www.univer.tj
Вазорати энергетика ва саноати Љумњурии Тољикистон
Вазорати маорифи Љумњурии Тољикистон
Донишгоњи технологии Тољикистон
Факултаи: «Система ва технологияи иттилоотии соњавї»
Кафедраи: «Педагогикаи тањсилоти оли ва фанњои гуманитари»
Мавзўъ: Мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг.
Ќабул намуд: Амиров Р.
Иљро намуд: Холиќов Ф. донишљўйи бахши 3 –юми ихтисоси 071900 т «Е»
Душанбе - 2011
Наќша:
Сарсухан
Барои омўхатни њар як миллату нажод мо бояд аввал аз фарњангї он бо хабар бошем. Фарњангу анъанањои миллии онро омўхатн лозим аст.
Мо тољкион бояд пеш аз њама ба фарњанги бою ѓании худ омўзем ва сипас фарњангї дигар халќу миллатњоро. Мо низ дар ин маќола оид ба мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг каме бошад њам тањлил менамоем. Халќи тољик аз ќадиму айём фарњангдўсту фарњангшинос буд, имрўз мо насли љавони миллати тољик ин анъанаю гузаштагони худро аз даст надодаем ва то даме љон рамаќ дорем мо бояд онро чун гавњараки чашм нигоњбон бошем.
Тањќиќи фарњангї тољик
Барои тањќиќи фарњангї нимаи дуюми асри 18 ва ибтидои асри 19-и халќи тољик асари машњури Муњаммад Яъќуб «Гулшан-ул-мулук» ба ањамияти калон соњиб аст. Асар аз он љињат пурќиммат аст, ки муаллифаш ба табаќаи дорои манѓития тааллуќ дошта, шоњиди биср воќеъањо буд ва он камбудию воќеањоро ошкор тасвир кардасст.
Барои тањќиќи фарњанги мардуми тољик дар ин давра маълумотњои М.Бекчурин, С.Бурнашев ќайди Мирзошамси Бухорої ва тавзењотї В.В.Григорев нињоят бузург мебошанд. Барои омўхтану аз худ намудани фарњангу анъанањои мардуми Осиёи Мараказї дар асрњои 18 – 19 дастовардњои фарњангии «Таворихи авоил ва авохир»-и Муинї, «Таърихи амир Њайдар»-и Мулло Ибодуллоњ ва Мулло Муњаммад, «Футуњномаи»-и Бухорої, «Зафарнома»-и Хусравї, «Шоњнома»-и Умархонд, «Таърихи муњољирон»-и шоираи Дилшода ва дигарон ёрии калон мерасонанд. Ба Руссия њамроњ шудани Осиёи Миёна ба равнаќи маданияту санъат ва адабиёт объективона мусоидат кард. Олимону рўшанфикрону тараќќипарвари Руссия дар бобати тадќиќи иќтисодиёти, мардушиносї, таърих, забон, адабиёт, истифодабарии сарватњои табиї ва ѓайраи Осиёи Марказї хизматњои зиёде кардаанд.
Сањми Ањмади Дониш дар пешрафти фарњангї тољик
Аксари мутафаккирон ва рўшанфикрони мардуми Осиёи Марказї аз намояндагони зиёиёни пешќадами Руссия сабаќ мегирифтанд. Дар ташаккули љањонбинии мутафаккири бузурги он солњо Ањмади Дониш (1827-1897) таъсири маданияти пешќадами Руссия нињоят бузург аст. Ањмади Дониш дар он замон яке аз фозилтарин фарди Бухоро ба шумор мерафт. Ањмади Донишро бо сабаби озодфикриаш тањќир намуда, «кофираш» хонда буданд. Бо вуљуди њамин њам донишу мањорат ва маълумотњои ў амирро маљбур мекард, ки ба вай бо назари эътибор нигарад. Ањмади Дониш ба сифтаи икотиби сафорати амир се маротиба ба Петербург сафар карда буд. Ин шиносої юо Руссия ва маданияти мардуми рус дар тамоми њаёт ва фаъолияти ў наќши њалкунанда бозид.
Ба аќидаи вай агар амирро бо фоидаи маорифи халќ бовар кунонида шавад, гўё худи њамин барои ба тарзи нав сохтани њаёти воќеии мардуми Осиёи Марказї кофист. Рўњи тамоми гуфтањои ўро мењру муњаббат нисбат ба халќ ва ѓамхорї барои саодатмандии мардум Фаро гирифтааст. Муњимтарин асари Ањмади Дониш рисолаи «Наводир-ул-ваќоеъ» мебошад, ки аз маљмўи порчањои илмии фалсафї, публисистї ва бадеї фароњам омадааст. Ањмади Дониш бо аќидањои фалсафии худ дар мавќеи идеалистї ќарор дошта, монанди Абўалї ибни Сино ва Умари Хайём ба таълимоти абадияти олам ва офарида нашудани он мухлис будани худро низ изњор доштааст. Ин дар шароити онваќтаи партаассуби Бухоро њамаи пояњоро ба љунбиш медаровард. Ў дар рисолањояш камбудию ноадолатињои љомеаи худро баён намудааст.
Вай њамчунин пешбинї карда буд, ки бартараф намудани ин камбудињою ноадолатии љомеа фаќат бо ёрии мардуми рус ба мо муяссар хоњад шуд. Бо ин аќидањояш Ањмади Дониш тарафдорони худро зиёд кард. Ин гунна муносибати ўро устод Садриддин Айнї дар «Ёддоштњо»-и худ хеле таъсирбахш ба ќалам медињад. Аз ин љињат фикру аќидањои Ањмади Дониш бо вуљуди он нисбат ба муносибатњои синфї аќидаи пешќдам ва прогрессивї буданд.
Бузургтарин хизмати Ањмади Дониш аз он иборат аст, ки ў тавонист дар атрофии худ як гурўњ пайравон, рўшанфикрон, маорифпарварони асри 19 ва ибтидои асри 20-и тољикро муттањид кунад. Яке аз инњо Абдулќодирхољаи Савдо буда таќрибан дар байни солњои 1823-1824 дар Бухоро таваллуд шудааст. Дар замони зиндагии савдо аќидањои маорифпарварї ва љунбиши афкори сиёсиву иљтимої њанўз дар аморати Бухоро интишор наёфта буд. Он бедории фикрие, ки дар байни илму адаб ба вуљуд омада буд, пас аз охири солњои њафтодум рост меомад, ки даврањои баъди таълифи «Наводир-ул-ваќоеъ»-и Ањмади Донишро дарбар мегирад. Савдо дар ѓазал ва манзумањои таќлидиаш баъзе фикрњои танќидї ва тарѓиби ахлоќи некро ифода намудааст. Ин гуна дар байтњои дар байтњои алоњидаи ѓазалњои бедилона ва њофизонаи ў дида мешавад.
Сањми дигар маорифпаварон дар перафти фарњангї тољик
Савдо аз банди таќлиду пайравии назми гузаштагон берун рафта, ба муќобили мавзўи диниву тасаввуфии адабиёти замонаш, ба муќобили љањолат ва таассуботи динї дар лирикааш оњанги некбинона ва хушнудонае дохил намуд. Ин оњанг дар лирикаи Савдо дар образи ринди бебоке таљассум ёфт. Савдо дар ѓазал ишќи њаќиќии инсониро, ишќеро, ки ба касс роњату ќувати рўњї мебахшад, тараннум мекард.
Ќорї Рањматуллоњи Возењ бо вуљуди душвории зиндагї ва ноњамвории шароити рўзгораш пайваста дар фаъолияти илмиву эљодї буд, ки мутаасифона, имрўз на њамаи онњо ба мо расидааст. Ў соли 1886 ба сафари њаљ мебарояд ва ба ин бањона бо бисёр мамлакату кишварњои пешќадам, бо бисёр олиму фозилони хориљї шинос мешавад. Сафари ў аз шањри Бухоро сар шуда, тавассути Туркистон, Кавказ, Истамбул то Арабистони Саудї ва дар бозгашт бо тавассути Ироќу Эрон баъди як сол ба ватани хеш Бухоро баргашт. Баъди баргаштан ў хотирањои роњ ва мулоќотњояшро бо олиму фозилон ва мардуми шањрњои дидагиаш дар шакли китоб бо номи «Савонењ-ул-масолик ва фаросих-улмамолик» («Воќеањои роњњо ва масофањои бийни кишварњо») таълиф намуда, онро ба амир Абдулањад мебахшад. Номи дигари ин китобро «Огањињои ѓариб аз аљоиботи сафар» мегузорад. Возењ дар ин китоб нафаќат сафари њаљ ва шањрњои муќаддаси Маккаву Мадинаро тасвир мекунад, балки аз бисёр воќеа ва шароити мамлакатњои тараќќикардаи Аврупою Осиё барои њамдиёронаш хабарњои тозаву навин ва иборатбахш наќл мекунад ва ба ин восита вай мисли Ањмади Дониш дидаи биниши ањолии дар ѓафлату љањолати асримиёнагї мондаро ба љањони фаррох мекушояд. Ѓайр аз ин яке аз асарњо ў «Тўњфаи амонї»- ном дошта, бевосита ба илми тиб бахшида шудааст.
Шамсиддин Махдуми Шоњин соли 1859 дар Бухоро таваллуд шудааст. Падари ў Мулло Амон аслан аз Кўлоб буда барои аз бар намудани илму дониш ба Самарќанд ва сипас ба Бухоро меояд. Шоњин њарчанд умри кўтоњ ва пур мусибату тањлука дида бошад њам, аммо мероси хеле бой ва гаронбањое аз худ боќї гузошт. Ин мерос аз девони ѓазалиёт, маснавии «Лайли ва Маљнун», маснавии нотамоми «Тўњфаи дўстон», рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» иборат аст.
Шоњин дар рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и худ иллату нуќсонњои аоратро нињоят нозуксанљона ва бо нафрату ѓазаби пуршўр нишон додаст. Ин њамон хулосањоест, ки Дониш дар «Рисолаи таърихї» пас аз тањлили таърихию иљтимоии аморат далерона ва ошкоро гуфта буд. Њамон њаќиќати таърихї ва конкретї суханони Донишро Шоњин дар «Бадоеъ-ус-саноеъ» бо образњои бадеї такрор ва тасдиќ намудааст. Бинобар ин маснавии «Туњфаи дўстон» ва рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» аз асарњои бењтарини адабиёти маорифпарварии нимаи дуюми асри 19 ба шумор мераванд. Исо Мањмуди Бухорої, Њайрати Бухорої ва дигарон барин рўшанфикрони забардасти охири 19 буданд, вале аз љињати аќидаву мафкура ба дараљаи мутафаккири бузург Ањмади Дониш расида натафонистанд.
Бо баробари ба Руссия њамроњ шудани Осиёи Марказї дар он корхонањои бузурги саноатию истењсолї таъсис дода шуда робитаи тиљоратию фарњангии мардуми мањаллї бо мардуми русњо пайдо шуданд. Дар байни онњо роњњои оњан сохта шуд, ки он ба зиёдшавии рафту омади мардуми тољику рус оварда расонид. Ин робита ба адабиёти маорифпарварони нимаи дуюми асри 19 ва ибтидои асри 19 хеле таъсир расонидааст.
Намояндагони пешќадами ин гунна адабиёт дар вилояти Фарѓонаи кишвари Туркистон Муќимї, Амбаротун, Фурќат, Њамза ва Дилшодї буданд, ки ба фарњангу тамаддуни баланди мардуми рус њусни таваљљўњ дошта, дўстию рафоќати мардуми рус ва халќњои Осиёи Марказиро дар мањсули эљодиёту њунари худ доимо тарѓибу ташфиќ мекарданд. Эљодиёти онњо баъди инќилоби маданї хеле ривољу равнаќ ёфтааст. Шиносої бо эљодиёти рўшанфикрони рус ба эљодиёти баъзе аз озодандешону рўшанфикрон чун Њайрат, Сањбо, Асирї ва Айнї таъсири бузург расонид.
Њайрат шоири боистеъдод ва ѓазалсарои забардасти мардуми форсзабон буда, дар назм роњњои нав мељуст. Ў шеърњое, низ дорад, ки дар онњо мардумро ба маърифатнокї даъват намуда, дар роњи бењбудии мадум љањд карданро сифати олии инсон мешуморад. Яке аз њамзамону њамфикри Њайрат Тошхўљаи Асирї мебошад. Ў шоири инсондўст буд ва мегуфт, ки «вазифаи адабиёт тавсифи аќлу дониш аст». Асирї мисли маорифпарварони ѓарб аќидае дошт, к ибо роњи маърифатнокї мардумро аз љањолат ва таасуби динї рањо додан мумкин аст. Вай боварии комил дошт, ки мактабњои дунявї, илму маърифат мардумро хушбахт карда метавонад.
Тараќќиёти касбу санъат ва соњањои муњими рўзгор
Садриддин Айнї дар пайравии маорифпарварон китоби дарсии «Тањзиб-ус-сибён»-ро таълиф карда буд, ки он бештар ба масъалањои муњими иљтимоии љомеа бахшида шудааст.
Дар шањрњои Бухоро, Самарќанд, Хуљанд, Истаравшан, Ќуќанд, Њисор, Кўлоб ва дигар шањрњо соњањои гуногуни њунармандї мављуд буд, ки фаъолияти њунармандони дар рисолањои косибии худ нафишта мешуд. Дар тўли чанд ваќт ањли њар як њунар љамъ шуда, он рисолањоро мутолиа мекарданд ва ба шогирдоне, ки ин ва ё он њунарро пурра омўхтаанд, маросими камарбандро гузаронида, ба онњо њуќуќи кушодани устохонањои шахсї медоданд. Њар як њунармандони халќї шањрњо ва гузарњои худро доштанд. Њунармандони машњур дар Хуљанд – Неъматшайхи Наљљор, Мулло Шайхи наќќош, Мир Њайдари наќќош, дар Истаравшан – Мир Арбоби наќќош, Бобољони наќќош, дар Исфара – Мошариф оќсаќќол, дар Конибодом – Боирљони Кушкакї, Муњаммад Шукури Наљљор, дар Балљувон – Сафари Чўбтарош, Усто Нур, Њакими заргар, дар Бухоро – Мулло Муњаммадшароф, Усто Баротбой, Усто Њакими Бухорої, Усто Суфї, Усто Бегим, Абдурањими Кўлобї, Мањмудхољаи Балљувонї, Зокири Хатлонї, Њољї Њусайни Кангуртї, Њољи муњњамиди Кўлобї, Бисмили Њисорї, Саидвалии Њисорї, Карим Девона, Мавзуни Бадахшонї, Мусои Бадахшонї, Мулло Ёри Ванљї ва дањњо дигарон буданд, к ибо њунари хеш машњур шуда буданд.
Њар як касби пири худро дошт. Масалан: пири оњангарон – Довуд, санъати тасвирї – Дониёр, дўзандагию рассомї – Бибї Зўњро ва дигарон. Агар мардон мањсули њунари худро дар меъморї, кулолгарї чўбтарошї, ороишї, кандакорї тасвир намоянд, духтарону занњои тољик завќи бадеї, орзую умеди худро ба рўи матоъњо, рўймолњо, тоќќињо, чодар, борпўшњо, чойхалта, љияк, дастпонак, гилем ва ѓайра мекашиданду медўхтанд.
Яке аз хусусиятњои муњимтарини фарњанги ин давра дар он буд, ки олимону нависандагон ва шоирон, на танњо дар шањрњои марказї, балки дар ањрњои дигар, марказњои адабиро ташкил карда, асарњои худро офаридаанд.
Масалан бузургтарин пайрави сабки Бедил ин Наќибхон Туѓрали Ањрори Валї мебошад, ки мањсули маънавиёташ аз мухаммас, ќасида, маснавї, достонњои «Фироќнома» ва «Соќинома» боќї мондаанд.
Мавзўъњои бенавої, ќшшоќї, зулм, истибдод, мењру муњаббат дар эљодиёти дањонии мардуми тољик бештар ба чашм мерасид. Масалан: достони «Гуруѓлї»-и тољикї аз дигар мардум бо хусусиятњои ватанпарварї, инсондўстї ва ќањрамононаш фарќ мекунад.
Гарчанде ки дар сатњи иљтимоию иќтисодї ва фарњангии халќи тољик дар асри 19 ибтидои асри 20 навоварињои зиёде ва вуќўъ пайваста бошад њам, мардум анъана, урфу одат ва маросимњои милли худро давом медоданд. Масалан: тўйњои суннатї, иди рамазон, тўйи арўсї, иди ќурбон, Наврўз сурудњои гањворабандон, сурудњои аллаи модарон, базми гул, суруди ёр-ёри арўсї, сурудњои мавсимию маросимї ба монанди гулгардонї, наврўзї, сайри лола, сумалак, суруд-њои марсиявї, гиря, чўпонї, гандумдаравї, хирмакўбї, бофандагї, силсилаи суруду оњангњои класикии шашмаќом, суруду оњангњои тољик аз маќомњои Бузург, Рост, Наво, Дугоњ, Сегоњ, Ироќ ва ѓайрањо. Намояндагони соњаи санъати мусиќї оид ба маќом бисёр рисолањои илмї навиштаанд. Яке аз он рисолањо «Рисолаи шашмаќом»-и (1884) Мусохўљаи Туркистонї буда, дар бораи таркиби сохти шашмаќом маълумотњои муфид додаст. Дар соњаи санъати театрї бошад театри халќии Лўхтак, дорбозї, масхарабозї, њирсбозї, булбулбозї ва ѓайра амал мекард.
Омўхтани ин ва ё он илм ба будану набудани мударрисњо вобаста буд. Оид ба фаъолияти мударрисњо, таълиму тарбия ва зисту зиндагонии онњо дар асри 19 ибтидои асри 20 –и мардуми тољик устод Садриддин Айнї дар асарњояш «Ѓуломон», «Дохунда», «Мактаби кўњна», «Одина» ва «Ёддоштњо» ошкору њаќќони ва суфассал баён намудааст. Дар он давра мадрасањо маркази тайёр кардани ањли илму фарњанг буд ва ин гунна даргоњ барои мардуми тољик муќаддас дониста мешуд.
| Рўшанфикрон ва ё маорифпарварони тољик |
myunivercity.ru
СарсуханБарои омўхатни њар як миллату нажод мо бояд аввал аз фарњангї он бо хабар бошем. Фарњангу анъанањои миллии онро омўхатн лозим аст.Мо тољкион бояд пеш аз њама ба фарњанги бою ѓании худ омўзем ва сипас фарњангї дигар халќу миллатњоро. Мо низ дар ин маќола оид ба мавќеъ ва наќши маорифпарварони тољик дар пешрафти фарњанг каме бошад њам тањлил менамоем. Халќи тољик аз ќадиму айём фарњангдўсту фарњангшинос буд, имрўз мо насли љавони миллати тољик ин анъанаю гузаштагони худро аз даст надодаем ва то даме љон рамаќ дорем мо бояд онро чун гавњараки чашм нигоњбон бошем.
Тањќиќи фарњангї тољикБарои тањќиќи фарњангї нимаи дуюми асри 18 ва ибтидои асри 19-и халќи тољик асари машњури Муњаммад Яъќуб «Гулшан-ул-мулук» ба ањамияти калон соњиб аст. Асар аз он љињат пурќиммат аст, ки муаллифаш ба табаќаи дорои манѓития тааллуќ дошта, шоњиди биср воќеъањо буд ва он камбудию воќеањоро ошкор тасвир кардасст.Барои тањќиќи фарњанги мардуми тољик дар ин давра маълумотњои М.Бекчурин, С.Бурнашев ќайди Мирзошамси Бухорої ва тавзењотї В.В.Григорев нињоят бузург мебошанд. Барои омўхтану аз худ намудани фарњангу анъанањои мардуми Осиёи Мараказї дар асрњои 18 – 19 дастовардњои фарњангии «Таворихи авоил ва авохир»-и Муинї, «Таърихи амир Њайдар»-и Мулло Ибодуллоњ ва Мулло Муњаммад, «Футуњномаи»-и Бухорої, «Зафарнома»-и Хусравї, «Шоњнома»-и Умархонд, «Таърихи муњољирон»-и шоираи Дилшода ва дигарон ёрии калон мерасонанд. Ба Руссия њамроњ шудани Осиёи Миёна ба равнаќи маданияту санъат ва адабиёт объективона мусоидат кард. Олимону рўшанфикрону тараќќипарвари Руссия дар бобати тадќиќи иќтисодиёти, мардушиносї, таърих, забон, адабиёт, истифодабарии сарватњои табиї ва ѓайраи Осиёи Марказї хизматњои зиёде кардаанд.
Сањми Ањмади Дониш дар пешрафти фарњангї тољикАксари мутафаккирон ва рўшанфикрони мардуми Осиёи Марказї аз намояндагони зиёиёни пешќадами Руссия сабаќ мегирифтанд. Дар ташаккули љањонбинии мутафаккири бузурги он солњо Ањмади Дониш (1827-1897) таъсири маданияти пешќадами Руссия нињоят бузург аст. Ањмади Дониш дар он замон яке аз фозилтарин фарди Бухоро ба шумор мерафт. Ањмади Донишро бо сабаби озодфикриаш тањќир намуда, «кофираш» хонда буданд. Бо вуљуди њамин њам донишу мањорат ва маълумотњои ў амирро маљбур мекард, ки ба вай бо назари эътибор нигарад. Ањмади Дониш ба сифтаи икотиби сафорати амир се маротиба ба Петербург сафар карда буд. Ин шиносої юо Руссия ва маданияти мардуми рус дар тамоми њаёт ва фаъолияти ў наќши њалкунанда бозид.Ба аќидаи вай агар амирро бо фоидаи маорифи халќ бовар кунонида шавад, гўё худи њамин барои ба тарзи нав сохтани њаёти воќеии мардуми Осиёи Марказї кофист. Рўњи тамоми гуфтањои ўро мењру муњаббат нисбат ба халќ ва ѓамхорї барои саодатмандии мардум Фаро гирифтааст. Муњимтарин асари Ањмади Дониш рисолаи «Наводир-ул-ваќоеъ» мебошад, ки аз маљмўи порчањои илмии фалсафї, публисистї ва бадеї фароњам омадааст. Ањмади Дониш бо аќидањои фалсафии худ дар мавќеи идеалистї ќарор дошта, монанди Абўалї ибни Сино ва Умари Хайём ба таълимоти абадияти олам ва офарида нашудани он мухлис будани худро низ изњор доштааст. Ин дар шароити онваќтаи партаассуби Бухоро њамаи пояњоро ба љунбиш медаровард. Ў дар рисолањояш камбудию ноадолатињои љомеаи худро баён намудааст.Вай њамчунин пешбинї карда буд, ки бартараф намудани ин камбудињою ноадолатии љомеа фаќат бо ёрии мардуми рус ба мо муяссар хоњад шуд. Бо ин аќидањояш Ањмади Дониш тарафдорони худро зиёд кард. Ин гунна муносибати ўро устод Садриддин Айнї дар «Ёддоштњо»-и худ хеле таъсирбахш ба ќалам медињад. Аз ин љињат фикру аќидањои Ањмади Дониш бо вуљуди он нисбат ба муносибатњои синфї аќидаи пешќдам ва прогрессивї буданд.Бузургтарин хизмати Ањмади Дониш аз он иборат аст, ки ў тавонист дар атрофии худ як гурўњ пайравон, рўшанфикрон, маорифпарварони асри 19 ва ибтидои асри 20-и тољикро муттањид кунад. Яке аз инњо Абдулќодирхољаи Савдо буда таќрибан дар байни солњои 1823-1824 дар Бухоро таваллуд шудааст. Дар замони зиндагии савдо аќидањои маорифпарварї ва љунбиши афкори сиёсиву иљтимої њанўз дар аморати Бухоро интишор наёфта буд. Он бедории фикрие, ки дар байни илму адаб ба вуљуд омада буд, пас аз охири солњои њафтодум рост меомад, ки даврањои баъди таълифи «Наводир-ул-ваќоеъ»-и Ањмади Донишро дарбар мегирад. Савдо дар ѓазал ва манзумањои таќлидиаш баъзе фикрњои танќидї ва тарѓиби ахлоќи некро ифода намудааст. Ин гуна дар байтњои дар байтњои алоњидаи ѓазалњои бедилона ва њофизонаи ў дида мешавад.
Сањми дигар маорифпаварон дар перафти фарњангї тољикСавдо аз банди таќлиду пайравии назми гузаштагон берун рафта, ба муќобили мавзўи диниву тасаввуфии адабиёти замонаш, ба муќобили љањолат ва таассуботи динї дар лирикааш оњанги некбинона ва хушнудонае дохил намуд. Ин оњанг дар лирикаи Савдо дар образи ринди бебоке таљассум ёфт. Савдо дар ѓазал ишќи њаќиќии инсониро, ишќеро, ки ба касс роњату ќувати рўњї мебахшад, тараннум мекард.Ќорї Рањматуллоњи Возењ бо вуљуди душвории зиндагї ва ноњамвории шароити рўзгораш пайваста дар фаъолияти илмиву эљодї буд, ки мутаасифона, имрўз на њамаи онњо ба мо расидааст. Ў соли 1886 ба сафари њаљ мебарояд ва ба ин бањона бо бисёр мамлакату кишварњои пешќадам, бо бисёр олиму фозилони хориљї шинос мешавад. Сафари ў аз шањри Бухоро сар шуда, тавассути Туркистон, Кавказ, Истамбул то Арабистони Саудї ва дар бозгашт бо тавассути Ироќу Эрон баъди як сол ба ватани хеш Бухоро баргашт. Баъди баргаштан ў хотирањои роњ ва мулоќотњояшро бо олиму фозилон ва мардуми шањрњои дидагиаш дар шакли китоб бо номи «Савонењ-ул-масолик ва фаросих-улмамолик» («Воќеањои роњњо ва масофањои бийни кишварњо») таълиф намуда, онро ба амир Абдулањад мебахшад. Номи дигари ин китобро «Огањињои ѓариб аз аљоиботи сафар» мегузорад. Возењ дар ин китоб нафаќат сафари њаљ ва шањрњои муќаддаси Маккаву Мадинаро тасвир мекунад, балки аз бисёр воќеа ва шароити мамлакатњои тараќќикардаи Аврупою Осиё барои њамдиёронаш хабарњои тозаву навин ва иборатбахш наќл мекунад ва ба ин восита вай мисли Ањмади Дониш дидаи биниши ањолии дар ѓафлату љањолати асримиёнагї мондаро ба љањони фаррох мекушояд. Ѓайр аз ин яке аз асарњо ў «Тўњфаи амонї»- ном дошта, бевосита ба илми тиб бахшида шудааст.Шамсиддин Махдуми Шоњин соли 1859 дар Бухоро таваллуд шудааст. Падари ў Мулло Амон аслан аз Кўлоб буда барои аз бар намудани илму дониш ба Самарќанд ва сипас ба Бухоро меояд. Шоњин њарчанд умри кўтоњ ва пур мусибату тањлука дида бошад њам, аммо мероси хеле бой ва гаронбањое аз худ боќї гузошт. Ин мерос аз девони ѓазалиёт, маснавии «Лайли ва Маљнун», маснавии нотамоми «Тўњфаи дўстон», рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» иборат аст.Шоњин дар рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и худ иллату нуќсонњои аоратро нињоят нозуксанљона ва бо нафрату ѓазаби пуршўр нишон додаст. Ин њамон хулосањоест, ки Дониш дар «Рисолаи таърихї» пас аз тањлили таърихию иљтимоии аморат далерона ва ошкоро гуфта буд. Њамон њаќиќати таърихї ва конкретї суханони Донишро Шоњин дар «Бадоеъ-ус-саноеъ» бо образњои бадеї такрор ва тасдиќ намудааст. Бинобар ин маснавии «Туњфаи дўстон» ва рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» аз асарњои бењтарини адабиёти маорифпарварии нимаи дуюми асри 19 ба шумор мераванд. Исо Мањмуди Бухорої, Њайрати Бухорої ва дигарон барин рўшанфикрони забардасти охири 19 буданд, вале аз љињати аќидаву мафкура ба дараљаи мутафаккири бузург Ањмади Дониш расида натафонистанд.Бо баробари ба Руссия њамроњ шудани Осиёи Марказї дар он корхонањои бузурги саноатию истењсолї таъсис дода шуда робитаи тиљоратию фарњангии мардуми мањаллї бо мардуми русњо пайдо шуданд. Дар байни онњо роњњои оњан сохта шуд, ки он ба зиёдшавии рафту омади мардуми тољику рус оварда расонид. Ин робита ба адабиёти маорифпарварони нимаи дуюми асри 19 ва ибтидои асри 19 хеле таъсир расонидааст.Намояндагони пешќадами ин гунна адабиёт дар вилояти Фарѓонаи кишвари Туркистон Муќимї, Амбаротун, Фурќат, Њамза ва Дилшодї буданд, ки ба фарњангу тамаддуни баланди мардуми рус њусни таваљљўњ дошта, дўстию рафоќати мардуми рус ва халќњои Осиёи Марказиро дар мањсули эљодиёту њунари худ доимо тарѓибу ташфиќ мекарданд. Эљодиёти онњо баъди инќилоби маданї хеле ривољу равнаќ ёфтааст. Шиносої бо эљодиёти рўшанфикрони рус ба эљодиёти баъзе аз озодандешону рўшанфикрон чун Њайрат, Сањбо, Асирї ва Айнї таъсири бузург расонид.Њайрат шоири боистеъдод ва ѓазалсарои забардасти мардуми форсзабон буда, дар назм роњњои нав мељуст. Ў шеърњое, низ дорад, ки дар онњо мардумро ба маърифатнокї даъват намуда, дар роњи бењбудии мадум љањд карданро сифати олии инсон мешуморад. Яке аз њамзамону њамфикри Њайрат Тошхўљаи Асирї мебошад. Ў шоири инсондўст буд ва мегуфт, ки «вазифаи адабиёт тавсифи аќлу дониш аст». Асирї мисли маорифпарварони ѓарб аќидае дошт, к ибо роњи маърифатнокї мардумро аз љањолат ва таасуби динї рањо додан мумкин аст. Вай боварии комил дошт, ки мактабњои дунявї, илму маърифат мардумро хушбахт карда метавонад.
Тараќќиёти касбу санъат ва соњањои муњими рўзгорСадриддин Айнї дар пайравии маорифпарварон китоби дарсии «Тањзиб-ус-сибён»-ро таълиф карда буд, ки он бештар ба масъалањои муњими иљтимоии љомеа бахшида шудааст.Дар шањрњои Бухоро, Самарќанд, Хуљанд, Истаравшан, Ќуќанд, Њисор, Кўлоб ва дигар шањрњо соњањои гуногуни њунармандї мављуд буд, ки фаъолияти њунармандони дар рисолањои косибии худ нафишта мешуд. Дар тўли чанд ваќт ањли њар як њунар љамъ шуда, он рисолањоро мутолиа мекарданд ва ба шогирдоне, ки ин ва ё он њунарро пурра омўхтаанд, маросими камарбандро гузаронида, ба онњо њуќуќи кушодани устохонањои шахсї медоданд. Њар як њунармандони халќї шањрњо ва гузарњои худро доштанд. Њунармандони машњур дар Хуљанд – Неъматшайхи Наљљор, Мулло Шайхи наќќош, Мир Њайдари наќќош, дар Истаравшан – Мир Арбоби наќќош, Бобољони наќќош, дар Исфара – Мошариф оќсаќќол, дар Конибодом – Боирљони Кушкакї, Муњаммад Шукури Наљљор, дар Балљувон – Сафари Чўбтарош, Усто Нур, Њакими заргар, дар Бухоро – Мулло Муњаммадшароф, Усто Баротбой, Усто Њакими Бухорої, Усто Суфї, Усто Бегим, Абдурањими Кўлобї, Мањмудхољаи Балљувонї, Зокири Хатлонї, Њољї Њусайни Кангуртї, Њољи муњњамиди Кўлобї, Бисмили Њисорї, Саидвалии Њисорї, Карим Девона, Мавзуни Бадахшонї, Мусои Бадахшонї, Мулло Ёри Ванљї ва дањњо дигарон буданд, к ибо њунари хеш машњур шуда буданд.Њар як касби пири худро дошт. Масалан: пири оњангарон – Довуд, санъати тасвирї – Дониёр, дўзандагию рассомї – Бибї Зўњро ва дигарон. Агар мардон мањсули њунари худро дар меъморї, кулолгарї чўбтарошї, ороишї, кандакорї тасвир намоянд, духтарону занњои тољик завќи бадеї, орзую умеди худро ба рўи матоъњо, рўймолњо, тоќќињо, чодар, борпўшњо, чойхалта, љияк, дастпонак, гилем ва ѓайра мекашиданду медўхтанд.Яке аз хусусиятњои муњимтарини фарњанги ин давра дар он буд, ки олимону нависандагон ва шоирон, на танњо дар шањрњои марказї, балки дар ањрњои дигар, марказњои адабиро ташкил карда, асарњои худро офаридаанд.Масалан бузургтарин пайрави сабки Бедил ин Наќибхон Туѓрали Ањрори Валї мебошад, ки мањсули маънавиёташ аз мухаммас, ќасида, маснавї, достонњои «Фироќнома» ва «Соќинома» боќї мондаанд.Мавзўъњои бенавої, ќшшоќї, зулм, истибдод, мењру муњаббат дар эљодиёти дањонии мардуми тољик бештар ба чашм мерасид. Масалан: достони «Гуруѓлї»-и тољикї аз дигар мардум бо хусусиятњои ватанпарварї, инсондўстї ва ќањрамононаш фарќ мекунад.Гарчанде ки дар сатњи иљтимоию иќтисодї ва фарњангии халќи тољик дар асри 19 ибтидои асри 20 навоварињои зиёде ва вуќўъ пайваста бошад њам, мардум анъана, урфу одат ва маросимњои милли худро давом медоданд. Масалан: тўйњои суннатї, иди рамазон, тўйи арўсї, иди ќурбон, Наврўз сурудњои гањворабандон, сурудњои аллаи модарон, базми гул, суруди ёр-ёри арўсї, сурудњои мавсимию маросимї ба монанди гулгардонї, наврўзї, сайри лола, сумалак, суруд-њои марсиявї, гиря, чўпонї, гандумдаравї, хирмакўбї, бофандагї, силсилаи суруду оњангњои класикии шашмаќом, суруду оњангњои тољик аз маќомњои Бузург, Рост, Наво, Дугоњ, Сегоњ, Ироќ ва ѓайрањо. Намояндагони соњаи санъати мусиќї оид ба маќом бисёр рисолањои илмї навиштаанд. Яке аз он рисолањо «Рисолаи шашмаќом»-и (1884) Мусохўљаи Туркистонї буда, дар бораи таркиби сохти шашмаќом маълумотњои муфид додаст. Дар соњаи санъати театрї бошад театри халќии Лўхтак, дорбозї, масхарабозї, њирсбозї, булбулбозї ва ѓайра амал мекард.Омўхтани ин ва ё он илм ба будану набудани мударрисњо вобаста буд. Оид ба фаъолияти мударрисњо, таълиму тарбия ва зисту зиндагонии онњо дар асри 19 ибтидои асри 20 –и мардуми тољик устод Садриддин Айнї дар асарњояш «Ѓуломон», «Дохунда», «Мактаби кўњна», «Одина» ва «Ёддоштњо» ошкору њаќќони ва суфассал баён намудааст. Дар он давра мадрасањо маркази тайёр кардани ањли илму фарњанг буд ва ин гунна даргоњ барои мардуми тољик муќаддас дониста мешуд.
Рўшанфикрон ва ё маорифпарварони тољик
Ањмади Дониш ва Тошхўљаи Асирї
Ќорї Рањматуллои Возењ
Шамсиддини Шоњин
Муќимї ва Фурќа
Њамза ва Дилшодї
ХулосаХулоса маорифпарварони тољик дар перафти фарњангї миллати худ сањми босазое гузоштаанд, ки то ба имрўз мо бо некї ёдашон мекунем. Халќи тољик тавонистааст ки аз дар солњои њокимияти Шуравї низ фарњангу анъанањои миллии худро пос дорад. Мо низ мо кушиш кунем ки фарњангии ѓании худро на бояд аз даст дињем новобаста аз касбу ихтисос ва дар љомеъа дар чї зинае ќарор гирифтанамон. Бояд фарњангамонро аз љињати илму бо тамоми пањлуњояш омўзем.
Нравится Загрузка...
getallfrom.wordpress.com
Фархангшиносифаннест, ки таърихи маърифати илмиву фалсафиро меомўзад. Вай ќонунияти куллии раванди тахаввулоти фархангї, дастовардхои беназири халќхо ва кишвархои мутамаддинро аз даврахои ќадим то замони муосир мавриди тахлилу тадќиќ ќарор медихад. Тавассути тафаккури таърихию фалсафимохият, сохтор ва макоми маданиятро хамчун ходисаи иxтимоию таърихимуайян менамояд.
Донишљўён аз омўзиши фанни «фархангшиносї» дар бораи ќонунхои умумитарини инкишофи маданият, сабабхо ва натиљахои рушду нумўи маданият, тахаввулоти он марбут ба халќу миллатхо ва вазъи иxтимої, сиёсию фархангии давру замонхо маълумот мегиранд.
Наќша:
Дигаргунсозихои инќилобидар хаёти маънавидар баробари дастовардхои беназир, ки ба худмуайянкунии миллати тољик имконият ба вуљуд овард, нуќсонхои зиёди љанбаъхои зиндагиро ошкор кард. Дар айни хол дар чунин шароити душвори љомеа, ходисаи хеле мухими сиёсидар таърихи халќи тољик ба вуќўъ пайваст, ки он эхё шудани давлати тољикон мебошад. Бояд тазаккур дод, ки эхёи хаќиќии давлати миллифаќат бо расман эътироф шудани он ба итмом намерасад. Зеро ки хастии давлат рушду такомули он, пеш аз хама ба худшиносии хар як сокини он, ифтихори миллї, ќобилияти дар истиќлолияти миллизиста тавонистани он халќ марбут аст. Аз ин рў, оё ба мо зарурате пеш наомадааст, ки фалсафаи худшиносии миллиро дар асоси маърифати амиќи дастовардхои маданияти халќи хеш, халќу миллатхои љахон, дарёфти решахои таърихии умумияти моддию фархангии байни онхо бунёд созем?
Мумкин аст, дар халли муамохои сиёсива иќтисодї, ки ба он љомеа хохишу иродаи худро гузошта истодааст, маданияту фарханг рохнамо бошад.
Дар хамаи давру замонхо дар љамъиятхои гуногун маданият мавќеи хосаи худро дошт. Халќхои љахон дар давоми хазорхо сол маданиятро ба вуљуд оварда, аз он бахра мебаранд. Вобаста ба хар як давраи љамъиятимаданият хусусият ва шевахои такомули худро пайдо мекунад. харчанд созанда, бунёдгар ва нигахдори маданият оммаи халќ аст, лекин шахсиятхои алохида ќодиранд дар пешрафту такомули он сахми бузург гузоранд. Аз ин рў, маданият бидуни љомеа ва љомеа бидуни инсон вуљуд надорад ва худи инсон берун аз маданият вуљуд дошта наметавонад. Маданият хосияти љинсива аслии инсон аст. Одам маданитавлид намеёбад, балки дар љараёни зиндагидар љомеаи инсонибо воситаи таълиму тарбия ба хислатхои маданиноил мегардад. Маданият чун хамсафари доимии инсон на фаќат гузашта ва хозираро дар бар мегирад, балки ба ояндагон ба сифати мерос мерасад ва сарнавишти минбаъдаи ќавму наслхоро муайян менамояд. Махз барои хамин маданият дар љомеаи имрўза мавќеи мухимро ишѓол менамояд ва бояд ба он эътибори махсус дода шавад.
Дар љамъияти имрўзаи демократимаќсади маданият ба он равона карда шудааст, ки дар Тољикистон маданияти демократии гражданипойдор гардад. Лекин имрўз дар љомеаи мо мардумоне хастанд, ки демократияро ба таври «худам шоху табъам вазир» мефахманд. Онхо сарватманд шуданд, лекин бо сабаби маънавиёти хароб сарвати худро ба корхои бехуда масраф менамоянд. Сарватмандибе маънавиёту маданият ба љамъият ягон нафъе оварда наметавонад.
Маданияти демократидар љамъияти имрўза бояд устувор шавад. Лекин худи демократия хељ чизро кафолат намедихад. Вай фаќат имконият медихад, ки инсон ба муваффаќият ноил гардад. Бехуда нест, ки Томас Джеферсон дурнамои маданияти демократиро чунин тасвир намудааст: «хаёт, озодива кўшиш ба хушбахтї». Шоири рус, дорандаи љоизаи Нобели-Иосиф Бродский навиштааст: «Агар инсони озод афтад, вай хељ касро дар он гунахкор намекунад». Чунин фикр адолатнок аст, нисбати мардумони љомеаи демократї, ки онхо акнун бояд љавобгариро нисбати таќдири љамъияте, ки худ зиндагидоранд, ба ўхда гиранд. Барои хамин бояд хама маданияти демократиро омўзанд ва ин вазифаро ќисман фанни нисбатан нави фархангшиносиба ўхда гирифтааст.
Мавќеи илми фархангшиносидар
омўзиши маданият
Гарчанде ки объекти тадќиќоти фархангшиносимаълум аст, лекин мавќеи он дар омўзиши маданият на он ќадар аён аст. Маданият дар як ваќт мавзўи бахси таърих, фалсафа, педагогика, психология, этнография ва дигар фанхо мебошад. Оё илми фархангшиносинисбати омўзиши маданият мавќеи хешро дорад?
Яке аз хусусияти мухим ва махсуси ин илм иборат аз он аст, ки дар он гузориш ва халли масъалахо хусусияти серпахлў дорад, аз он љумла таърихию фалсафї, ахлоќию эстетикї, иљтимоию сиёсива ѓайра. Кулли тасаввурот, аќидахо ба илми таърих такя мекунанд ва аз маводи таърих сарчашма мегиранд. Лекин аз илми таърих бо куллифарќ мекунанд, зеро аз мавќеи илми мазкур ба гузашта фаќат аз диди таърих назар кардан басанда нест. Чун худи хамин илм аз таќозои тадќиќи маданият дар дараљаи баркамоли интеллектуали(яъне фалсафї) пайдо шудааст. Агар ин илмро фалсафаи маданият номем хам хато намекунем. Дар ин љо ба назари мо умуман мавќеи хоси таърих ва фалсафаро дар омўзиши гузашта аниќ кардан айни муддаост. Оид ба ин ва дигар масъалахои назариявии фалсафаи маданият олимони ин соха Библер В. С., Злебин Н. С., Маркорян Э. С., Межуев В. М. ва дигарон асархои бисёре навишта, масъалахои методологии фалсафаи маданиятро инъикос намудаанд. Аз ин рў, бамаврид аст, ки баъзе андешахои файласуфи рус В. М. Межуевро ба тариќи фишурда баён намоем. Ў мегўяд, ки «омўзиши таърихинисбати гузашта пеш аз хама ба он равона карда шудааст, ки симои нотакрори даврахои таърихибо тамоми љузъиёташ барќарор карда шавад. Омўзиши фалсафаи гузашта (маданият) аз кўшиши эљодкоронаи тафаккури инсони имрўза сар мезанад. Фахмидани гузашта барои файласуф ба он хотир лозим аст, ки дар батни он љанинхои замони мо, маданияти муосир нихон аст, решахои маданияти муосир аз махсул ва фаъолияти наслхои гузашта ѓизо гирифтаанд».
Љихати дигари фарќкунандаи ин илм он аст, ки дар вай маводи мушаххаси таърихитавзехоти васеи назариявимегирад.
Дар он маводи гуногуни эљодиёти бадеї, санъати меъморї, хайкалтарошї, ороиши амалї, мусиќа, театр, кино, санъати тасвирї, афкори этикива эстетикї, хамчунин асноди сиёсию иљтимоимавриди тахлил ќарор мегиранд.
Мураккабии муайян намудани вазифаи илми фархангшиносиаз он сар мешавад, ки дар омўзиши маданият хам таърих ва хам фалсафа иштирок мекунанд ва дар он тафаккури мушаххаси таърихива муљаррахи (абстракти) фалсафиба тариќи махсус васл мегарданд. Фархангшиносиафзалияти ин ё он намуди санъатро дар таърихи мадании халќхои љахон (аз он xумла халќи тољик) ин ё он образхои бадеиро аз нуќтаи назари вобастагии он аз шароити таърихї, сиёсї, маишива xуѓрофї, ки дар он субъект-эљодкор сукунат дошт, бояд муайян кунад.
Хамин тавр, омўзиши фанни фархангшиносиро ба таври мушаххас чунин муайян кардан мумкин аст: Маданиятшиносиилм дар бораи ќонунияти умдаи раванди таърихива фархангї, дар бораи таърихи дастовардхои беназири мадании халќхо ва кишвархои дунё аз даврахои ќадим то замони муосир.Агар боз аниќтар гўем, маданиятшиносиилмест, ки ба таври назариявимохият, сохт ва маќоми маданиятро хамчун ходисаи љамъиятимуайян мекунад, тавассути тафаккури таърихию фалсафива дар дараљаи хеле баланди интеллектуалимаданияти халќу миллатхои љахонро аз даврахои ќадим то замони муосир меомўзад, маънива ахамияти хосаи маданияти алохидаро дар доираи маданияти љахонимуайян менамояд.
Фархангшиносихамчун илм, вазифа
ва сохтори он
Фархангшиносихамчун илми љамъбасткунандаи фанхои љамъиятї-гуманитариба раванди таълимии таълимидонишкадахои олии Тољикистон пурра ворид гардида, мавќеъ ва маќоми худро ёфтааст. Илми маданиятшиносиќонунхои умумитарини инкишофи маданият, сабабхо ва натиљахои рушду инкишоф, пастравива тахаввули онро марбут ба субъекташ (халќу миллат) ва вазъи иљтимої, сиёсї, фархангии давру замон баррасименамояд.
Дар Тољикистон проблемахои бисёре вуљуд дорад, ки онро фаќат бо рохи баланд бардоштани тафаккури маданихал кардан мумкин аст. Яке аз онхо баланд бардоштани хисси худшиносии миллива ифтихори миллиаз гузашта аст, ки маќсади асосии xоригардидани фанни мазкур аст. Маќсади дигари гузориши фанни маданиятшиносидар он аст, ки љавонон ба фикрронии фалсафию мавхумиомода гарданд.
Маданиятшиносиаз се ќисмати калони бо хам пайваста иборат аст:
Назарияи маданият. Дар ин фасл тахлили умумии методологии масъалахои назариявива фахмиши мохият, сохт ва маълумоти маданият инъикос мегардад. Категорияхо, мафхумхои мухимтарине, ки банду басти онро ташкил мекунанд, пеш аз хама маданият ва тамаддун, ки бо мафхумхои тамаддун, дин, идеология, хаёти маънавї, маданияти љахонї, миллї, этникива минтаќавимаъмул аст, мавриди баррасиќарор мегиранд.
Маданияти љахонї. Дар ин фасл шарху тавзехотиинкишофи маданият аз давраи ибтидоито замони хозира дода шуда, маданияти халќхо ва давлатхои гуногуни дунёи ќадим баррасимегардад. Масалан, маданияти Миср, Байнаннахрайн, Хиндустон, Хитой, Юнону Рим ва ѓайра. Дар айни хол барои тавсифи ин ё он мархилаи маданихамон халќу миллат объекти тадќиќот ќарор мегирад, ки вай пешоханг, таљассуми пурраи дастовардхои маданият дар хамон давра бошад.
Маданияти миллии тољик. Дар ин бахш хусусияти маданияти миллии тољик аз замонхои хеле ќадим, то ба имрўз, хамчун љузъи људонашавандаи маданияти умумибашаритахлил карда мешавад. Дар хар давраи таърихиробита ва муносибати он бо маданияти халќхо ва давлатхои гуногун маънидод карда шуда, сахми халќи тољик хамчун эљодкори маданияти нотакрор дар фархангу маданияти халќхои хамсоя, аз тарафи дигар, бархурдоршавии он бо дастовардхои маданияти љахониравшан карда мешавад.
Ворид гардидани илми фархангшиносиба раванди таълим ва тарбия иќдоми хеле нек, бахри ба даст овардани матлабхои дар боло зикршуда мебошад ва дар назди он чунин вазифахо гузошта шудааст:
Саволхо барои такрор ва мустахкамкунї
А) наќши бузург дорад, зеро инкишофи љомеа бидуни маданият номумкин аст.
Б) наќш надорад.
В) љамъият бе маданият инкишоф меёбад.
А) халќхо, миллатхо, одамон.
Б) илму техника
В) табиат, мухити атроф
А) демократї, дунявї, хуќуќбунёд
Б) коммунистива сотсиалистї
В) динию мазхабї
А) илми фалсафю абстрактї, гуманитарї
Б) илми таърихї
В) илми сиёсию иљтимої
А) фарќ дорад
Б) фарќ надорад
В) љавоби дуруст нест
А) боќимондахои маданияти моддива маънавї
Б) одамон ва шахсони људогона
В) мухити атроф ва фазо
myunivercity.ru
А) Злобин Н.С., Маркорян Э.С., Межуев В.М. ва ѓайра
Б) Ломоносов, Пушкин
В) Ибни Сино, Фирдавсї
А) таърихи маданиятро
Б) таърихи афкори сиёсиро
В) љавоби дуруст нест
А) аз се ќисм
Б) аз як ќисм
В) аз ду ќисм
АДАБИЁТ
Наќша:
Аз таърихи омўзиши илмии мафхуми
маданият
Маданият мисли дигар масоили умумифалсафитаърихи худро дорад. Лекин дар ин љо бояд таърихи тасаввуротро оид ба маданият аз таърихи худи маданият фарќ кард. Чунки решахои маданият дар даврахои хеле ќадими пайдоиши инсон ба назар расад хам, лекин ба зудидар шуури онхо айнан инъикос намеёбад. Ин фаќат дар зинаи баланди тараќќиёти мадании инсоният ба даст меояд.
Маълум аст, ки мафхуми маданият аз љихати назариявидар асри ХVIII дарку тасвир шудааст. Лекин феномени маданият якљоя бо пайдоиши љамъияти инсониба вуљуд омадааст. Барои хамин хам таърихи мафхуми маданиятро аз ходисаи инъикоскунандаи он бояд фарќ кард. Ханўз файласуфони Юнони Ќадим ба ин масъала таваљљўхи хоса пайдо карда буданд. Лекин онхо ба таври умуминазарияхои худро баён намудаанд ва тахлили илмии ин мафхум дар замони атиќа мушохида намешавад. Дар фалсафаи Шарќ низ масоиле, ки дар мафхуми маданият љой дорад, истифода шудааст. Масалан, масъалаи ахлоќ, ки љавхари хама гуна арзишхоро дар хамаи давру замон ташкил медихад, дар «Авесто»-китоби муќаддаси зардуштиён, «Трипитака»-китоби муќаддаси буддоиён, «Ведо»-сарчашмаи динию маънавии хиндуёни ќадим, хеле хуб инъикос гардидааст.
Омўзиши мунтазами илмии мафхуми маданият дар асрхои ХVII-ХVIII оѓоз меёбад. Гуфтан љоиз аст, ки аввалин маротиба калимаи «культур»-ро Ситсерон Марк Туллий (с. 106-40 то мелод)-сиёсатмадор ва воизи Рим истифода бурдааст. Вай љихати асосиро дар инкишофи ќобилияти маънавии инсон, дар фалсафа мебинад, ки онро асоси хушгуфторимешуморад. Фахмиши маданият дар Ситсерон тобиши иљтимоию сиёсидорад, ки вазифахои иxтимоию гражданива ахлоќии инсонро дар назди давлат асоснок менамояд.
К. Татсит маданияти ќабилахои германиварвархоро (вахшихо) тасвир намуда, бартарии шакли маданияти Римиро, пеш аз хама дар вуљуд доштани давлатдорї, шароити хуби хастии инсонимебинад. Тахминан чунин тасаввурот оид ба маданият ва таърихи он дар байни олимони Шарќ ва умуман шарќиён вуљуд дорад.
Онхо маданияти «худї» ва «бегона»-ро муќобил гузошта, (Вайнберг, ИП) таъсири маданияти бегонаро инъикос намекарданд.
Аввалин кўшиши таърифи маданият аз љониби Э.Тейлор-этнографи англис соли 1870 сурат гирифт. Ў яке аз мухаќќиќони маданияти замони љамъияти ибтидоибуд, ки пайдоиши маданияти моддива маънавии одамони ибтидоиро хеле хуб тасвир намудааст. Дар асрхои миёна маданият камолоти шахсива хусусан камолоти динии шахсро ифода мекард. Дар замони Ренессанси (эхё) ѓарбитакомули маданигуфта, ба ѓояи башардўстимувофиќ омадани атвору аъмоли инсонро мефахмиданд. Ба андешаи олими франсавиМишел Мантен тараќќии хамаи пахлўхои маданият натиљаи рушду такмили ахлоќии инсон аст.
Барои файласуфони асри ХVII (Р.Декарт, Б.Спиноза) мустаќилият ва озодифаќат ба махлуќи дорои аќл хос аст, ки вай ќобилияти идроки назариявидорад. Ин сархаде аст, ки инсонро аз дунёи дигар xудо мекунад, яъне сархади худи маданият. Бояд гуфт, ки доир ба маданият таърифоти натуралистива идеалистивуљуд дорад. Натурализм маданиятро ба яке аз зинахои эволютсияи табиат табдил медихад. Аз ин бармеояд, ки маданият боз як шакли харакати материя, дар ќатори дигар шаклхои он мебошад. Намояндагони таърифоти натурализм В.Ф.Асмус, И.Г.Гердер ва ѓайра мебошанд.
Олимони рус низ дар тавсифи категорияхои маданият сахми босазо гузоштаанд. Маркорян Э.С. нишондоди мухими методологиро пешниход намудааст: «Маданият баробари мушкил будани структураи худ ва гуногун будани таркибаш бояд чун як чизи умум ва дорои ягонагии дохили тасаввур карда шавад». В.М.Межуев мегўяд, ки маданият-ин тараќќиёти худи инсон аст. Вай неъматхои моддива маънавиро ба вуљуд оварда, худашро инкишоф медихад. Умуман дар зери мафхуми маданият чибояд фахмида шавад. Доир ба ин масъала олимон ба як фикри умум наомадаанд. Барои хамин хам олимони америкоиК.Клаксон ва А.Кретер ханўз якуним аср пеш, 164 маънидодкунихои мафхуми маданиятро муайян намудаанд. холо бошад, зиёда аз 300 маънидодкунихои ин мафхум вуљуд дорад. Яке аз чунин маънидодкунидар илми фархангшиносии имрўза истифода шудааст: «Маданият –ин амалиёти фаъолонаи эљодии инсон дар сохаи истехсолоти моддива маънавибахри аз худ намудани љахон аст».
Мафхуми маданият. Маданият хамчун олами
маънавии инсон
Фархангшиносимафхуми маданиятро хамчун ифодакунандаи мохияти хастии инсон ва татбиќи фаъолияти эљодии ў истифода мебарад. Дар ин љо ду чизро бояд фарќ кард. Аввал, хамчун љузъи људонашавандаи ќобилияти инсон. Дуюм дарки тадбиќи иљтимоии озодї. Бидуни аввал маданият умуман пайдо намешавад, лекин дуюмин дар давраи нисбатан баъдинаи инкишофи он ба даст меояд.
Мафхуми маданият муносибати хамаљонибаи инсонро ба љахон инъикос менамояд, ки бо воситаи он инсон, љахон ва шахсияти худро меофарад. Маданияти гуногунро омўхта мо на танхо китобхо , маќбарахо, бозёфтхои бостоншиносиро меомўзем,балки барои худ дигар љахони инсонї, ки дар он мардумон зиндагикарда, дигар хел хиссиёт доштанд, дарк менамоем.
Дар ин љо саволе пайдо мешавад: «Чихел муносибати хамаљонибаи инсон ба љахон таъмин мегардад?» Љавоб додан ба ин савол–ин характеристикаи маданият хамчун предмети фархангшиносиро нишон медихад. Муносибати инсон ба љахон бо мохияти мазмунимуайян мегардад. Агар предмет мазмун надошта бошад, вай барои инсон вуљуд надорад. Мохият–ин мазмуни хастии инсон аст (аз он љумла, хастии дохилї), ки роли махсусро иљро мекунад. Лекин мохиятро аз ахамият бояд фарќ кард. Масалан, яке аз мухимтарин мохият «орзуи ишќ»-хељ гох образи предметии ягон инсонро муайян наменамояд (он ваќт хар яки мо пешакимедонистем, ки киро дўст медорем). Мохияти аслина фаќат ба аќл равона шудааст, балки ба хиссиёти нозуктарин ва чуќуртарини рухии инсонива ирода мансуб аст. хамаи ин мохиятхо ахамияти умум доранд, зеро ки одамони бисёрро муттахид намуда, асоси фикру хиссиёти онхо мегардад. Махз чунин мохиятхо маданиятро ба вуљуд меоваранд.
Инсон љахонро бо мохиятхо пур мекунад ва дунё барои ў дар ахамияти универсалии инсонибаромад мекунад. Љахони дигар бошад ба инсон лозим нест. Н.А.Мешерякова ду шакл ё намуди базиси муносибати арзишхоро муайян намудааст. Љахон барои инсон «худї» ва «бегона» шуданаш мумкин. Маданият тарзи универсалие мебошад, ки бо воситаи он инсон љахонро «худї» менамояд ва онро ба хонаи хастии инсон мубаддал менамояд. хатто ситорахои осмонива ќаъри уќёнус ба маданият мансуб аст, барои он, ки ба онхо зарраи рухияи инсонидода шудааст ва дар онхо мохияти инсониљой дорад. Агар чунин мохият намешуд, инсон ба осмони ситорахо назар намекард, шоирон шеърхо наменавиштанд, олимон бошад, тамоми хастии худро барои омўзиши табиат сарф намекарданд ва кашфиёти бузург рўй намедод. Фикри назариявидаррав пайдо намегардад. Барои он ки вай пайдо шавад, бояд шавќу хиссиёти инсон ба сирру асрори љахон љой дошта бошад ва нисбати асрори хастихайронипайдо гардад. Бесабаб нест, ки Платон чунин гуфта буд: «Шуур аз хайронисар мешавад. Лекин дар он љое, ки мафхумхои маданинест, инчунин шавќу хайронивуљуд надорад».
Аз ин љо чунин таърифи маданиятро хосил кардан мумкин аст: «Маданият ин шакли универсалии фаъолияти худмуайянкунии инсон бо тарзи тасаввури мафхумхо, кўшиши кушодан ва тасдиќ намудани мохияти хаёти инсонидар мутаносибии вай бо мохияти аслї». Дигар хел карда гўем, маданият дараљаи муайяни тараќќиёти љамъиятро инъикос менамояд, ки дар намуд ва шаклхои ташкили хаёт, фаъолиятмандии одамон ва дар сарватхои моддива маънавии онхо зохир мегардад.
Агар мафхумхои «маданият», «култура» ва «фарханг»-ро дар як ќатор гузорем, маънохои тафтуллафзии онхо аз хамдигар фарќ менамояд. Лекин мохияти аслибарои инъикоси як матлаб равона карда мешавад. Калимаи «култура» лотинист, ки маънои коркардабарої, тараќќиёт, тарбияро дорад. Калимаи «маданият» бошад, аз забони арабимаънои шахрдорї, сокини шахрро дорост. Мафхуми «фарханг» аз забони форсии миёна дорои маънохои гуногун ба мисли китоби луѓат, тадбир, санљидан, илму фазл, донишу аќл ва одоб мебошад.
Аз ин љо таърифоти гуногуни мафхуми маданият љой дорад, ки хар яки он бо ин ё он тарз маънои васеи онро кушода медихад.
Сохтори маданият. Мафхумхои маданияти миллї,
маданияти этникива маданияти љахонї
Аз маънидодкунии мафхуми маданият бармеояд, ки он аз ду ќисм иборат аст: моддива маънавї. Агар дар давраи љамъияти ибтидоиин ду бахши маданият дар заминаи хеле соддаи шуур ва мехнат асос ёфта, бо хам омехта бошанд, баъдтар дар натиљаи амалигардидани таќсимоти љамъиятии мехнат ва аз мехнати љисмониљудо шудани мехнати фикрифарќият байни онхо ба вуљуд омадааст.
Маданияти моддиин махсули мехнати љисмонї, маданияти маънавибошад, махсули мехнати фикрии инсонро инъикос менамояд.
Ин ду сохтори маданият, бо якдигар муносибатхои гуногун доранд. Масалан, муносибати тобеї, функсионалї, муносибати сабаб ва натиља, муносибати баробаркунанда ва ѓайра. Аз ин рў, маданияти моддива маънавихељ гох аз хам људо ва худ ба худ мустаќим вуљуд надоранд. Асосан дастовардхои маданият дар ду шакл ё бо ду тарз зохир мешаванд: ашёи ва ахборї.
Намунахои маданияти моддиаслан дорои шаклу сурат буда, дидашавандаанд. Намунахои маънавиниз шакл дошта бошанд хам (мисли китоб, мусавварахо), аммо дар як холат онхо бисёрнусха мешаванд ва дар холати дигар ба хиссиёти ботинии инсон таъсир расонда, дар онхо хиссиёти шодї, ѓаму андўх ва ноумедиро ангезиш медиханд. Офаридахои маънавиёт аз насл ба насл гузашта, на танхо мардумро ба гузашта мепайвандад, балки пояи асосии худшиносимегарданд. Шаклхои асосии маданияти маънавї, ки дар онхо маънии хастии инсон инъикос мегарданд, чунинанд:
myunivercity.ru
