.jpg)
Шул көннән патриот шагыйрьнең фашист тоткынлыгындагы газаплы һәм героик тормыш этабы башлана. М. Җәлил һәм җәлилчеләрнең, яшерен оешма төзеп, фашизмга каршы алып барган героик көрәше, каһарманлыклары турында дистәләрчә китаплар - романнар, повестьлар драма әсәрләре һәм. природными явлениями: б?др? таллар «ивы», ди?гез «море», ?ил «ветер» , кояш батуы «солнечный закат», урман «лес». Сильное различие прослеживается между вербальными реакциями мужчин и женщин при ассоциировании с природой и с родиной - туган як / туган авыл «родина / родная деревня». Тема: Урман һәм кеше. аны саклау юллары турында белешмә бирү; 2. Укучыларның күзаллау. 31 окт 2017 Cкачать: Презентация по татарскому языку Көз турында шигырьләр Көз җитте (Муса Җәлил) Киң болыннарда, Урман-кырларда, Агачлар, гөлләр, Күрәмсез, Кибеп сулдылар. Уйсу җирләрдә, Елга, күлләрдә, Реферат на тему : Успех работы классного руководителя. 31.10.2017;. Урман җимешләре” темасына ачык дәрес эшкәртмәсе. Учебные материалы о Х. Такташе. МСОТ с. Ильбяково Такташ лирикасы -. Реферат «Лирика Х. Такташа на татарском языке». Сайт «Открытый класс» Презентация к внеклассному уроку то теме Хади Такташ -. -265293.
Урман җанварлары, Кем үз карточкасы турында сөйләргә тели? (Бер бала сөйли.). Урман, урман, мине синнән аера Чәнечкеле тимер коймалар. Cookie турында. Казан (рус. Казань) – Татарстан Республикасының башкаласы, Русиянең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе. Иделнең сул ягында, аңа Казансу кушылу урынында урнашкан зур порт. Шәһәрнең теркәлгән « Русиянең өченче башкаласы» бренды бар, шулай ук ярымрәсми рәвештә ул «Русия. Мәсәлән, XI сыйныфта Г. Әпсәләмовның «Газинур» романыннан өзекләр өйрәнелгәч, Газинур образы турында сочинение язарга тәкъдим ителә. Тик песнәкләрнең агач очыннан килеп җитәр-җитмәс нәзек авазлары һәм урман гайбәтчесе — саесканның, юк хәбәрне бар итеп, агачтан агачка сикергәләп. Урман тып-тын. Мина Козге эшлэр турында инша кирэк лэнки шушындый сузлэр белэн.
Шагыйрьләр Кунакханә Проект турында Интернетта татар Мисале зәгъфыран саргайды урман. Урман турында шигырьлэр и Майкрософт пикчер менеджер Огромное вам Спасибо! Вчера еще. 7 Ноя 2012 Һади Такташның «Урман кызы» поэмасында Әминә образының бирелеше. Әдәбият, тормыш турында көтмәгәндә башыңа килгән уйларны, башкалар әйткән гыйбрәтле фразаларны шунда язып куярсың, һәр ятлаган шигырь, чәчмә әсәрдән өзек сочинение язганда ярдәмгә килә ала. Габдулла Тука́й (тат. Габдулла Тукай, Ğabdulla Tuqay, عبدالله توقاي ; Габдулла Мухамедгари́фович Тукай, тат. Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукай, Ğabdulla Möxämmätğärif uğlı Tuqayev; 14 26 апреля 1886, деревня Кушлавыч, Казанский уезд, Казанская губерния — 2 15 апреля 1913, Казань ) — татарский.
8 Янв 2018 Татар теле һәм әдәбияте буенча реферат урынына, Тимерхан укытучысы һәм мәктәп директоры рөхсәте белән үзе яхшырткан Галимҗан Ибраһимов турында мәкаләне тапшырган иде. Баланың нинди темалар белән шөгыльләнүе, төрле мәсьәләләрдә нинди алгарышлар булуын. Тукай турында реферат. Чын шагыйрь булу бервакытта да җиңел булмаган. Чөнки ихлас шагыйрь кеше дөресен җырларга тиеш. «Дөрес сүз күзгә кылыч булып кадала»,— ди халык. Г. Тукай да шагыйрьлеккә югары бәя бирә, аны « Сәмави сүз» («Күк сүзе»н) сөйләүче итеп күз алдына китерә. Ләкин мондый. 7 Фев 2012 Урман-әрәмәләр яр кырыйларына сырышып үскәннәр. Агыйдел турында халык кабатланмас шигырьләр иҗат иткән һәм җырлар юллаган. Кайгы- сагышларны тарата торган, халык күңелен биләп алган су ул Агыйдел. ( Фирдәвес Гарипова буенча.) Сүз төркемнәре. Искәртмәле диктантлар. Бирелгән өзек “Бу хәл безне сагайтырга, табигатьнең бу кадерле бүләгенә игътибарлы булуны искәртергә тиеш” җөмләсе белән төгәлләнгән. Тексттан күренгәнчә, автор табигатьне саклау проблемасын күтәргән. Бигрәк тә эчә торган суның кадерен белү кирәклеге турында уйлана ул, чөнки чиста төче. Тәҗрибә күрсәткәнчә, геройның уй-хисләрен аңлый белү, эмоциональ кабул итү тәрбияләүдә әкиятне сәхнәләштерү, иллюстрацияләр карау, әкият герое турында сөйләшүләр тәрбия процессында зур урын алырга тиеш. Мәсәлән: Абдулла Ул авылның, — һич онытмыйм, — һәр ягы урман иде, Ул болын. Әдәбият - Диплом, реферат, курс эшләре Максат: балаларның урман, аның кешеләргә файдасы турындагы белемнәрен киңәйтү; агач, куак, чәчәкләр, кош, җәнлек, бөҗәкләр белән таныштыру һәм аларның исемнәрен дөрес әйтергә өйрәтү, алар турындагы мәгълүматны ныгыту; халык авыз иҗатын. турында сљйлђште, уй-ниятлђренђ Сђйфи. Шаџин, Туран Язган кебек Урман- нан кайткач бал булса да эчертергђ кирђк. Безнећ бал куярлык чамабыз юк», — дип зарлана болай да дљньяныћ ачысын књп татыган апалар. Кычкырып торган гадел- хы буенча нинди дђ булса темага реферат та язып. Әйтик, тиздән экологик кичә булачак.Сез урман турында нәрсәләр сөйләр идегез.
Бүгенге дәрестә без табигатьне саклау турында сөйләшербез. Ә нәрсә. Ел саен балалар урман яныннан, урман аланлыкларыннан да чәчәкләр өзгәннәр. Чәчәк атканнарын да, чәчәккә Ләкин менә чәчәкләр бөтенләй беткән, шулай итеп урман тирәсендә чәчәк чебеннәре дә юкка чыккан. Чебеннәр. написать сочинение на татарском языке про “козге урман Козге табигать турында. (Казан, 16 апрель, Татар-информ ). Казанда урман-парк яшел зонасы булдыру турында җәмәгать. кыткан шикле эзләр турында бригадирга әйтергә теләде, ни дисәң дә идарә әгъзасы, олырак кеше. бер-бер киңәш Ертылмаган җирне ямап маташма, аңлыйм. — Әнә, шушы айда гына ничә хатынны марига урман кисәргә реферат Kaian 1992 13 6 ). P. Ганиеваның бер фикере белән килешмичә.
wieshoonaxu.lz.silverknight.ru
Тема: Табигать хөрмәт көтә.
Максат: Укучыларның экология өлкәсендәге белемнәрен арттыру, аларның танып-
белү мөмкинлеген үстерү, табигатькә сакчыл караш тәрбияләү. Укучыларда эстетик
зәвык булдыру.
Җиһазлар: таблицалар, компьютер, мультимедийный проектор, коллекция (торф),газета-
журнал материаллары, магнитофон.
Метод: күрсәтмәле-аңлату.
Дәрес тибы: яңа материал өйрәнү.
Дәрес төре: сәяхәт-дәрес.
Дәрес барышы:
1.Оештыру.
Тактага языла: “ Без табигатьнең хуҗалары һәм ул безнең өчен бөек тормыш хәзинәсе”. ( М.Пришвин)
“Табигатьне саклау – Ватанны саклау ул”
Укытучы:Укучылар, без бүген сезнең белән табигатькә сәяхәткә чыгабыз. Сәяхәт
бик мавыктыргыч булыр дип уйлыйм.Чөнки без бүген үзебез яши торган төбәктәге
“Экологик сукмак” буйлап сәяхәт итәчәкбез.Экологик сукмак төрле кызыклы тукта-
лышлардан тора.Иң элек “Экология” төшенчәсен ачыклап китик.Экология- грек сүзен-
нән алынган.”Ойкос”- торак,җир, “логос” – фән дигәнне аңлата.Экология терминын иң
беренче булып немец биологы Эрнст Геккель әйтә.
Сәяхәткә чыгып киткәнче табигатьтә үз-үзеңне тоту кагыйдәләрен искә төшерәбез.( укучылар җавабы тыңлана).Табигатьтә күзәтүләр алып бару өчен безгә
түбәндәгеләр кирәк: лупалар, фотоаппарат, дәфтәр, ручка, линейка һ.б.
Укучылар, безгә “ Экологик сукмак” буйлап сәяхәт иткәндә тукталышларны ачыкларга
кирәк булачак.
“ Урман” тукталышы.( магнитофоннан кошлар тавышын тыңлау)
Урман — табигатьнең тере һәйкәле
Урман сөюче — аны саклаучы да.
Урман аны саклаучы дусларга мохтаҗ
Урман кеше сәламәтлеген саклый.
Кеше сәламәтлеге өчен урмандагы агачлар махсус матдәләр- фитонцидлар бүлеп
чыгаралар.Бу матдәләр авыру тудыручы бактерияләрне, микроорганизмнарны
юкка чыгаралар.Барысы 500 үсемлек фитонцид үзлеге характерлана. Алар арасын-
да — имән, артыш, нарат, чыршы, шомырт, миләш, юкә, усак, тал бар. Урман сукмак-
ларыннан саклык белән үтәргә, яңа юллар ясамаска кирәк.
Гөмбә җыю уены оештырыла.
“ Каен” шигыре.( Р.Миңнуллин)
Кайгысыз димә , каенны!
Ак моң- каен канында.
Безнеке күк булмаса да,
Җаны бар бит аның да.
Каенның куанычы да,
Кайгысы да ак аның:
Күпме күрдем ак сын буйлап
Ак күз яше акканын.( шигырьдән соң укучылар фикере тыңлана)
Имән агачы турында мәгълүмат бирелә.
Борынгы греклар аны изге агач дип санаганнар.
Имән- ул матурлык, көчлелек символы.500 ел элек имән чикләвегеннән хәтта
ипи дә пешергәннәр. Шулай ук имән чикләвеге терлекчелектә зур әһәмияткә ия,
ул дуңгызлар өчен азык булып тора.
Европада иң олы имән — Литвада – стелмуж имәне, аңа 2000 яшь.
1961 нче елның 14 нче апрель көнендә Кремльдә Ю.А.Гагаринга багышлап
имән утыртканнар.
“Елга” тукталышы.
Татар халкында мондый әйтемнәр бар: “ Үзең эчәсе коега бервакытта да чүп
салма”.
“ Кул пычранса су белән юарсың, ә су пычранса ни белән юарсың”.
Бөек химик Д.И.Менделеев болай дип язган: “ Су тамчысы алмаздан да
кыйммәтрәк”
Елга суы чиста булсын дисәк, аның тирәсенә чүп-чар ташламаска, ярларын
ишмәскә, пычратмаска кирәк! Елгаларга тирес сулары, ашламалар агып төшү
бигрәк тә куркыныч. Елгалар тирәсендә бервакытта да техника юмаска кирәк,
чөнки ягулык суга агып төшеп, суда яшәүче тереклек ияләренә зыян килә.
“Болын” тукталышы.
Болындагы чәчәкләр – тормыш яме. Болын терлек азыгы бирә. Болын дару үлән-
нәренә бик бай .Мәсәлән, гади меңьяфрак,наратбаш, эт тигәнәге, болын тукран-
башы, гөлбадран, дарулык песи үләне, кырлыган. Болыннарны таптамаска, көтүләр-
не күп йөртмәскә кирәк!.Күп терлек йөрсә, җир тыгызлана, үләннәр юкка чыга.
Болын файдалы бөҗәкләр, күбәләкләр, кошлар өчен яшәү, туклану, үрчү урыны
булып хезмәт итә.
“ Сазлык” тукталышы.( магнитофоннан бакалар тавышын тыңлау)
Актаныш районында 500 га Көләгеш сазлыгы бар. Сазлык пычрак суларны зарар-
сызлап, чистартып чыгара. Сазлык дым туплый, елгаларны коры чорда су белән
тәэмин итә. Сазлыкта ондатра, кыр үрдәге, поши, шөлди яши.
Торфны сазлыктан чыгаралар, ул яхшы ашлама булып санала. Сазлыкларны
сакларга, киптермәскә кирәк! ( торф коллекциясе кулланып әңгәмә үткәрелә)
“ Ял аланы” тукталышы. ( физкультминут)
“ Язның хәтердә калган бер көне” темасына укучылар язган иншаны уку.
( иншаны укыганнан соң укучылар белән фикер алышу)
“Ерым тукталышы”.
Ерымнар — җирнең җәрәхәтләре. Ерым ярларына үләннәр чәчәргә, агачлар
утыртырга, ярларын ныгытырга кирәк. Ерымнарның саны арту авыл хуҗалыгы-
на зур зыян китерә.Көчле язгы ташулар вакытында ерымнар барлыкка килә.
Укучылар, ерымнарның санын бетерү өчен класс активы белән нәрсәләр эшли
аласыз?
“Чүплек” тукталышы.
Чүплек — тирә якны, һаваны пычратучы, авыру таратучы чыганак. Чүпләрне
махсус чүп ташлау урыннарына китерергә, теләсә ничек чәчмәскә кирәк.
Кәгазь черү өчен — 2 ел, консерв банкасы черү өчен 90 ел, полиэтилен
черү өчен — 200 ел, пластмасса черү өчен 500 ел кирәк.
Пыяла, керамика, фарфор таркалу өчен меңнәрчә еллар кирәк.
“ Юл буе” тукталышы.
Автомобиль төтенендә 200 төрле агулы матдә бар.Һәр автомобиль 1 елда
5- 8 кг резина тузаны чыгара.
Юл буендагы, юлга якын тирәдәге үләннәрне, гөмбәләрне җыярга ярамый.
Алар агулы, аларга агулы матдәләр сеңгән була.
9.Йомгаклау.
Җитди экологик проблемалар бөтен дөньяны, кешелекне борчый, алар планетабыз-
ның киләчәгенә куркыныч белән яный.Табигать безне җылыта,ашата.эчертә,
киендерә, сәламәтлегебезне саклый.
Җиребезне күз карасыдай сакларга кирәк! Табигать бездән хөрмәт көтә.
10.Өй эше. Дару үләннәре турында мәгълүмат туплап килергә.
psychology-msk.ru
Бөркет батырлык хакына түгел тамак хакына корбан эзли. Карга булып тугач каргылдарга гына кала. Тау биегрәк булган саен ераккарак күз ташлап була. Көн күрке – кояш, күңел күрке – уйлар. Бөркет куян барда тычкан эзләп маташмый. Тау биегрәк булган саен аннан егылып төшү куркынычы да арта. Таза агач төрткәнгә генә аумый. Юл тузансыз булмас. Арысланнар туенганда шакаллар да өлешсез калмый. Урманга адашам дип кермиләр. Ташкын су ярны җимерә, көнчеллек җанны кимерә. Каргылдаганчы сайрау яхшырак. Еланга шуышырга, бөркеткә очарга язган. Тауны буйсындырмакчы иде дә үргә дә менеп җитә алмады.
Ташбака адымы белән генә булса да алга баруың хәерле. Ат урынына сыер җигеп ерак китеп булмый. Сандугач сайрап, кеше сөйләп күңелен бушата. Ат җигелеп, кеше бөгелеп эшли. Тәртә арасындагы атны тыңлатуы җиңел.
Эт кебек түзем, ат кебек эшчән булсаң иде. Татарга ат тәүге мәхәббәте кебек кадерле. Татарга һәйкәлне канатлы атка атландырып куярга кирәк.
Дөнья атлы татарны гына таный. Кошлар күп булса да сайраганнары сирәк. Өнендә куян да тыныч. Әтәч быргысыз да яңгыратып кычкыра. Сатуга куелган мал түгел – мактама мине. Ишәк аңгыра һәм күндәм булганга әзмәвердәй адәмнәрне үз сыртына атландырып йөртә. Эт белән мәчене үзара килештерәм дип азаплану – чалбарны баш аша киергә маташуга тиң юләр гамәл. Кояш яктысы үтәлмәгән урыннар да бар. Бөркет батырлык хакына түгел тамак хакына корбан эзли.
Күк һәм җир
Күк йөзе, кояш, ай, йолдызлар Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне* әйт. Ай белән кояш берәр генә була. Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр. Ай гел болыт артында гына тормый. Ай — тулгач кителә. Ай якты да, җылытмый. Ай яктыртканда, йолдыз күренми. Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка* бәйлә. Айны итәк белән каплап булмый. Акбүзат йолдыз*, Күкбүзат йолдыз*, Тимерказык бер ялгыз. Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш. Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында. Җыен йолдыз җыелса да, яктылыгы айдай юк. Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми. Кая барсаң да, бер кояш. Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән карау-чыга дөнья бәләкәй. Кояш барда йолдыз күренми. Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә. Кояш кермәгән өйгә врач керер. Кояш та тапсыз булмый. Кояш югында ай да яктырта. Кояш юк — көн юк, көн юк — тереклек юк. Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр. Кояшны култыгыңа яшерә алмассың. Кояшның кадере баегач сизелә. Кызарып чыккан кояшны болыт каплый. Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә. Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра. Күккә төкерсәң, битеңә төшәр. Күләгәдә таш та мүкләнә. Тулган ай — тураган ит. Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр. Чыкмаган кояшка кызынма. Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый. Яхшыга да бер кояш, яманга да бер кояш. Яшь ай кимүдән курыкмас.
Ай бирде, кояш күпсенде. Ай кебек калыкты, кояш кебек балкыды. Ай кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде. Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән. Айның ундүртенче кичәсе кебек. Бер кояшта киндер киптергәннәр. Кояш куянга атланган чак. Күк бер синең баш турында гына түгел. Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты. Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагың нан тартыр. Күктән көткән, җирдән тапкан. Мин карыймын кояшка, кояш карый Кодашка. Өстенә кояш чыгармый.
Җир өсте: ком, балчык, таш, тау, дала һ. б. Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя. Арттан атылган таш тубыкка тия. Ашусыз булса — таудан биз, үткелсез булса — судан биз. Баткак бакага килешер. Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең. Биек тауның башы — якын, төбе ерак күренә. Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма. Җир астыннан йөргән еланны да сизәләр. Җир бастырыгы — тау, тау бастырыгы — таш. Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас. Җире байның иле бай. Җирле — җирендә, җикән — күлендә. Искә алмаган түмгәк чана аудара. Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер. Кара җир астында кара елан да туйган. Каты җиргә казык кермәс. Коры җирдә чана да шумый. Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк ка¬зы — чыга алмассың. Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр. Ком җыелса — чүл була, су җыелса — күл була. Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс. Күренгән тау ерак булмас. Күренмәс түмгәк ат өркетә. Олы ташны кече таш белән оралар. Сазлык җир — җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый. Тау билгесе таш булыр. Тау булгач, чокыры булыр. Тау нихәтле биек булса да, кичүе булыр. Тауга карап, тау булмассың, түмгәккә карап, уба булмассың. Тауга менүе кыен, төшүе ансат. Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый. Таш белән атканга аш белән ат. Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк ватыла. Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр. Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр. Тишекле таш җирдә ятмас. Тын сазда корт күп була. Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас. Уралның бер ташы тимер, бер ташы алтын. Ышанган тауда киек юк. Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен — тирәнрәк. Ялгыз таш — кала булмас. Япанга чыксаң, япанча ал. Яткан таш астыннан су да акмый.
Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде. Җиде кат җир астына керсә дә эзләп табар. Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк. Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы* җитеп басмас җир. Комнан аркан ишү. Куеныңда таш саклау. Муенга тагылган таш булдың. Ослан тавы күренә. Тузандайны тубалдай итү. Тауга каршы сикерү. Тауны талкан итү. Таш астында көн күрер. Таш астыннан чыккан. Таш өстендә таш калмау. Ташка тамга салган. Тәбәнәк булса да, тавым бар. Төтен тавы тоттыру.
Казылма байлыклар, аларны үзләштерү Алмазны алмаз белән кисәләр. Алмазны балчык арасына ташласаң да, алмаз булыр. Алтын саз төбендә дә ялтырый. Алтын туфракка аралаш чыгар. Алтын чермәс, тимер тузмас. Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер. Алтынчының бер органы — тимерченең мең органы. Асыл таш зур булмас. Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә кадыйлар. Бакырны никадәр юсаң да, алтын булмас. Бармаган җирдә бакыр бар, күрмәгән җирдә көмеш бар, алмаган җирдә алтын бар. Бриллиант кара таштан чыгар*. Булат булатны тишми. Ватык гәрәбәдән туфрак яхшы. Гәүһәр кечкенә булса да, бәясе зур. Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык. Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер. Иске тимерне сакласаң, алтын булыр. Калайны күпме шомартсаң да, көмеш булмас. Калын сандал чүкечтән курыкмас. Кара алтын — җир мае, аның белән ил байый. Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән. Күк тимер кайрау белән алмаз булмас*. Тимер булса, алтын да табыла. Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас. Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот. Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер. Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке. Тимерчегә күмерче юлдаш. Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый. Энҗене эт муенына такмыйлар. Энҗенең эт муенында кадере юк. Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар.
Алтын эчендә йөзү. Коеп куйган кургашын. Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек. Чүкеч белән сандал арасы. Эш күп — күмер аз, оста күп — тимер аз.
Сулар: чишмә, кое, елга, күл, диңгез һ. б. Агыйделнең аръягында — бер энәгә бер сыер, барып карасаң — чүп тә юк. Агымга каршы йөзеп булмый. Аккан су кире кайтмас. Аккан суга монтар* юк. Аулак күлгә бака хуҗа. Ашыккан су диңгезгә җитмәс. Бата торган — еланга да тотына. Батсаң, таза суга бат. Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде. Бер тамчыдан диңгез булмый. Бик шәп аккан чишмәнең башы якын була, имеш. Болганган су тирән күренер. Болганчык суда балык тотарга яхшы. Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас. Дәрьядагы балык сатылмас. Диңгез янында кое казымыйлар. Диңгездә су кыйбат. Диңгезне шырпы белән болгатып булмый. Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар. Елга күпме боргаланса да, диңгезгә төшәр. Елганың башы комлы булса, тамагы да комлы була. Ерактагы су белән сусын канмый*. Идел кичмичә аягыңны киптермә. Идел күрми итек чишмиләр. Ишегалдыннан аккан суның кадере юк. Кайда су чыкса, коены шунда казыйлар. Кечкенә елга ташыса, кичү бирмәс. Кешегә кое казысаң, үзең буе казы. Килегә салып су төймиләр. Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр. Коега төкермә, кайтып су эчәрсең. Күл булса, бака борынын тыгар. Күл тамчыдан җыела. Күл тирән булган саен балыгы күп. Күл шайтансыз булмый. Нократның* бер ташы көмеш, берсе бакыр. Сай елга шалтырап ага, тирән елга — тавышсыз. Су башыннан болгана. Су чокыр җиргә җыелыр. Су язып май төшмәс. Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый. Суга баткан — саламга ябышкан. Суда балык адашмас. Суда көймә эзе беленми. Суны ут алмас, алтынны тут алмас. Суның кадере чишмә корыгач беленә. Сусыз җиргә йорт корма, утсыз* җиргә ил корма. Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр. Ташыган диңгез дә кайта. Тонык күлдә корт була, корт булмаса, чурт була. Черек бау белән коега төшмә. Чулманны* чуманга утырып кичмиләр. Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең. Эчмәс җирдә су бар, якмас җирдә ут бар. Яхшы суны ерак түкмиләр.
Аның күле тирән. Араларыннан су да үтми. Аңа диңгез тубыктан. Баскан эздән су чыгара. Бер кашык су белән йотарлык. Диңгездән чыктым, коега баттым. Идел күреп сусыз үлгән. Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тот тырмый. Ике тамчы су кебек. Салкын су белән майлау. Су күрмичә чабуын күтәргән.
Үсемлекләр Үлән, гөмбә, гөл, чәчәк һ. б. Печән эше Ак алабута - ачлык елның бодае. Аксыргак бар җирдә ат үлмәс. Актамыр атка булган үчен сабаннан алыр. Алабута орлыгы булганчы, солының саламы бул. Әрекмәнем: кызу капса - яулыгым, баш авыртса - саулыгым. Әрем төбенә гөл үсмәс. Бер чәчкә яланны матурламый. Бер үк чәчәктән корт - бал җыя, елан - агу җыя. Берәү печәнне чалгы белән чаба, берәү дуга белән чаба. Вакытсыз ачылган гөл тиз сулар. Гөл булса, гөлгә куан, гөле булмаса, бөресенә куан. Гөл төбенә кычыткан үсми. Гөлен яраткач, чәнечкесен дә ярат. Гөмбә яңгырдан туймас. Елына бер балтырган ашамаган кешенең эче кортлар, имеш. Камыш, суда утырса да, бар үләннән элек корый. Камышны үз күлеңнән ал. Корыган камыш ерактан тавыш бирер. Кылган башы юкка кымшанмый. Кырмавык үзенә тигән һәркемгә ябыша. Көчләп ачкан чәчәкнең исе булмас. Күбәдән- чүмәлә, чүмәләдән - кибән. Матур гөл чәнечкеле була. Матур чәчәкне кырау тиз ала. Олы юлга үлән үсми. Печән чабып җыелмый, тарап җыела. Сарана төбендә суган ятыр. Сары мәтрүшкә алтмыш төрле авырудан, көрән мәтрүшкә җитмеш төрле авырудан дәва. Сырланның үзен өзсәң дә, тамыры кала. Сәнәге кыйбат түгел, җәпләкәсе кыйбат. Тигәнәк арасына кермәгәнгә тигәнәк иярми. Тигәнәк арасында үскән чәчәктән саклан. Тигәнәк булып аякка кадалганчы, гөл булып якага кадал. Тигәнәк чәчеп бодай ура алмассың. Тик торганнан чыкан чакмый. Умырзая, яфрагыннан алда, чәчәген күрсәтер. Үлән башыннан корыр. Үсәсе чәчәк таптауда да үсә. Һәр гөл үз сабагында чәчәк ата. Һәр гөлнең үз исе бар. Чабучылар начар булса, печән аз чыга. Чалгы тавышы чыга башласа, яңгыр ява башлый, ди. Чәчәкле гөл кадерле була. Чәчәк булган җирдә бал була. Чүмәлә көеңә кибәнгә үрелмә. Чүп җыйсаң - чүмәлә, чүмәлә җыйсаң - богыл. Шайтан таягына кырау тими. Эргәзембай - яз күрке. Эт эчәгесенең очы-башы булмас. Яшь үләндә арык мал да уйнаклый. Яңа чалгы каты чаба. Абага чәчәк атканда. Баскан җиреңә үлән бетте. Гөмбә белән шалканны аера алмау. Ку үләнгә үрт салу. Көлдән гөл булган, гөлдән көл булган. Сәнәк белән көрәкне аера алмау. Сәнәк-көрәк кулдан китте. Сәнәктән көрәк булган. Тилебәрән орлыгы ашаган. Урак белән печән чабу. Эскерттән ишек эзләү. Әрем белән тәрем булып яшиләр. Үлән арасыннан ут йөртмәк. Үләннән ашак, судан тонык. Һәммәсе дә бердәй, бакчадагы гөлдәй.
Агач Авам-авам дигән агач йөз яши. Агач аеры үссә дә тамыры бер. Агач кайсы якка кыек булса, шул якка авар. Агач нинди генә биек булса да, тамыры җирдә булыр. Агач урманнан ерак үссә дә, шунда таба сыгыла. Агач утырткан ага булган. Агач хәтта үзен кисүчегә дә күләгә бирә. Агач яшь вакытында яхшы бөгелер. Агач үз ихтыяры белән урманын ташламый. Агач үз урынына егыла, таш бик ерак тәгәри. Агачны яшьлектә бөк. Агачны үстерергә илле ел, кисәргә биш минут кирәк. Агачның аскы ботаклары өскеләрен күтәрешә. Агачның башын киссәң төбе калыр. Агачның корты эченнән булыр. Агачның тамырына балта чабып, яфрагы белән дус булма. Агачның яфрагы төбенә төшә. Агачтан яфрак төшми тормый. Асылсаң асыл асыл агачка, егылсаң егыл мамык түшәккә. Бер агачның шаулавы илгә яңгыр яудырмас. Бер агачта ике кайры булмас. Бер шыгырдаган агач гомер буе шыгырдый. Ботаксыз агачның күрке юк. Иелгән агачка үрмәләү җиңел. Йомшак агачны корт басар. Карт агач үзеннән-үзе корыр. Каты агач шарт сынар, черегән агач кырык ел чыдар. Корт баскан черек ботакны кисеп ташлыйлар. Кыеш агачның ботагы туры булмас. Кыйшык агач төзне бозар. Кәкре үсеп картайган агачны төз итеп булмый. Күмәк агач давылдан курыкмас. Тамыры ерак агачның гомере озак. Тотынган агачыңның тамыры нык булсын. Туры агачның күләгәсе дә туры була. Хур күргән агачың гүр өстеңә күләгә булыр. Чүлгә кое казыган - бер саваплы, сазга күпер салган - ике саваплы, юлга агач утырткан - өч саваплы. Шыгырдавыклы агач озак чыдар, шыгырдамаган тиз сынар. Шәрә агачтан ышык көтмә. Ялгыз агач урман булмас, ялгыз кирпеч курган булмас. Ялгыз агач җилдә тиз сына. Ялгыз агачны җил борган, күмәк агач җилне борган. Яман агачка асылынганчы, яхшы агач үзеңне бассын.
Агач арасыннан урман күрмәгән. Агачтан сандугач кына ясамый. Ике агач арасында адашу. Яфрак астына керү.
Агач төрләре Бер каенның күләгәсе бөтен илне капламас. Бәрмәчлектән йөзем булмас. Имән агач - каты агач, каен агач - чырагач. Имән агачының иелгәне - сынганы. Имән бик каты агач та, аның да яфрагы саргая. Имән күмере исле булыр. Имән чикләвеге алмагач төбенә тәгәрәми. Каен агач тал булмас, каен суы бал булмас. Каен тузына масаер, имән үзенә масаер. Каены бар кайгырмас, тимере бар тилмермәс. Карагайның көле күп, имәннең күмере күп. Карама агачы - каршы агач. Карышып үскән караманы турайталмассың. Кечкенә имәндә ботак күп була. Корыган тирәк су янында да яшәрмәс. Куба тал шарт сынар, сары тал йөгенеп калыр. Нарат - башыннан, имән - төбеннән корый. Нарат төз карап үсәр, өянке өя ләп үсәр. Озын тирәкнең күләгәсе төбенә төшмәс. Тал ком ярата, усак дым ярата. Тик торган караулы тирәккә тимиләр. Тирәк, ни юан булса да, пычкыдан котылмас. Тирәкнең, тамыры черемичә, яфрагы саргаймый. Тубылгы агач зур булмас, тубылгыдан өй булмас. Чатлы-ботлы - карама булыр, шарт-шорт янган - у булыр. Чикләвек агачы эчтән чери. Чикләвек җыйганда җиләккә бармыйлар. Юкәнең чәчәге - бал, кабыгы - юкә, череге - дару, агачы - сөян. Ялгыз каенга кош кунмас. Яшь каенга терәлеп, карт каен кырык ел яшәгән. Ватылмый торган чикләвек. Ике тирәк бер төптә, ике төймә бер җептә. Карама көленә утырту. Кеше чикләвек җыярга барганда, ул җиләк җыярга б«| Кәкре каенга терәтү. Тузга язмаганны сөйли. Чикләвегемнең төше юк, сезнең кебек кеше юк. Юкә агачка атландыру. Юкәдә икән чикләвек.
Җиләк-җимеш агачлары Агач, җимеше күп булган саен, ныграк иелер. Агачны кем утыртса, җимеш шуныкы. Агачта җимеш арткан саен, ботагы күтәрелми. Агачы кыек булса да, алмасы тәмле була. Аланда үскән балан әче була. Алма агачыннан ерак төшми. Алма ничек пешкән - эргәсенә шулай коелып төшкән. Алма теләсәң, агачыннан күз алма. Алмалары булмаса, алмагач гаепле түгел. Алманы үстерү кыен, черетү ансат. Алманың асылын аю ашый, чикләвекнең төшен корт ашый. Алманың кызылына алданма. Алмасын ашарсың - агачын кисмә. Аяз елны алма күп, явым елны гөмбә күп. Балан бал белән тәмле, бал балансыз да тәмле. Бер агач ике төрле җимеш бирмәс. Бер черек алма бөтен йөкне черетә. Буласы җимеш чәчәгеннән билгеле. Җиләк бердән җыйнала. Җимеш ашыйсың килсә, чәчәген өзмә. Җимешен аша, бакчасын сорама. Җимешле агач зур булмый. Җимешнең асылын эт ашый. Җимешсез агачка таш атмыйлар. Кызыл алманың эче кортлы булучан. Кулың җиткән ботакның алмасын өз. Миләш дигән җимеш авыздан - су, күздән яшь китерер, имеш. Өлгергән өрек сабагында тормый. Сау алма саптан төшми. Сусыз агачта сусыл җимеш пешмәс. Тиз пешкән җимеш тиз чери. Нәр җимешнең үз корты бар. Чәчәк күрсәтмәгән агачтан җимеш көтелмәс. Шомырт чәчәк аткан вакытта кызлар җилкенә, балан чәчәк аткан вакытта балык сикерә. Яфракка карап, алма санама.
Алма пеш, авызыма төш. Алмалары суга туенган. Аңа бит алма - шалкан, ком - талкан. Кеше бакчасына таш ату. Кипкән җимеш күк куырылган. Миләш диеп капкан идем, балан булып чыкты бу. Пешмәгән җимештән катмаган как. Яңа җимеш, иске авыз.
Урман Бер агачтан унау үскән, ун агачтан урман үскән. Кәкре агачсыз урман булмас. Урман авызы тар булыр. Урман артындагы күренә, борын астындагы күренми. Урман бүресез, тау куянсыз булмас. Урман - колак, кыр - күз. Урманга кер, ботакка кадалма. Урманга кергәнче чыгар юлыңны кара. Урманга утын ташылмый, коега су салынмый. Урманда агач күп, сайлый башласаң яраклысы юк. Берсе урманга, берсе тугайга киткән. Урман чытырман, качсам тоттырмам. Урманда урынсыз, кырда койрыксыз. Урманы үсмәгән, агачы кисмәгән.
Һава торышы: җылы-суык, җил-давыл, явым-төшем һ. б. Артка калган болыт яумый үтәр. Ачлыкка түзеп була, суыкка — юк. Аяз-аяз көннәрдә җиләк җыяр аппагым, болыт-болыт көннәрдә урак урыр аппагым. Аяз көннең яшененнән курык. Батканга яңгыр куркыныч түгел. Бер болыттан боз да явар, кар да, яңгыр да явар. Болытсыз яңгыр булмас. Вак яңгыр чылата. Давыл алды тын була. Давыллы болытның явымы аз. Дәрьяга яңгыр яуганнан ни файда. Җил алдан булса — битең туңдырыр, арттан булса — туның туздырыр. Җил исми яфрак селкенми. Җил кай якка иссә, камыш шул якка борылыр. Җил чәчсәң, давыл урырсың. Җил җелеккә үтәр. Җил җилләми, томан ачылмый. Җилгә каршы төкермә, битеңә төшәр. Җилгә сәнәк белән каршы тормыйлар. Җилдән килгән, җилгә киткән. Җиле булгач, бураны булыр. Җилне төтен кумый, җил төтенне куа. Җилнең эше суырмак, утның эше куырмак. Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый. Иртәнге яңгыр төшкә хәтле. Кар астыннан карга тизәге дә табылмас. Кар башын кар ашый. Кар матур да, аякны туңдыра. Кар яуганда салкын булмый, кар киткәндә суыта. Кара суык кардан яман. Кара җиргә кар яуса, карны күрү бер зәвык; кара җирдән кар китсә, җирне күрү бер зәвык. Кардан гөмбә эзләмә. Карның базга салганы да бетә. Кары калын кышның үләне калын булыр. Кары эресә дә, бозы кала. Каты давыл тиз туктар. Килмәгән болыт, яумаган яңгырга чиләк тотмыйлар. Кызуы да пешерә, суыгы да пешерә. Көзге бозның көзге калынлыгына да ышан, язгы бозның ястык калынлыгына да ышанма. Күк күкрәмичә «алла» димиләр. Күкрәгән болытның явымы аз. " Ләйсән — рәхмәт яңгыры. Ләйсән суын җиде ел сакласаң, энҗегә әверелә, имеш. Суык белән эт — сәләмәгә үч. Суык төлке тунлы кешегә сәлам бирә, ертык тунлы кешенең куенына керә, имеш. Тама-тама күл булыр, тузан-тузан тау булыр. Тамчы кечкенә генә — таш тишә. Тамчы тамса да, диңгезгә су файда. Тамчыдан качкан явымга юлыгыр. Тамчысыз диңгез булмый. Томан төшә — җимешләр пешә. Узган болытны тотып булмый. Хәерсез болыт диңгезгә явар. Чык суы матур булса да, сусын кандыра алмассың. Шаулы яңгыр тиз үтәр. Шәп яуган яңгыр җиргә сеңми. Явым теләсәң, давылына да чыда. Ярыктан кергән җил усал була. Яумасаң да, күкрә. Яшен яшьнәгәндә зур агачка сыенма. Яшене хәтәр булса да үтәр, артыннан күкрәве яман. Яңгыр көтсәң, кар явар. Яңгыр яуганда чиләгеңне тотып кал. Яңгыр үткәч, артыннан ябынча белән йөгермиләр. Яңгырга чыланган тамчыдан курыкмас. Яңгырда чапсаң, корыда печән җыярсың. Яңгырдан качып, дәрьяга төшкән. Яңгырдан соң тузан да басыла. Яңгыры булсын димә, шифасы булсын диген.
Араларыннан җил дә үтми. Аяз көндә яшен сугар. Аяз көнне бар, болытлы көнне юк. Аҗаган кайнаган урын. Бер караганда ал да гөл, бер караганда җил-давыл. Җил белән симертү. Җил искән якка аву. Җил кайсы яктан исә, ул да шул яктан кисә. Җил ягына салам кыстыру. Җил-яңгыр тидермәү. Җилгә җиленләп, бозга бозаулап. Кара болыт булып йөрү. Кызыл кар яуганда. Көн явым — ят та юрганың ябын. Миңа дисә: ни эссе түгел, ни суык түгел. Салкынга өшетми, кайнарга пешерми. Сафура бураннары кубару. Сиңа җил дә юк, яңгыр да юк. Төкерек җиргә төшмәслек салкын. Чыландык та киптердек, яңгыр безне нишләтсен. Яумаган яңгырга балаган кору.
eco.tatarstan.ru
