. Таркише ки оби кул аз он берун мешавад, 150 метр аз поёнтар аз сатхи болои кул вокеъ буд, хамеша мавриди диккату омузиши мутахасисон мегардид ва гуё солхои дароз дар холати он дигаргунии чидие, ки боиси ташвиш шавад, мушохида намегардад. Вале чи тавре зикр гардид, солхои охир баъзе дигаргунихои ташвишовар алакай рух додаанд.
Дар холати канда шудани сарбанди Усой оби кул бо чараёни тез аз баландии беш аз 3200 метр харакат карда ба водихои дарёхои Бартанг, Панч, Аму, харобихои зиёде оварда то бахри Арал мерасад. Хангоми харакати сел бо сангу гили зиёд дар баъзе чойхо мавчи он хеле баланд хохад шуд. Сел метавонад. Дар каламрави кишвархои сохили дарёхои Панчу Аму – Точикистон Афгонистон Узбекистон ва Туркманистон масохати 52 000 км зер карда, ба 5000000 сокинони ин худуд иншоотхои хочагии халк, бо киштзорхо, Нуктахои ахолинишин олами хайвоноту наботот зарари калон оварад.
Бояд зикр кард, ки масъалаи кули Сарез хамеша дар ду самт бараси мегардад: бе хатар гардонидани кул ва истифодаи захирахои оби он барои давлатхои хавзаи бахри Арал ахмияти якхела доранд. Бо максади бартараф кардани хатари кул дар заминаи пешниходхои коршиносони ватанию хоричи чанд барономаи мушаххас тахия ва пешниход гардидааст.
Тибыи андешаи коршиносон ьалли мушкилоти ба вуы=ъ омада тадбирьои ьамкоронаи кишварьои минтаыа ва жудо намудани маблащьои зиёдро таыозо дорад.
Лексия №1 Мавзўъ: Муыаддима. Предмет, вазифа, методьои тадыиыотии он. Таърихи тараыыиёти экология.
Методьои тадыиыотии экология. Экологияи ьозира методьои гуногуни тадыиыотьоро дорост. Асосаш иньо маьсуб мешавад: Методи мушоьида д
Савольои тестц 1. Экология чист? А) Экология илм дар бораи табиати зинда ва щайризинда Б) Экология илм дар бораи ор
Мафьум дар бораи муьити зист ва шароити маьал Муьити зист- он ыисми табиат, ки организи зиндаро иьота мекунад ва ба оньо бевосита ва бавосита т
Савольои тестц 1. Муьити зист чист? А) Муьите, ки организмьо дар он зиндагц мекунанд. Б) Муьите, ки организ
Омильои экологц Элементьои муьит ё хосиятьои алоьида, ки ба организм таъсир мерасонад, омильои экологц номида мешавад.
Таъсири якжояи омильои экологц. Омильои гуногуни экологц дар фазо ва ваыт тащйиротьои гуногунро дорост, яке аз оньо нисбатан доимц ( масала
Савольои тестц 1. Омильои экологц чист? А) Элементи муьите, ки ба организм таъсир мерасонад. Б) Элементи м
Мафьум дар бораи популятсия. Популятсия дар экология гурўьи фардьои як намуд, ки байни худ таъсири ьамдигар дошта ва марзи умумро ишщол
Савольои тестц Лексияи 4 1. Популятсия дар экологияи номида мешавад: А) Гур=ьи фардьои як намуд, ки байни худ таъсири ьам
Мафьум дар бораи биотсеноз Ьар як организм дар иьотаи дигар организмьо зиндагц мекунад, бо оньо ба муносибатьои гуногуншакли мусбц ва
Сохтори биотсеноз Сохтори ьар мажм=ъьо – ин ыонунияти муносибатьо ва ыисмьои алоыаи оньо аст. Дар зери сохтори намуди биогтсе
Муносибатьои организмьо дар жамоа Асоси ба вужудоии ва мавжудияти биотсенозьо муносибати организмьо алоыаи оньо ки дар ва ба ьамдигар меоянд
Ба таркиби биотсеноз кадом компонентьои организмьои дохил мешвад ва оньо чи ном дорад. А) Ба таркиби биотсеноз растаниьо жамоаи растаниьо, ьайвонот жамоаи ьайвоният дохил мешаванд Б) Ба тар
Мафьум дар бораи биосфера. Дар сольои 20-уми асри гузашта дар корьои В.И. Вернадский оид ба фаьмиши биосфера мажмўи ягонаи глобалии Зами
Ыонуниятьои умумии ташкили биосефра. Биосфера экосистемаи глобали маьсуб мешавад. Биосфераро дар даражаи бештар на омильои беруна, балки ыонуия
Консепсияи ноосфера. Характери глобалии муносибати ьамдигарии инсон бо муьити зист оньо ба пайдо шудани мафьуми ноосфера (аз юн.
Савольои тестц 1. Биосфераро В.И.Вернадский номида буд… А) Ьамон минтаыаи ночизи сайёра, ки дар он кам кадоме
Аз нуытаи назари ьозира биосфераро чунин меноманд А) Ьамчун экосистемаи хурд Б) Ьамчун биотсенози бузург В) Ьамчун биогеосенози бузург Г) Ьамчу
Ыонуни констатнноки миыдори моддаьои зиндаро В.И.Вернадский ифода намоед. А) Миыдори зинда ьаст константи биосфера Б) Миыдори моддаьои зиндаи биосфера барои давраи геологии дод
Ыонуни дуюми экодинамикц чунин номида мешавад А) Ыонуни к=шиш ба топератнокц Б) Ыонуни к=шиш ба омильои муайян В) Ыонуни к=шиш ба климакс Г) Ыо
Мафьум дар бораи экосистема. Мажмўи ьар кадом организмьои зинда ва компонентьои щайризинда, ки дар он гардиши модда ба амал бар
Динамикаи экосистема. Хусусияти бунёди экосистема - ин динамикаии (тащйирёбии) он мебошад, он вобастагии аз мажмўи омильо инъикос
Ами мешавад А) Энергия ба вужуд меояд,лекин гум на мешавад , аз як шакл ба шакли дигар мегузарад. Б) Энергия ба вужуд
Маьсули дуюмини жамоа гуфта чиро мефаьмед А) Афзудани массаи консументьо ва редусентьо дар воьиди ваыт Б) Афзудани массаи продусентьо ва консуме
Давраьои дурусти равандьои суксетсияьоро мувофиыи Ф.Климентсномбар кунед. А) 1. Ба вужуд омадани ыитъаьои холи ьаёт. 2. К=чидани организмьои гуногуни организмьо ё заминьо ба он. 3. Зиста
I.Намудьои асосии таъсири антропогенц ба биосфера Инсон аз давраи пайдоиши худ то замони ьозира ба табиат таъсир мерасонад, ки оньо ба гур=ььои зерин таысим м
Савольои тестц Лексияи 8 1. Таъсири инсоният ба табиат дар чанд давраьо мегузарад? А) Се. Б) Чор. В) Шаш. Г)
Манбаьои ифлосшавии атмосфера. 2.Сарчашмаьо ва таркиби ифлосиьои атмосферц. Ду намуди ифлосшавии атмосфераро фары мекунанд: табии ва
Оыибати ифлосшавии атмосфера ва муьофиэати атмосфера аз ифлосшавц +Ифлосшавиьои антропогении атмосфера натаньо ба саломатии одам, ьайвонот ва наботот, балки ба иыл
Оыибатьои таъсири баъзе ифлосиьои атмосфера ба саломатии одам Моддаьо Оыибатьои таъсири моддаьо Манъбаьо Консентратсияьои бениьоят
Муьофизати атмосфера аз ифлосшавц Барои баьо додан ба вазъияти атмосфера меъёрьои консентратсияьои моддаьои ифлоскунанда ва даражаи таъсир
Савольои тестц 1. Таркиби атмосфера аз кадом газьо иборат аст? А) Гази карбон, гази сульфур, газьои наылиётц.
Маълумоти умумц дар бораи обьо. Об дар табиат дар се холат, сахт (барф, ях), моеъ ва газмонанд (бущ) вучуд дорад. Сарватхои об хел
Захирахои обхои ширин ва истифодаи онхо Намуди манбаъ Ьажм км3 % аз ьажми умумц Дарёхо 10,2
Компонентьои физикавии об чандто А) Чор. Б) Панж. В) Шаш. Г) Даь. 3. Дар табиат моыдори обьои н=шокц чи ыадар мебошад?
Таъсири антропогенц ба олами ратсанц ва ьайвонот. Таъсири инсон ба олами ьайвонот хеле зиёд аст, ки он бо ду роь амалц мегардад: 1. Ба воситаи паррандагон,
Оыилона истифодабарц ва ьифзи олами растанц. Ьифз, ва оыилона истифодабарию аз нав барыарор намудани шумораи гуногуншакли ва намуди ьайвоноту ратснц му
Оыилона истифодабарц ва ьифзи олами ьайвонот. Ьифзи олами ьайвонот низ масъалаи асоси ьифзи табиат аст, ки миыдори камшудаистодаи он ба фоида мавжудати х
Дар натичаи фаъолияти инсон чунин хайвонотхо аз байн рафтаанд. А) Тур ,тарпан, говхои бахри ,квагга,гагаркаи бебол, паланги турони,гагаи лабрадор …. Б) Паланги турони,
Сарватьои заминии жаьон ва Жумьурии Тожикситон, сохтор ва проблемаи ьифз. Фоиди замини жаьон аз сарвтьои заминии ьамаи жаьон шакл мегирад, ки ба он одатан масоьати Антрактидаро низ
Истифодаи оыилонаи сарвтаьои заминц. Барои истифодаи оыилонаи замин дар навбати аввал бояд чунин чорабиниьо ижро намудан лозим аст: мукамал гар
Тасниф, истеьсол ва истифодаи канданиьои фоиданок. Дар зери мафьуми канданиьои зеризаминц ыисми болои ыишри Замин, ки дар ьудуди он истеьсоли канданиьои фоид
Таъсири фаъолияти хожагии кишоварзии инсон ба муьити атроф. Инсон бо фаъолияти хожагии кишоварзц, истифодаи сарвтаьои заминц, обц, растанигц, ьайвонот ва энергетикц ху
Заминдории алтернативц, методьои биологц дар хожагии кишоварзц. Оыибатьои манфии интенсификатсияи заминдорц ба инкишофи аз ибтидои сольои 60-уми асри XX мусоидат карда буд.
Истифодаи энергия ва функтсиянокии экосистемаи саноат. Экосистемаи шаьрьо ва корхонаьои саноати ба антопогенни дохил карда мешавда, энергияи тайёре (газ, ангиштс
Проблемаьои ьифзи муьити атроф, бо алоыамандии афзудани шаьрьо ва истеьсоли саноатц. Яке аз проблемаьои мураккаби охири асри XX ва ибтидои асри XXI – ин афзудани шаьрьо, ва васеъшавии марзьои он
Ба щайр аз энергияи офтоб агросистемаьо боз чигуна энергияро мегиранд. А) Ьеж энергияро намегиранд Б) Энергияи шамол В) Энергияи иловагц аз тарафи инсон Г) Энергияи
Этомофаг чц гунна организм аст А) Танзимгари расиш Б) Ьашаротьои фоидаовар ьашаротьои зарароварро мех=рад В) Растаниьои алафи бе
Табиати биоижтимоии инсон ва экология. Инсон - даражаи ташаккуёфтаи организми зинда дар сайёраи Замин аст. Ба тавре, ки И.Т. Фролов (1985) баьо дода буд
Экология ва саломатии инсон. Аз давраьои ыадим иносн (инсои боаыл Homosapiens- мешмуориданд) дар муьити табии ьамчун консументьои дигари экос
Муьимтраин проблемаьои экологии муосири жамъият. Яке аз муьимтарин проблемаи экологии муосир ин афзоиши аьоли аст. Афзоиши аьоли дар натижаи афзудани тавал
Мухимтарин омили махдудкунанда барои хаети инсон. А) Марг, таваллуд Б) Махорати сохтани мухити зист. В) Гипердинамия, норасогии гизо, ба сери хурок на
Проблемаи афзудани миыдори аьолц дар жумьурии Тожикстон. Яке аз муьимтарин проблемае, ки инсоният ин ьал намудани афзоиши аьолц мебошад. Дар давраи тўлони м
Проблемаьои партавьои сахт ва хатарнок, таъсир он ба муьити зист. Партовьо ба чунин гурўььо жудо карда мешавад: 1. Маишц. 2. Саноатц, бо истеьсоли канданиьои фоиданок
Раванди интенсивии техногени ва табии инкишофи хок ба чунин фаъолияти хожагии инсон вобастааст. А) Обёрии дурударозц сунъц, шўршавц, аз худ кардани замин,
Барои халли проблемаи бехатари радиатсони зарур аст. А) Гузаронидани таткикотхо , лоихаи руйпушнамоиро анчом додан. Б)Сарчашмаи нави шуодихии радиоактиви б
Танзими тавлид. Чор омили асоси нуфуси аьолиро ва суръати тащйирёби онро муайян мекунад: фарыитяти байни коэффитсенти тавл
Идоракунии оыилонаи сарватьои табиц. Маьдудияти сарватьио Замин дар остонаи асри XXI яке аз пролемаьои актуалли инсоният маьсуб мегардад. Бо алоы
Стратегияи инкишофи хожагии кишоварзц. Дар охирьои асри XX ьажми истеьсоли жаьонии хожагии кишоварзц нисбат ба аьолц хеле бо суръат афзуд. Ин а
Нигоь доштани жамоаьои табиц. Асоси беьбудии инсоният дар оянда - нигоь доштани гуногуншаклии биологц аст. Устувории ва вазифанокии биос
Савольои тестц 1.Баробар кардани тараыыиёти инсоният ин А) Роь ба ьалли проблемаи алоьидаи экологц Б) Ро
Амалан манбаьои тамомнашаванда доимц ва барыароршаванда сарватьо иньо мебошанд. А) Нафт, газ, ангиштсанг, шамол, офтоб ва щайра Б) Газ, ангиштсанг, шамол, офтоб ва щайра В) Газ, ангиш
Баланд бардоштани ьосилнокии хожагии кишоварзц иньо мебошанд. А) Киштгардонц ва гузаштан аз поликултура ба монокултура Б) Гузаштан аз монокултура ба поликултура
allrefers.ru
Жонажон ўлкам табиат
Режа:
“Табиатни ҳимоя қилиш -
Ватанни ҳимоя қилиш демакдир”
(Пришвин).
Кўркамлик даражаси юқори бўлган ўлкалар сайёрамизда бисёр. Ҳар бири қайсидир жиҳати билан бир-биридан фарқ қилади. Табиатидаги гўзаллик кишиларни лол қолдирар даражада бўлса-да, уларнинг ҳам ўзига яраша камчилиги бор. Зотан беайб Парвардигор, фусункорликда тенгсиз ойнинг ҳам доғи бор. Дунёда тенгсиз гўзал улкалар куп эсағда, хар бир инсон учун ота макони, она юрти севимли экан. Унинг таиати, жонзотлари, тоғ-у тошлари, ут-уланлари, ҳатто унумсиз бўлса-да, бир қарич ери ҳам муътабар эканлиги қалбида Ватан туйғуси жўш урган инсонларга бегона эмас. Табиат Ватандек, Онадек азиз. Инсонлар меҳр-муҳаббат, эътиборга қанчалик муҳтож бўлса, бизни ураб турган жонли ва жонсиз мавжудотлардан иборат табиат асраб-авайлашимиз, эъзозимизга интиқ. Лекин канчалик афсус чекмайлик, виждонимиз олдидаги бурчини аксар холларда унутиб қўяяпмиз. Катта онамиз-табиатга нисбатан шафқатсиз ва айёвсиз муносабат қилишга одатий ҳолдек қараяпиз.
Одамзод юрагини эгаллаган муҳаббат, менимча, шундай тақсимланади: ота-онага бешдан иккиси, фарзанд ва устозга бири, ёрга ҳам шунча. Ватанга-чи? Ватанга юқорида санаб ўтганларга берилган мухаббат билан бирга яна икки қисм меҳр қўшилади. Аммо… аммо ўйлаб қарасам, бу севги ниҳоятда кам. Шунинг учун Ватанни бир бутун юрак, бутун вужуд билан севиш керак экан. Оллоҳ кўп қаторида мана шу Ватанни сева олиш бахтини менга ҳам озроқ берганга ўхшайди.
«Айрилиқ ёмон»,- дейди отам. «Жудолик ёмон»,- дейди онам. Ўйлайман, ёрдан айрилган киши вақт ўтиши билан уни унутади. Фарзандидан жудо бўлганлар юрагини фарзанди билан кўмади. Алҳол, Ватан фурқатига дучор бўлганлар қисмати нима билан тугайди?! Улар бунга дош бера оладиларми? Юрак бўлса дош беролмайди, юраксизлар... юраксизлар уларни билмадим.
Дейдиларки, Ватан туйғуси ҳайвон ва ўсимликларнинг ҳам биродари экан. Лекин Ватан туйғусига бегона инсонлар ҳам бор экан-ки, уларни ким деб аташ, ўзингизга ҳавола.
Ватандаги тош, гиёҳ, бир хас ҳам Ватан-да, тўғрими? Шундай экан, тош, гиёҳ Ватан бўлганда, менинг жонажон қишлоғим Ватан бўлмайдими? Йўқ. У катта Ватандаги улкан Ватан. Ўзбекистонда яшайсизға? Жонажон Ватанимизнинг мафтункор жамолини кўришни истайсизми? Уни ҳар куни кўрасиз, буни биламан. Лекин яна бир кўринг, майлими? Унда йилнинг уч юз олтмиш беш кунидан қачон ҳоҳласангих, Гарашага келинг-а, Гарашага! Айниқса, фасли навбаҳорда ундан чиройли жойни топа олмайсиз. Баҳор! Қалблардаги интиқликка ўзининг гулдор кўйлагиғю, нафис қадамлари билан барҳам бериб, йил бобо эшигини қоқмай келади. Қуёш ўзининг қалтироқ қўли билан юртимниннг ойни хира қилгудек жамолига тоймай юзларини силайди. Тоққа ўралаган илонизи сўқмоқ йўл ям-яшил дарахтлар орасидан бошланади. Бу қишлоқ - менинг қишлоғим! Унинг ортида оқсоч фалак устунлари... Гўё атрофдаги гўзалликни қўриқлаётгандек.
Ҳаётдан тўйиб, яшашдан умидини бутунлай узган одам ҳам қишлоғим латофатини кўргач, ҳаётни эъзозлашга, унинг ҳар бир онининг қадрига етишишга ўзида қудратли куч топгандек бўлади. бундай жозибадан юртимнинг ҳеч қайси гўшаси мустасно эмас, албатта. Балки, айнан шунинг учун юртимиз асрлар оша тилларда достон бўлгандир, не дедингиз, Ватандош?
Табиатнинг гўзаллиги, тириклиги унинг қўйнида яшаётган инсонларга бевосита ва билвосита боғлиқ. Бунинг далили сифатида Ўзбекистоннинг ободлигининг асосий сабабчилари юртбошимиз ва меҳнатсевар ўзбек халқини кўрсатишимиз мумкин. Давлатимиз раҳбарининг ташаббуслари билан жуда қисқа вақт ичида сезиларли ўзгаришлар амалга оширилди. Табиат ва унинг ажралмас бўлаклари бўлган ер, сув, ҳаво, ҳайвонот ва наботот оламига бўлган салбий муносабат кескин равишда ижобий томонга ўзгарди. Натижалар эса кутилгандан ҳам аъло бўлаётгани қувонарли ҳол, албатта.
Самарали ҳаракат Ўзбекистоннинг табитдаги барча камчиликларни тўддирди. Лекин шу билан тўхтаб қолишимиз керакми? Асло йўқ! Азизлар, атрофга қаранг. Дунёда нималар рўй беряпти? Телевизор кўришга юрагим безиллаб қолди. Эрталабки тошқинда шунча одам бошпанасиз қолди, кундузги қурғоқчиликда бунча-бунча одам қирилиб кетди. Ўтган куни бу ердаги зилзила, бугун торнадо кўринишида у ерда бўляпти ва ҳоказо. Бу қандай гап?! Наҳотки, бу балоларнинг охири йўқ, ўйлайди бири.
Лекин ўзининг табиатда нисбатан қачонлардир қилган жоҳилкорона муносабатининг қасоси эканлигини ҳаёлига келтирмайди. Баъзан йиғлаб, оллоҳга шукур қиламан. Не бахтки, бу офатлар менинг она диёримга раҳна солмайди. Илоҳим доим шундай бўлсин. Юртимиз тинчлигини Оллоҳнинг ўзи асрасин.
Табиат қанчалар гўзал! Қараб кўзинг тўймайди, қувнайди. Ватаним табиатини таърифлашда тил ожиз, қалам ноқис бўлса-да, мен бунга уриниб кўрдим. Шоирлар илҳомни нимадан олишига қараб ҳам уларни ажратиш мумкин. Табиатдан завқланиб шеър ёзадиганларнинг асари мусиқий, жозибали, ташбеҳ ва ўхшатишларга бой бўлади: “Тонг. Ҳовлида турли хил ранг-баранг гуллар майин ифори билан атрофни тўлдирган. Уларнинг маликаси бўлган алвон атиргул лабидаги шабнам биллур кўзёшдек ялтирайди. Шу чоқ қаердандир учиб келган митти фаришта- капалак қанотларини кўз-кўз қилиб “Тановарга” хиром этиб, рақс тушади. Бу манзарани кузатар эканман, атиргулни шундай таърифлагим келди:
«Саҳарлаб қучоқлаб шабнамни
Бўйига маст қилиб одамни,
Ғанимат билиб ҳар дамни,
Капалак-ла ўйнайди атиргул,
Юрагимни тирнайди атиргул.”
Ҳарчанд ҳаракат қилса ҳам инсон табиатни тарк эта олмайди. Шундай экан, “керакли юкнинг оғири йўқ” деганларидек, табиатга - доимий ҳамроҳимизга адолатли муносабатда бўлайлик. Унинг аъзоларидан бўлган ҳавони турли хил зарарли газлар билан ифлосланишини олдини олайлик. Илмий салоҳиятимизни ишга солиб, атроф-муҳитга зиён етказмайдиган саноат усулларини ўйлаб топайлик. Дарахтларни, яъни яшил баргли ўсимликларни кўпайтириб, ҳавога ўзини-ўзи тозалашига имкон яратайлик.
Сув- ҳаёт манбаи, тириклик асоси. Шуни билган ҳолда унинг қадрига етайлик. Турли чиқиндиларни оқар сувга ташламайлик. Кимё ва мой-кимё саноати корхоналари, металлургия заводлари сув объектларини хавфли моддалар билан ифлослантирувчи асосий манба эканини билган ҳолда, ичимлик сув ҳавзаларини улардан узоқ жойларда ташкил этишга ҳаракат қилайлик. Шўр сувни чучук сувга айлантириш усулларини ўйлаб топайлик.
Ўсимликларсиз ҳаётни тасаввур этиш мушкул. Шундай экан, уларни йўқ бўлиб кетишини олдини олайлик. Улардан оқилона фойдаланайлик, қадрига етайлик. Хилма-хиллигини сақлаб қолайлик.
Инсоннинг табиатдан фойдаланиши ва бунинг натижасида турли нохуш ҳодисалар келиб чиқиши, ниҳоят уларнинг инсон ҳаётига хавф солаётганлиги барчамизга маълум. Бундай хавфнинг олдини олишнинг бирдан-бир йўли - барқарор ривожланиш, биз ёшларда у ҳақидаги билимларни шакллантириш. Илмий-техника тараққиёти натижасида инсон ва табиат ўртасидаги мувозанат бузилган. Сабаб эса инсоннинг хўжалик фаолияти ҳисобланиб, натижада атроф-муҳитнинг ифлосланиш муаммоси келиб чиққан, шунингдек, ундаги табиий тизим ва биосфера хавф остида қолган. Қувонарлиси эса бу хавф маълум даражада юртимизнинг ранг-баранг табиатини четлаб ўтаётганлиги деб ўйлайман.
Ҳайвонот олами ҳам инсон турмуши тарзида муҳим рол ўйнайди. Айниқса, қишлоқ хўжалигида катта аҳамият касб этади. Уларнинг сони ва турининг қисқариши салбий оқибатларга олиб келиши мумкинлигини билган ҳолда ваҳшиёна ҳаракатларга, ноқонуний овчиликка барҳам беришга ҳаракат қилмоғимиз даркор.
Муқаддас замин- Ўзбекистонимнинг нурафшон эртаси, юртбошимиз таъкидлаганидек, биз ёшларнинг қўлида. Шундай экан, ўзимизга қандай муносабатда бўлишларини истасак, ён-атрофимиздаги ҳамма нарсага ўшандай муносабатда бўлайлик.
Шу азиз Ватанда туғилганимиздан, яшаётганимиздан, ҳар биримиз унинг эрка фарзанди эканлигимиздан фахрланиш барчага насиб этсин, азиз Ватандош!
uz.denemetr.com
REFERAT
MAVZU: INSON VA TABIAT
O’qituvchi:
Talaba:
2012 yil
XI. INSON VA TABIAT
1. Ekologik madaniyat
Tabiat yer yuzidagi jamiki tirik mavjudot uchun muqaddas go'shadir. Tabiat ularni to'ydiradi, kiydiradi, issiq va sovuqdan asraydi. O'z navbatida tirik mavjudot ham tabiatga mehr qo'yadi. Bu mehr tabiatni asrash, uning boyliklarini ko'paytirish tuyg'usi bilan uyg'unlasha olsagina haqiqiy sanaladi. Yaqin o'tmishimizda biz «Tabiatni sevamiz» deb bong urdigu, biroq uni asrab-avaylash ishiga mas'ul ekan-ligimizni unutib qo'ydik. Ana shu mas'uliyatsizligimiz «Ekologiya» deb nomlanuvchi yangi fanga zamin yaratdi. «Ekologiya» so'zi «eko» — uy, turar-joy, «logos» - fan so'zlaridan olingan bo'lib, u atfof-muhitning buzilishi va bunga sabab bo'lgan omillar, muhit halokatining oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish borasidagi bilimlarni targ'ib etish asoslarini o'rganadi.
Yangi asrning barkamol kishiisi o'zida ekologik madaniyat unsurlarini ham namoyon eta olishi zamon talabidir. Ekologik madaniyat — bu atrof-muhit to'g'risida chuqur bilimga, tabiatni asrash tuyg'usiga ega bo'lish, o'simliklar hamda hayvonlarga nisbatan g'amxo'rlik ko'rsatishga, tabiat zahiralaridan oqilona foydalanish, ularni ko'paytirish borasida qayg'urishga qaratilgan amaliy faoliyatning yuksak ko'rsatkichidir.
Ana shu xislatlarni o'zida aks ettira olgan insonni ekologik madaniyat egasi, deb atash mumkin.
Iste'moldan ortiqcha suv jo'mraklardan oqishiga yo'l qo'ymaslik, suv havzalarini ifloslantirmaslik, axlatni duch kelgan joyga to'kmaslik, turar-joylarni ozoda saqlash, ko'chat va gullarni sindirmaslik hamda ularni ekish, hayvonlarga g'amxo'rlik qilish, qushlarni parvarishlash, xonadon va xiyobonlarni gulzorga aylantirish kabi harakatlarni amalga oshirish ekologik madaniyatlilikning eng oddiy ko'rinishlari sanaladi.
Hozirgi davrda inson va tabiat, fan-texnika taraqqiyoti va atrof-muhit, jamiyat va ekologiya o'rtasida nomutanosiblik vujudga kelayotir. Bularning barchasi ekologik madaniyatni yanada yuksaltirish masalasini ko'ndalang qo'ymoqda.
Ma'lumki, tabiatda hamma narsa bir-biriga uyg'undir. Fan-texnika yutuqlaridan unumli foydalanayotgan inson esa ana shu uyg'unlikni buzmoqda, unga nisbatan shafqatsizlarcha munosabatda bo'lmoqda. Tabiiy boyliklardan: suvdan, yerdan o'rinsiz foydalanish ekologiyani o'zgartirib yubordi. Qishloq xo'jaligi ekinlarini noto'g'ri rejalashtirish, kimyoviy o'g'itlarni haddan ziyod ko'p qo'llash yer unumdorligi va inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatyapti. Korxonalardan oqib chiqayotgan zaharli oqavalar suv havzalarini ifloslantirishi birinchi navbatda hayvonot olami va o'simliklar dunyosiga ofat keltirmoqda. Transport vositalaridan chiqayotgan tutun-gaz havoning tozaligini buzyapti. Bularning barchasi insondan ekologik madaniyatni talab etmoqda.
Buni yodda fitting: 1992-yil 9-dekabrda O'zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida»gi Qonuni qabul qilindi. Sog'lom avlod davlat dasturi va «Ekologik ta'lim-tarbiya konsepsiyasi» ishlab chiqildi, «Ekosan» jamg'armasi tuzildi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tabiatni muhofaza etish va ekologiyaga oid zarur hujjatiar qabul qiiib, ekologiya ishlarining huquqiy asosini yaratdi.
Aslida, ekologik madaniyat tabiatni barcha go'zalliklari bilan his qilishdan, sevishdan boshlanadi. Insonning tabiat kuchlari — sovuq va issiq, qurq'oqchilik, yong'inlar, turli ofatlar ustidan g'alabasi unga bo'lgan munosabatini o'zgartiradi. Bu ko'r-ko'ronalikdan asta-sekin ongli munosabatga aylana boradi. Tabiatga bo'lgan mehr tuyg'usi boyib, unga munosabat shaxs madaniyatining ajralmas bir bo'lagini tashkil etadi.
Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga muhabbat degani emas. Tabiatga muhabbat uni tushunishdan, uning go'zalliklarini anglashdan, tabiat bilan munosabatga kirishishdan boshlanadi.
O'z navbatida, tabiat insonda kuzatuvchanlik, sezgirlik, nazokatlilik kabi tuyg'ularni tarbiyalaydi. Bu — insonda ikki ko'rinishda: tabiatga va o'ziga bo'lgan munosabatlarda namoyon bo'ladi.
Inson tabiatdan faqat zavqlanishni emas, balki uni yaxshi tushunishni ham o'rganadi. Natijada, o'zligini his qilib, tabiatdan unga inson bo'lish imkonini bergan «narsa»ni, ya'ni insonga xos madaniyat hislarini topishga intiladi. Demak, insoniy tuyg'ular tabiatga mehr bilan qarashdan oziq oladi.
Tabiat insonda vatan tuyg'usini uyg'otadi, uni mehnat va jasoratga undaydi, juda ko'p tuyg'ularni kamol toptiradi hamda ko'p narsalarni talab etadi. Madaniyatli, ma'naviy kamol topgan inson uchun o'z Vatani tabiatini muhofaza qilish hayoti va faoliyatining uzviy qismiga aylanib qoladi.
O'rta asrlarda yashab ijod etgan allomalar tabiat va undagi muvozanat, hayvonot olami va o'simliklar dunyosi, atrof-muhitni e'zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.
Muhammad Muso al-Xorazmiy risolalaridan birida odamlarni daryoga mehrli bo'lishga da'vat qjladi, agar daryoning ko'zlari yoshlansa, uning boshiga g'am kulfati tushgan bo'ladi, deydi. Ehtimol, buyuk bobomiz daryo suvini ortiqcha isrof qilmaslikni ham nazarda tutgandir?
Abu Rayhon Beraniy esa tabiatning davomiyligi haqida shunday fikr aytadi: «Ekin ekish va nasl qoldirish bilan dunyo to'lib boraveradi».
Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma» asarida ko'rgan-kechirganlari, borgan joylarining tabiati, boyligi, hayvonoti, o'simliklari va odamlari, xalqlarning urf-odatlarini tasvirlagan. Unda yer, suv, havo, turli tabiat hodisalariga tegishli ko'plab fikrlar bor. Bobur o'lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan, qadrlagan va ular bilan hamisha maslahatlashgan. Ayniqsa, u gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko'paytirishga e'tibor bergan.
Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat o'rtasidagi muvozanatni saqlaydi, bu borada boshqalarni ham to'g'ri faoliyat ko'rsatishga da'vat etadi, hech bo'lmaganda ko'chalarga axlat tashlanmasligiga, suv va havo ifloslanmasligiga hissa qo'shadi.
Ekologik madaniyat tarkibiga tabiatni muhofaza qilish madaniyati, tabiat boyliklaridan foydalanish madaniyati, ekologik tizimni qaytadan o'zgartirish madaniyati ham kiradi. Bular bir kishining yoki hududning vazifasi bo'la olmaydi. Umum insoniyat bunday vazifalarni yechishga birgalikda kirishsagina ekologik muammolar hal bo'ladi.
Masalan, birgina Orol muammosi bunga yaqqol dalil bo'la oladi.
Orol dengizining suvi kamayib ketishi haqida dastlabki xavotirlar bildirilganidan beri yarim asrdan ortiq vaqt o'tdi. O'zbekiston mustaqilligi e'lon qilinishidan oldingi yillarda dengizning sathi keskin kamayib ketayotganligi baralla gapirilib, bu masalaga butun dunyo mamlakatlari va suvchi mutaxassislarning e'tibori tortildi.
Buni yodda fating: Orolning qurib ketishi faqatgina uning atrofida joylashgan O'zbekiston, Qozog'iston, Turkmaniston emas, butun dunyo iqlimiga salbiy ta'sir etadi. Shu-ning uchun Orolni saqlab qolish dunyo ahamiyatidagi muammodir.
Biz kelajak avlodlarga yaratgan ma'naviy va moddiy boyliklarimizni, bizgacha mavjud bolgan tabiatni va unga munosabatimizni, ya'ni ekologik madaniyatimizni ham meros qoldiramiz. Ekologik madaniyat, bu — faqat tabiatga zarar keltirmaslik emas, balki uning tiklanishi, yanada go'zallashuvi, gullab-yashnashiga hissa qo'shish, atrof-muhitni g'orat etuvchilarga qarshi beayov kurash olib borish degani hamdir.
uz.denemetr.com
