Абай Құнанбаев кім, өмірбаяны, реферат керек. Абай реферат

Абай Құнанбайұлы туралы қазақша реферат

Абай Құнанбайұлы туралы қазақша реферат

(1845-1904)

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады.Абай көпті көрген әжесі Зеренің тәрбиесінде болды. Шешесі Ұлжан да ақылды ананың бірі болған. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы орта жасқа келгенде атқа мініп, ел билеу жұмысына араласқан заманы, Ресей патшалығының Қазақстанның батысы мен орталық аймағын отарлап, ел билеу жүйесін өз тәртібіне көндіре бастаған кез.Құнанбай өз заманында ел басқарған адам болды. Ол ел билеу ісіне балаларының ішінде Абайды баулып, араластырды.Абайды оқудан ерте тартып, оқудан шығарып алуы да сол билікке ұлын қалдыру мақсатында еді. Әке еркімен ел ісіне жастай араласқан Абай тез есейіп, балалықтан да ерте айырылып, жастайынан ел ішіндегі әңгіме, сөз өнерін, билердің шешендік өнеріне құлақ салып, өзінің ерекше талантымен бойына сіңіре білді.Елі үшін әділет жолын ұстанған Абайдың үстінен арыз да жазылып, үш-төрт ай тергеліп, ақталып шықты.Әке-шешесінің қасында жүрсе де жас Абай оқудан қол үзбейді, бос уақытында қазақтың мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов т. б. шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Соның арқасында дүниетанымын кеңітіп, білімін шыңдай береді.Абай ауқатты отбасынан шықса да халқына үнемі жақын болды, олардың дауын даулап, мұңын жоқтады. Мұны оның мына өлеңінен көруге болады:

…Кедейдің өзі жүрер малды бағып,Отыруға отын жоқ үзбей жағып.Тоңған иін жылытып, тонын илеп,Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.

Қар жауса да тоңбайды бай баласы,Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.— дейді.

Данышпан ойшыл, өз заманынан озық туған ғұлама ХІХ ғасырдың өзінде жалпыадамзаттық  құндылықтардың мәні жайлы терең ой түйіп, біртұтас қазақ этносының, ұлысының тұтастығы, оның ұл- қыздарының  тағдыр –талабы бірлікте және татулықта болуы жайлы толғанды. Ол қазақ   даласына еніп келе жатқан кез келген қоғамның таптық бастауы болады деген догмалық қағидаға қарсы үн көтерді. Бұл қағида бойынша қоғам қарама –қарсы таптардан, қанаушылар  мен қаналушылардан ғана тұрады, мұндай жағдайда ұлттық бірлікті іздеуді ақылға сыймайды делінді. Сөйтіп мұның өзі мемлекеттік үстемдік құралы ретінде пролетариат диктатурасы мүддесін туғызды. Осы бір әлеуметтік әділетті, бейбіт және адамгершілікті қоғам құруды мақсат тұту Қазақстанда шексіз қасіретке, байырғы тұрғындардың жаппай қырғынға ұшырауына, зұлматқа әкеп соқтырды. Әрқашан таптық императивтерге, олардың үстемдігіне қарсы болған Абай осыс зобалаңды алдын ала көре білді. Кейінгі күндерге шейін оның рухани мұрасы өз деңгейінде зерттелмеді және бағаланбады. Ақын туындысы қасаң таптық көзқарас негізінде қарастырылды, оның шыққан тегі ақынды кедейшіл немесе жұмысшы жазушылары сапында қарастыру мүлдем жоққа шығарды. Абай шығармашылығын жалпыадамзаттық тұрғыдан  зерттеуге көшу оның философиясының әлеуметтік-мәдени және дуниетанымдық негіздерін түсінуге, шығармаларының тылсым сырлы бояулары мен қайнар көздерін ашуға, ұлы ұстаз ұсынған идеялардың құпия сырларын танып білуге , қазақ халқының шынайы тарихындағы , тағдыры мен дамуындағы ақынның орны мен рөлін, маңызын пайымдауға мүмкіндік береді.Бүгінде Қазақстан басқа да тәуелсіз елдер сияқты тарихи жол айрықта тұр. Абай өмір сүрген ғасыр ХІХ ғасыр ортасындағы  қасіреттен құтылудың жолын нұсқаған Қара сөздері өсиеті  мен асыл ойларры бүгінгі ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған осы кезеңде, оның экономикалық, саяси және рухани жағынан шиеленіскен сәтінде де өз мәнін  жойған жоқ. Демек, таптық көзқарастан, тоталитарлық идеялогиялық мұраттарынан бастау алған, жалпыадамзаттық құндылықтарды  жоққа шығарған дүниетанымдық ұстындарымыздың түбірімен өзгертуіміз керек. Абай философиясының әлеуметтік –мәдени және дүниетанымдық негіздерін саралау, соған сәйкес оның өзіндік дүниетанымдық бағдарын анықтау үшін тарихи материализмнің сыңаржақтылығынан, философиялық дамудың соңғы сатысы саналған маркстік-лениндік ілімнен бас тартқан жөн. Таптық философияны жоққа оның түп-тамырын  және  тұңғиық сырын ашады. Мұнда қазақ халқының ауыз әдебиеті, жазба мұралары, араб, парсы және түрік мәдениеті, орыс поэзиясы мен прозасы, Еуропа мәдениет, әлеуметтік ғылымдар мен философия маңызды  рөл атқарады.Дүниетанымның бұл сан-салалы қайнар көздері қазақтың жаңа ағартушылық  философиясының негізін салды. Өз философиясының Батыс  пен Шығыс дүниетанымымен қанықтырған Абай алғаш рет қазақтың  қоғамдық ой тарихында даму және  қозғалыс идеясының мәнін түсінді. Бұл көзқарас тұрғысынан ол өз халқының  тағдыры мен болашағын, қазақтардың мәдени-шаруашылық нұсқасын өзгерту мүмкіндіктерін, ондағы көшпенді, отырықшы және жартылай көшпенді шаруашылық әдістерінің орнын пайымдады, қоғамның рухани , саяси, экономикалық өмірін қатаң сынға алды. Келешекте қазақ этносының даму жолдарын болжап, ғылым мен білімнің қоғам дамуындағы орны, еңбектің тіршілік көзі ретіндегі маңызы жайлы ойларын халық талқысына салды. Өз халқының тағдыры, ұлттық рухы, бостандығы, мінез-құлқы ұлы ақынды ерте толғандырды. Ол қазақты мақтаныш тұтты және оған көңілі толмай  налыды, этностың имандылыққа жетуі  жайын ойлап мазаланды. Абай философиясының негізгі мәселесін Батыстағыдай сана мен материаның, болмыс пен ойлаудың арақатынасы түрінде қабылдаған жоқ, бұл оның жалпыадамзаттық көзқарасын айқындап берді. Ол үшін философияның негізгі және басты мәселесі-адам.Бұдан оның философиялық жүйесінің антропологиялық сипатын шынайы адамөз дүниетанымының тірегі еткенін көреміз. Абай адамды бүкіл дүниенің қуатты қайнар көзі деп білді, сондықтан оны бүкіл философияның мәні мен шыңы деп таныды.  Ол тіптен адамды құдайға бағалап және жеке адамды жан-жақты жетілген әмбебап , толық адам деп қарастырды. Абай үшін адам мәселесі негізгі философиялық мәселе болып табылады, осыдан оның ізденістерінің этикалық бағытынтүсінеміз. Толық, жетілген адам-арлы, адамгершілік қасиеті жоғары, еңбекқор, білімді, сабырлы,иманды,қанағат пен ұятты білетін, танымды, игі жүректі болуға тиіс. Ол өз халқын осыған шақырды,адамдарды өзім деп, жат деп, бай мен кедей деп бөлмеуге, іріткі салмауға, жалпыадамзаттық ізгілікке үндеді. Адамдар арсындағы достық пен сүйіспеншілік –құдай алдында жауап беретін пенде үшін ең басты қасиет. Ол діннің маңызын, әсіресе шариғатты мойындады. Әйтсе де, оның құдайы өз жүрегінде ұялады, түйсік тереңінде болды.Сондықтан да ол діннің мәнін түсінумен, шариғат шарттарын орындаумен шектелмей, тереңдеп жүйелі оқуға ұмтылуды уағыздады.

Абайдың шығармашылығында философиялық, этикалық, танымдық және әзіл-сықақ, кеңес беру түрінде жазылған қара сөздер маңызды орын алады. Онда ойшылдың мәні мен мақсаты, адам тіршілігінің негізі туралы түсініктері іштей қабасқан. Мұнда философ ақын адамдардың рухани толысуын, адамдық қасиеттер жүйесін, әлеуметтік этика мен қоғамды көркейтудің жолдарын көрсетпекші болды. Таза философиялық терминдерге бой ұрмай әлеуметтік топтағы адамдарға жетілуді түсінікті түрде ұғындырып, қоғамдық сананың айқында бейнелі түрде жеткізді. Оның сөздері қазақтың жүрегіне өтімді, өйткені ол ұлттық психологияның негізіне,барлығында тарихи жадында сақтап калған халықтың ойына бағытталған. Абай ойы қазақ арасында зор мәнге ие болып, күнделікті өмірде қолданылатын мақал-мәтел дәрежесіне көтерілді. Абай шығармашылығындағы адам мәселесі зерттеу барысында әлеуметтік философияға айналды. Ақынның қоғамға, оның құрылымына көзқарасы, ұлттық бірлік туралы зерделі ойы, рулық, тайпалықжаулықты жою,сайлау, билер соты жайлы,пікірлері ұлттық сананың өсуіне өріс ашты.Өзінің ағартушылық философиясына сәйкес ол әлеуметтік жаңарутек білім арқылы ғана мүмкін болады деп есептеді. Білімді адам әрқашан парасатты, жақсы-жаманды ажыратады, ал надан адам әкесін, шешесін, барлық туысы мен жақынын арқасынан бір қаққан алғашқы орыс чиновнигіне сатып жібереді. Абайдың мұраттары мен мүдделерін одан әрі дамытып, жаңа қоғамдық саяси жағдайға толықтырып, нақтылап, өмірлік істерінде ұдайы қолданған көптеген шәкірттері болды. Олардың ішінде көрнектілері: Шәкәрім Құдайбердіұлы,Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы  және басқалар.

Абай сынды бүкіл әлемдік ауқымдағы ақыл-ой алыбының  тарих сахнасына шығуының өзі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы  қазақ  қоғамында болып жатқантүбірлі өзгерістерімен тікелей байланысты болатын. Ол қазақ даласына белсенді түрде араласа бастаған алғашқы капиталистік қоғамдық қатынастарды бірінші болып аңғарған адам. Соның арқасында ұлы ақын рухани қазыналардың жаңа жүйесін түзіп, елдікке апарар жолда етектен тартар ескілікпен күресе жүріп, өмір мен адамның, мәдениет пен қоғамның парқы мен мәнін ұғындыратын философиялық жаңа ұғымдар мен принциптерді қалыптастырды. Абайдың рухани, даналық мұрасы терең мағыналы философиялық идеяларға толы: ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып табылатын жетілген адамды өзекті және басты проблема етіп қарастырып, соған айрықша көңіл бөледі, адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамды адамгершілік, кісілік тұрғысынан жетілдіру принциптерін ашып, ұлттық эстетика мәселелерін алға тартады,адамдың шексіз танымның мүмкіндіктерін байқап, надандықпен күресін бағалап, білім мен ғылымның олардың әлеуметтік өміріндегі рөлін анықтап, адамтануды жүйелі қарастырады. Даналықтың өлшемі бола білген философ –ақынның рухани мұрасы шын мәнісінде қазақ халқының зерделі ойы мен өмірінің энциклопедиясы секілді. Олай дейтін себебі, Абайды танып, оның шығармаларын игере отырып, сол кездегі қазақ қоғамының экономикалық, саяси, құқықтық, отбасылық, мәдени-тарихи, моральдық жайынан айқын да анық және дәл мағлұматтар алуға болады.  Абай қаламынан шыққан барша қазынаны, оның рухани мұрасын жүйелі зерттеп, тануда айрықша еңбек сіңірген адам Мұхтар Әуезов болды. Ол әлемге әйгілі эпопияны дүниеге келтіре отырып, сол арқылы дүниежүзілік мәдениеттің ауқымына көтерді, Абай өткен жолдың бүкіл адамзаттық маңызын сындарлықпен ашабілді. Ұлағатты ғалым, абайтанудың негізін салушы өзінің Сонадай, Абайдық жүйелі ойларының үлкен бір арнасын қалыптастыруға ІІІығыстың рухани қазынасының да ықпал-әсеріңің аз болмағандығы сөзсіз. Өйткені, ол күлді араб пен парсының батырлық жырларын, Шығыстың атағы жер жүзіне мәшһүр классик акыңдарын, ат-Табари, Рабғузи ,Рашид-ад-Дин, Бабур-Захиред-дин Мүхамед, Абылғазы-Баһадур ханның тарихи еңбектерін, сондай-ақ логика ғылымының негіздері мең мұсылмандық құн, Шығыстың шариғат қағидаларын үғындырар ғұламаларының еңбектерін жетік меңгерген-ді. Сол еңбектерді түп нұсқасында оқитын жан-жақт білімдар, ғүлама болатын-ды.

Исламның қазак даласындағы жетістіктері мен ңығаюына орай жаңа заманға байланысты араб, парсы, түрік тілдеріндегі білім көздеріне Абай ерекше көңіл аударады. Өзінің айырықша қабілетінің арқасында өз бетімен жүйелі түрде оқып, араб, парсы тілдерін игереді. Сөйтіп, ол Ә. Бекейханов айтқандай, қасиетті кітап­аралықтағы шкірлер  қарастырылуы ел көңілін аударары анық. Өйткені, бұл мәселе арқылы екі алыптың кейбір идеяларынан өзара бар. Отырардан шыққан және Шығыстың екінші ұстазы атанған алғашкы кәсіпқой фи­лософ, ғұлама ғалым Әл-Фараби философияның барлық саласы-бойынша 164 трактат жазған. Біз олардың отыз шақтысын ғана білеміз, қалғандары әлемнің әр түкпірінде шашылып жатыр. Осыған байланысты орта ғасырлық араб-парсы тіліндегі философиялық еңбектер мен араб мәдениетінің, жалпы араб-мұсылман Шығысының Абайдың дүниеге деген көзқарасын калыптастырып, дамытуда соңғы кездерге дейін абайтануда калып-тасқан пікірден әлдеқайда елеулі болғандығын ерекше атау орынды. Бұл тұрғыда біздің рухани арналарымыздың, негізгі көздерінің бірі — араб-мұсылман Шығысы-мен арадағы алтын көпір секілді деп есептеуге боларлық «Әл-Фараби және Абай» сынды келелі тарихи сабақтастық мәселесінің белгілі үндестіктер табылатындығы хақ. Қазақ даласындағы ой тарихы үздіксіз жүріп жатуы заңды процесс.

Соңғы уакытта бұл мәселені ереңдей оқып-білуге ұмтылыс байқалуда. М. Мырзахметовтың еңбегі үлкен кызығушылық туғызады. Зерттеуші көбінесе Абайдың философиялық көзқарасының қайнар қөздері Шығысқа көбірек саятынын атап көрсетеді, «Шығыс ойшылдары мен ақындарының идеяларын игеру Абайдың көзқара-сының гуманистік жақтарының қалыптасуына эсер етті»3. «Әл-Фараби және Абай» проблемасының қойылуы маңызды әрі қажетті болып табылады.

Араб мәдениеті, арабтық-мұсылмандық Шығыс — бұл Әл-Фараби мен Абай үшін бірдей рухани бастау, олардың арасын жалғастырар арқау, үндестік, кейбір идеяларының бір-біріне тіл қатып тұрғандығы, байланыстылық болғандығын растайды. «Әл-Фарабидің эти-калык ойлауының бастауы

сұлулық пен бақытқа адамның жетуі…»[1]. Атап айтсақ, Абайдың және барлық қазақтың ағарту ісінің этика-әлеуметтік тұжырымдамасы өз бастауын адамды бағалау, оның бақыты мен адамдық болмыстың мәнін қарастырудан алды. Абай мұрасы «ұлы ақынның шығармашылығының өзегінде жатқан әсемдікке ұмтылумен бейнеленеді»[2], — деп академик Ә. X. Марғұлан әділ бағалаған болатын.

Әл-Фараби мен Абайдың жердің жаратылуы туралы ойлары, космониялық және космологиялық түсініктері үндес. Әл-Фараби өзінің математикалық трактаттарын-да «8» санына баса назар аударған, ал Абай «Сегіз аяқты» жазған. Әл-Фараби: «Әрбір адамның әлемде (дүниеде) өз орны бар», десе Абай оны жаңғыртады: «Сенде бір кірпіш дүниеге»[3]. Идеялардың мұндай езектестігнің жалғастыруға болады«Әл-Фараби және Абай» проблемасын зерттеумен шұғылданушы А. Машанов екі ойшылдың арасын тарихи сабақтастықпен жалғастыру-шы Әл-Фарабидің философия, музыка, жаратылыстану ғылымдары туралы трактаттарына кеңірек тоқталған мұсылман-діншіл Шахабутдин Маржани деген пікірге келеді. Ш. Маржанидің шәкірттері Абайға мөдреседе оқыған жылдарында дәріс берген. Абайдың Маржаниды көп оқығандығы жөнінде мәліметтер бар[4]. Бұл мәселе нақтылауды әрі байыпты зерттеуді талап етеді, бірақ оның қойылуының өзі маңызды және қажетті, өйткені араб-мұсылмандық Шығыстың, сондай-ақ Әл-Фа-рабидің Абай дүниетанымына ықпалы — проблеманың әлі жет зерттелмеген жағы.

Абай Шығыстын, ұлы ақындары Фирдоуси, Низами, Хафиз, Жами, Сағди, Науаи, Сәйхали және басқа да алыптардың сиқырлы әуез, биік рух, қиыннан қиын-дасқан шынайы шеберліктің үлгісіндей ғажайып поэзиясының аясында тәрбиеленіп, өмір бойы солардың дәстүрінен қол үзген емес. Өйткені, Шығыстың сүңғыла ойшыл ақындарының адамның табиғатын тереңнен ұғатын ерекше қасиеті, оның болмысына, рухани жан дүниесіне,   адамдағы   адамшылыққа   сүйіспеншіліктері

Абайдың Семейге жер аударылған саяси тұтқындарын достығы және олардың ұлы ақынға жасаған әсер ықпалы туралы аз жазылып жүрген жоқ, әйтсе де біздің ойымызша, осы тарапта қалам тартқан Ә. Бөкейха-из, А. Байтұрсыновтардың еңбектері осыған дейінгі кірлерден мүлдем  көзқарастары болуымен ерекшеленеді. Олар Е. П. Михаэлис пен С. С. Гросстын. айдық ақындық һәм философиялық шығармасына төтенше эсер етіп, оның дүниетанымын түп-тамырымен өгерткенін баса көрсетеді. Абай өркениетті халықтарда эзиялық және философиялық шығарманың ерекше құрметтелетіндігін, ал онымен айналысатын адамдардың сыйлы кісілердің санатында жүретіндігін білгенде,

әнінде қазақта ақындық өнер ондай құрметке ие болмаса, оған кінәлі өнер емес, сол өнерді тілемсектіксұрамсақтық, мал табудың көзіне айналдырған ақындардың өзі екендігіне әбден көзі жетеді. Сөйтіп, ол Ахмет  Байтұрсынов сөзімен айтқанда: «Ғылымды жұртта өлең жазу, сөз жазу нағыз қадірлі істің бірі екенін үққан». Сөйтіп, «білім ал!» атты ақыннын, ұраны қазіргі өтпелі замандағы жастар үшін нарық туралы ғылыми ілімді игеруде де өте маңызды орын алады.

—Абайдың рухани әлемі — ерекше бір тылсым дүние, ал оның негізгі зерттеу объектісі — адам. Сол адамның эстетикалық, этикалық бет пернесі, арман мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі, болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі ұлы ойшылды терең тебіреністерге түсірген. Олардың негізінде адам және кісілік философиясы жатыр.Абай былай дейді:

…Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес. «Мені» мен «менікінің» айырылғанын «Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес…

Өйткені, адам мәселесі, оның дүниемен қатынасы, адамның өмірі мен тұрмысының мәні философияның, негізгі өзегін, басты проблемасын құрайды. Мәселен, бүгінгі таңда біз бастан кешіп отырған_ жүйелі дағда-рыстың өзі де — сайып келгенде осы адамның дүниеге деген тубегейлі катынасынық дағдарысы  Шығыс ойшылы ретінде Абайда қарастырылатын күрделі адам проблемасы үлкен ауқымда, яки қоғамдық, руханилық, құндылық, этикалық, эстетикалық жақтарда қаралады. Ал, бұл мәселелердің. қайсысының да бір-бірімен тығыз байланысты екендігі күмәнсіз.

Абай адам табиғатын этикалық түрғыда қарай отырып, оның тұтас алғандағы кісілік қалпын, ұжданды, «сегіз қырлы, бір сырлы» сырбаз адам, яки кемеліне жеткен «толық адам» кейпінде алға тартады. «..Адам деген даңқым бар», — дейді Абай. Сол арқылы ол не­ден қашық, неге асық болуға үндейді, жақсылық пен жамандықтың, надандық пен имансыз адамның шынайы мәнін ашады. Мысалы, ақынның мына сөзі де осының бір дәлелі: «Тілеуді құдайдан тілемей, пендеден тілеп, өз бетімен еңбегімді жандыр демей, пәленшенікін әпер демек ол құдайға айтарлық сөз бе? Қүдай біреу үшін біреуге жәбір қылуына лайығы бар ма? Екі сөздің басын қосарлық не ақылы, не қыльшы жок тұра, өзімдікін жөн қыламын деп, құр «өй, тәңір-ай!» деп таласа бергеннің несі сөз? Оның несі адам?.. Оларды мұсылман деп   қалайша  иманы бар ғой дейміз?»

…Жүрегіңнің түбіне терен, бойла,

Meн бір жұмбақ адаммың ойы да ойла,

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!

Абай адамды жаратушының қаһарынан қаймыққаннан емес, өзінің арының, ұятының, халқының  алдында     сол  істеген    қылығы  үшін жауапты болғандықтан да кайырымды, мейірімді болуға тиісті деп біледі. Қазіргі біз бастан кешіп отырған кезенді, әдетте, адамдардың қылықтарының кезеңі деп атайды. Сөйтіп, әнгіме қылықтардың философиясы туралы қозғалады.

Абайдың этикалық тұжырымдамасында «еңбек» деп аталатын ұғым ерекше орын алады. «Адал еңбек, мал  таппақ, жұртқа жақпақ», — деп қандай еңбекті дәріптеу керектігін байқатады. Тіптен ақынның адал, шынайы еңбектің адам өмірінде зор орын алатындығын қозғамайтын шығармасы жоқ деп айтуға да болады. Өйткені еңбек адамның  азамат  ретінде қалыптасуы үшін рухани тұрғыдан да, парасаттылық тұрғысынан да басты қызмет атқарады деп есептеген. Сондай-ақ,. ақын еңбек кісінің жан дүниесін мейірімділікке бөлейді, ал, оның қадірін білмейтін салбөксе жалқаулар кө-біне теріс қылықты болып келеді деген тоқтамға келеді. Сол себепті ол: «Еріншектік — күллі дуниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, үятсыздық, кедейлік — бәрі осыдан шығады», — деп жазды. Қысқасы, ақын еңбекті ең жоғары игіліктің көзі, адам қаракетінің ең биік өлшемі, халқына қызмет етудің, оның ұлттық арман-мүддесін жүзеге асырудың, намысын қорғаудың басты көрсеткіші деп білді. Адамның тұлға ретінде қалыптасу процесінде өскен ортаның, тәрбиенің рөліне үлкен мән бере отырып, ұлы ақын әркімнің өзін-өзі жуйелі түрде тәрбиелеп отыруы керектігіне айырықша көңіл бөледі. Өзінің он бесінші сөзінде ол осы ойды былайша толғайды: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бІр — өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өміріңді қалай өткіздін, екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей .қалыппысың?» Бұнда ақын адамның өзіне өзгелердің көзімен қарап, күнделікті істеген ісіне талдау жасауға, барлық әрекетіне жауап бере алуға, өзінің, өмірдегі орнын біліп, соған лайық іс-қимыл жасауға міндеттілігін ашады Адамның тұтыну мүмкіндіктері жайлы толғана келіп, Абай бұл мәселеде қанағатсыздыққа ұрындырмайтын мөлшер, шамадан асып кетпеу керектігін өсиет етеді: «Әрбір жақсы нәрсенің, өлшемі бар, өлшемінен асса — жараманды. Өлшемін білмек — бір үлкен керек іс… Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық — бұл нәрселердің бәрінің де өлшемі бар». Ал, сол өлшемнің шамасын қалай анықтауға болады? Ақын пікірінше, — оның таразысы — ұяттылық пен арлылық. Осы сезім бар жерде адам қанағатшыл-дық пен кісіліктің тізгінінен айырылмақ емес деген ойға жүгіндіреді  Бұл жерде біз белгілі орыс философы Вл. Соловьев пен Абайдың ұят туралы ой-пікірлерінің соншалық күтпеген үндестігіне таңданамыз.  Вл. Соловьев ұят сезімі ұят дегенің өзі жалпы адамдықтың, моральдың маңызды бірінші бөлігі деп есептеген, ұятты   мінез-қүлықтың айрықша реттеушісі дей келіп,   Декарт сөзін былайша келтіреді: «Мен ұяламын, демек, мен өмір  сүрудемін».. «Ұятты жоғалту», яғни «адамдықты жою» деген байламға   келеді орыс философы. Ал Абай   «Ғақлияның» отыз алтыншы сезінде осы үғымды толық, талдай келіп: «Ұят деген адамның өз бойындағы   адамшылығы»10, — дейді. Ғақлияның он төртінші  сөзінде қазақ ойшылы былайша ой қорытады: «ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын  жиып ала алмаған кісі үнемі жаманшылыққа,. мақтанға салынып,   өз   бойын бір тексермей  кёткен кісі, тәуір  түгіл,  әуелі адам ба өзі?»11. Екі ойшылдың идеяларындағы мұндай айқын, салыстырмалы   үн-дестіктің, этикалық идеялардың,   мұндай   жаңғырығын түсіндіру өте қиын.  Дегенмен, Абай Вл. Соловьев  еңбектерімен таныс болды деген ұйғарымға келуге   болады,  өйткені олар   Ресейде көптеген журналдарда  жарияланған, кеңінен  танымал болды,  ал Абай бай кітап қорымен әйгілі   Семей кітапханасының түрақты  оқырманы болғаны жүртшылыққа белгілі.  Ж. Аймауытүлы Абайға «дананың көрегендігі, ізгілікке құштарлық, әділдік, шыншылдық» тән деп тұжырымдап, ол өмір бойы «жаңылыс басқандарды дұрыс   жолға бағыттауға  ұмтылды», — деп ой түйеді  Абай адамгершілік идеясын өмір бойы ту қылып көтеріп еткен. Ол азаматты шыққаң тегі, атқарып жүрген қызмет-мансабы, атақ-даңқы мен дәулетіне қарай емес, оның жан дүниесіне, өз еліне, халқына керсетер қызметіне қарай құрметтеуге үндейді.

Абай адамның жан дүниесінің үнемі өзгеріс, дамуда болатындығын дұрыс көрсетеді, сондай-ақ өзінің. «Адамбол» дейтін негізгі шафқатты-этикалық принципінде азаматты надандық тұрғыдан ылғи да жетілу, толысу процесі ауқымында ұғынады. Адамның адамшылдық жағын көре білу және дамыту, ақылды, білімді адамды жоғары бағалау,  өмірінің аяғына  дейін адам   болып, дұрыс қартаю, өз халқына қажымай-талмай қызмет ету, бүкіл адамзатты, адамды сүю және құрметтеу — бүгінгі таңдағы басты мәселе.

Шығыстың өзге ұлы ойшылдары сияқты Абай да қоғамның жақсарын, жаңғыруына адамдардың ар-ұжданын жетілдіру жолымен қол жеткізуге болады деп қатты сеніп, халқын сол жолға салсам, оған барынша мол пайда келтірсем деп есептеген. Оған өзінің идеялық-мәдени ізденуі  толық кепіл.

Данышпан ақынның этикалық мұраты оның эстетикалық мұратымен тығыз байланысты. Абай  түсінігіндегі адамды адамгершілік жағынан жетілдіру эстетикалык, және этикалықтың бірлігі, ал ол белгілі дәрежеде эстетикалық құндылыққа ие. Жан-жақты дамыған-әмбебап тұлғаға айналу жолын ол өнер, сөз поэзия ар­кады эстетикалық тәрбие беруден, адамдарға нақтылы өмірде ғажайып күшке ие сөз құдыретімен әсер етуден  болады деп білген.

Абай әдеміліктің ұлттық түсінігі мен түбірінен жаңа эстетикалық принципін ұсынып, оны былай деп тұжырымдайды:

…Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын

Қазақтың келістірер қай баласы?

Абай нақтылы шындықты әсемдіктің тұлғасы ретінде ұғынады. Оның эстетикалық көзқарасында қазақтың қоғамдық ой-санасындағы сұлулықты, әсемдікті жаңаша ұлттық тусінуге, қоғамдык өмірдегі өнердің  орнын терең білуге ұмтылғандығын  байқалады.

Абайдың жанына жақын идеяларының бірі — адамды табиғатпен жақындастыру мәселесі, яки табиғат пен адам, табиғат пен махаббат, табиғат пен өнер сынды жайлар — ақынның поэзиясындағы сүйікті тақырыптары. Әрине, Абай шығармашылығында тікелей табиғатты сипаттайтын шығармалар көлемі жағынан онша көп емес, бірақ, көтерген мәселесі тұрғысынан алғанда назар аударарлық. Өйткені, бұл мәселені көтерген шығармаларда тек жылдың төрт мезгілі сипатталып қана қоймайды, күллі табиғат жырға бөленеді, тұтас алғанда ақынның адам туралы философиялық түсінігі жан-жақты ашылады. Бір кезде Әлихан Бөкейханов жазғандай Абайдың жылдың төрт мезгіліне арнаған (көктем, жаз, күз және қыс) жырлары Еуропаның даңқты ақындарының өзі құрмет көрсетердей дәрежеде.

Абай үшін табиғат әманда нақтылы да, ғажайып, ол адаммен, қоғамдық ортамен тығыз байланысты. Ақын оны ішіне ғажайып сыр бүккен нақтылы шындық ретінде қабылдайды. Бірақ, Абай үшін негізгі нәрсе — адам мен табиғаттың бірлігі болуы да — адам сол табиғаттың ең елеулі, басты тұлғасы ретінде қаралды. Сондықтан да ол адамды табиғаттың тасасында қалдырмайды, оны ойлау, идеялардың қабылдау қабілетінің арқасында барша тірлік иелерінен, жануарлардан жоғары тұрған саналы ақыл иесі деп біледі. Демек, Абай адам­ды кісілік қалыпқа жеткізіп, қалыптастыратын қоғам, уақыт, дәуір талабы екенін жақсы білген. Сондықтан да: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені, көп болғаң а дам білімді болады», — деп ой түйеді.

Абай тәрбие адамға әсер етіп, оған кісілікті қалып-тастырады деп біледі. Тәрбие арқылы адамға туа берілетін қасиеттер дамып қана қоймай, оның ақылына да, адамгершілігіне де, парасаттылығына да, еңбек қорлығына да, өзіне деген сеніміне де жетілдіру жасауға бо­лады деп есептейді.

Абай күллі дүние ылғи өзгереді, дамиды деп білген. Ақының «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» деп аталатын өлеңінен бастап, жиырмасыншы, отыз жетінші, отыз сегізінші қара сөздерімен, «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп келетін толғаныс-жырында және тағы да бірсыпыра шығармаларында диалектика идея-сы бой көрсеткен. Бүл туындыларында Абай жаратушыдан басқаның бәрі бұл жалғанда дамиды, өзгеріске  ұшырайды, ал қоғам ұрпақтардың үнемі жаңарып отыратын мекені деп біледі.  Сондықтан да ол бір мезгіл

Дүние үлкен кел,

Заман соққан жел

Алдыңғы толқын — ағалар,

Артқы толқын — інілер,

Кезекпенен  көрінер,—

деп толғанса, бір уақытта «Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас», яки «замана шаруа, мінезі күнде езгереді» деп ілгерідегі айтылған ойларын одан әрмен өрбітеді.

Қорытынды

Абайдың күллі шығармасы мен дүниетанымының өн бойында өрнектің арқауындай болып жарыса жүріп отыратын басты идея — бұл халыққа  білім  беру. Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған… «Білімнен мал болушы ма еді? —деп Абай жұрттың онысына таласқан», — деп жазуы оның осы білімді адамшылық қасиеттің басы деп, сол жолға бүкіл өмірін, машалық қайратын сарп қылғандығын танудың дәлелі.

Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен рухани тозғандықпен күресуі оның әлеуметтік бағасы болғаны сөзсіз, бірақ, біздің ойымызша, ұлы ойшылдың тек қана ағарту ісінің шеңберімен шектелмегендігі хақ. Өйткені, ол ең алдымен, тек қана ағартушы емес, бірнеше ғасыр бойы туған халқының   дүниеге келтірген жан сүйсіндірер жақсы қасиеттерін, менталитетін, рухани болмысын, руханилықты бойына жинақтай отырып, соны ел мен жер бірлігі, тіл, казак, кең байтақ территория тұтастығы үшін пайдаланған әлемдік деңгейдегі іргелі ой иесі, ұлы философ-Шафрат  болатын.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қ.Ш. Мұхамеджан. Философия. Семинар сабақтарға және өзіндік жұмысқа әдістемелік нұсқау. Алматы АЭЖБИ 2007
2. Философия науки: учебное пособие А.И Липкна — Москва: Эксмо 2007—608c
3. Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған   оқулық// құрастырған Т. Ғабитов аударған  Б. Сатершинов –Алматы:  Қаржы-Қаражат , 2002—352 бет .
4. Философиялық сөздік. —/ Редокл:Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. –Алматы, 1996-480б.
5. Поппер К. Логика и рост научного знания. Москва—1981—468стр
6. Байсенов Қ.Ш.  Философия тарихы: Оқулық.-Шымкент, 2005—452б.

.

bigox.kz

Абай Құнанбаев кім, өмірбаяны, реферат керек - ZHARAR © 2017 | Информационно

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойлаАбай Құнанбаев

Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады. Абай көпті көрген әжесі Зеренің тәрбиесінде болды. Шешесі Ұлжан да ақылды ананың бірі болған. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы орта жасқа келгенде атқа мініп, ел билеу жұмысына араласқан заманы, Ресей патшалығының Қазақстанның батысы мен орталық аймағын отарлап, ел билеу жүйесін өз тәртібіне көндіре бастаған кез. Құнанбай өз заманында ел басқарған адам болды. Ол ел билеу ісіне балаларының ішінде Абайды баулып, араластырды.Абайды оқудан ерте тартып, оқудан шығарып алуы да сол билікке ұлын қалдыру мақсатында еді. Әке еркімен ел ісіне жастай араласқан Абай тез есейіп, балалықтан да ерте айырылып, жастайынан ел ішіндегі әңгіме, сөз өнерін, билердің шешендік өнеріне құлақ салып, өзінің ерекше талантымен бойына сіңіре білді.Елі үшін әділет жолын ұстанған Абайдың үстінен арыз да жазылып, үш-төрт ай тергеліп, ақталып шықты.Әке-шешесінің қасында жүрсе де жас Абай оқудан қол үзбейді, бос уақытында қазақтың мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов т. б. шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, Шекспирдің шығармаларын да оқиды. Соның арқасында дүниетанымын кеңітіп, білімін шыңдай береді.Абай ауқатты отбасынан шықса да халқына үнемі жақын болды, олардың дауын даулап, мұңын жоқтады. Мұны оның мына өлеңінен көруге болады:

...Кедейдің өзі жүрер малды бағып,Отыруға отын жоқ үзбей жағып.Тоңған иін жылытып, тонын илеп,Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.

Қар жауса да тоңбайды бай баласы,Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,Ағып жүріп ойнатар көздің жасы.

Жасы отыздан асқан Абай орыс тіліндегі кітаптарды мықтап оқуға бұрылады. Сол кезде Семейге айдалып келген орыс демократтарымен танысады. Соның ішінде өзінің ерекше танысып, араласқаны Михаэлис болды. 1880 жылдары айдалып келген Долгополов, Леонтьевтермен да танысып, өзі олардан үйрене жүріп, өзі де оларды халқының салт-дәстүрімен таныстырып, қол ұшын берді.Ақынның шығармашылықпен еркін араласуы 1860 жылдар болды. Ол кезде Абайөлеңдерін басқа аттармен жариялаған, тек 1886 жылы «Жаз» деген өлеңінен бастап өз атын қоя бастайды. Ақынның «Жаз», «Күз», «Қыс», «Жазғұтыр», сонымен қатар «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сегіз аяқ» өлеңдерінің сол кездегі әлеуметтік жағдайларды түсіну үшін маңызы зор.Абайтанудың білгірі М. Әуезовтің атап көрсеткендей, Абай мұрасының нәр алған рухани үш арнасы: өз халқының мәдени мұрасы мен Шығыс, Батыс елдерінің рухани қазынасы болды.Оқи жүріп, білімін толықтыра жүріп қырықтан асқан шағында біржола ақындыққа берілді.Туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруды, бодандыққа қарсы Абай халқын оятып, береке-бірлікке шақырды. Туған халқы да Абайын сүйіп, қатты құрметтеді. Өмірлік мағынасы зор өлеңдерін жатқа айтып, тұмардай сақтады. Шынында әр сөзі теңіздің тереңіне тартқандай мың батпан ойдан туған, кісіге берер шабыты мен шапағаты мол Абай әр қазақтың бағдаршамы іспетті.Абай өлеңдері бай философиялық, күрескерлік қасиетке ие. Ол ең алдымен қазақтың телегей – теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар жыры мен ғашықтық жырларының үрдісіне мұрагерлік етті. «Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» - Абайдың шығармашылық мұрасындағы поэмалары да зерттеушілердің назарында.Абай қазақ өлең үлгісін жаңаша тұрғыдан байыта түсті. Сондықтан да Абай қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы деуге болады.Абайдың ақындық дәстүрін ақынның көзі тірісінде тікелей дамытып, жалғастырған ақын шәкірттері болған. Солардың ішінде ерекше орын алатыны Абайдың өз балалары.Абай тек қана ақын емес, сонымен бірге сазгер. Халық арасынан шыққан таланттарды танып, олардың еңбегін таратушы болды.Абайдың ән шығармашылығы қазақтың халық музыкасында ерекше орын алады. «Сегіз аяқ», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Желсіз түнде жарық ай» т. б. әндері әлі күнге халық жүрегінен жылы орын алған. 

www.zharar.com

Қазақша реферат: Абай Құнанбаевтың қара сөздері » ZHARAR © 2018

Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары - «қарасөз» деп аталады. Жалпы саны қырық алты бөлек шығарма. Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар Он алтыншы, Он сегізінші, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма төртінші, Отыз бірінші, Қырық бесінші сөздері. Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын- Қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала - очерк тәрізді. Қазақ халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқазерттеу сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол шығарма бұрын Абайдың қолжазбаларында «Ғақлиат тасдиқат» деген атпен бөлекше көшіріліп жүретіндін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы болады. Бұл - Отыз сегізінші сөз. Осыдан соң қарасөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл -Жиырма бесінші сөз. Көпшілік қарасөздерден және де өзгешерек қалыптанған Абайдың Отыз жетінші сөзі. Бұл бөлімше өзге қарасөздерге тұтас құрылған бүтін шығарма емес. Шартты түрде Отыз жетінші сөзден бір араға бастары құрылған афоризмдер саналады. Мүрсейіттің көшірулерінде және Абайдың толық жинақтарының бәрінде осы афоризмдер Жиырма үш деп саналады. Анығында, Абайдың афоризмдері бұлар ғана емес және жинақтарға басылғандай бір ғана 1896 жылда туған болмау керек. Әр жылдарда айтылған терең ойлы, шешен, шебер сөздерді 1896 ж. ең алғаш Абай шығармаларын құрастырушы шәкірттері сол жылда түгендеп еске алып отырып, ойда сақталғандарын осылайша Отыз жетінші сөз деп мөлшермен, шартты бір шеңберге сыйғызған тәрізді. Афоризмдер Абайда жиырма үштен әлдеқайда кеп екенін Абай оқушыларының бәріде біледі. Ақынның өз шығармалары ғана емес, Пушкиннен, Лермонтовтан және әсіресе Крыловтан жасаған аудармаларының тұсында әр алуан өсиет, сын, мысқыл, әжуа, психол., эстетик., пед. жайлардан түйіп айтқан нақыл, ақыл, терең ойлар аса көп кездеседі. Сондайлық бір-екі өлең жолының бойына сыйған тұжырымды көркем сөз Абайда көбінше афоризм боп қалыптанған. Ал өз өлендеріне ауыссақ, онда осылайша жазылып және жұртқа молжайылып, нақыл-өсиетесебінде тарап кеткен талай өлең жолдары бар. Соның көбі және де Абайдың афоризмдерінің санын молайту керек. Еңақыры, осы тұста бөлек тексеріліп отырған қарасөздердің өздерінің кейбіреулерінен де Абайдың шешен, шебер, тапқыр етіп түйген сөйлемдері афоризм қатарында оқушы жұртқа ертеден көп тарап кеткені бар. Олар да Отыз жетінші сөзді көп тың мысалдармен әлі талай тамаша бағалы афоризмдерімен молайта алады. Осылайша, жалпы Абай қарасөздерінің ішінен Отыз жетінші сөзді де біраз ерекшелігін қарап, бөліп шығардық. Жоғарыда жасалған екшеулер бойынша біз жеті сөзді қысқалық себебінен және өзге сездерде әр көлемде айтылған пікірлерді қысқа түйіп, қайталайтын болғандықтан, бір бөліп шығардық. Онан соң Абайдың түгел өз сөзі болмағандықтан, аударма ретінде жиырма жетінші сөзді - Сократ сөзін бөлдік. Түр өзгешелігі бойынша Отыз жетінші сөз афоризмдер жайын жеке қарадық. Және Отыз сегізінші сөз - «Ғақлиат - тасдиқатты» бұрынғы барлық қолжазбаларда белініп жүрген ретімен жалпы қарасөздерден бөлекше атадық. Тағы да тақырыбы ғылымдық мәселе болғандықтан, Қырық алтыншы сөз - тарихтық очеркті де бөліп атадық. Осымен жиыны он бір сөз, қарасөздер көпшілігінің қалпынан бізге басқарақ саналды. Содан арықалатын Абайдың анық «қарасөз» атты мұрасын алғанымызда, олар отыз бес сөзден құралған болады. Енді ең алдымен осы қарасөздің қалың тобын тақырып мазмундарына қарай арнаулы жіктерге бөле отырып тексеріп, танып көрейік.Жалпы алғанда Абайдың осы барлық қарасөз дейтін мұралары көркем прозаның өзінше бір бөлек, бір алуаны боп саналады. Бұлар сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес. Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар Абайдың өзі тапқан бір алуан көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді. Бұл шығармаларда Абай өзінің оқушыларымен әңгімелесіп, жүзбе-жүз кездесудегі мәслихат, кеңес құрып отырған ойшыл ұстаз тәрізденеді. Кейбірсырт сипаттарына қарағанда Л. Н. Толстойдың «Круг чтения» деп аталатын еңбегіне ұқсас. Толстой өзінен басқа ойшылдардың көп-көп жайлардан жазған толғаулы терең пікірлерін жиып топтап, өз оқушыларына бірнеше кітап етіп ұсынған. Бірақ Толстой «Круг чтенияда» оқушыларымен тыныш, тату әңгіме өткізем дейді. Сөз бастағанда әрбір жайлардан өз ойларын келтірмейді. Абайдың қарасөзінде Сократтың сөзін дін үгітшілерінің сөздерін келтіргендей етеді. Абай қарасөздері көбінесе барлық жайлардан өзі сөз бастап, өзі әңгіме дүкен құрып отырған болады. Осыдан соңғы қарасөздер жөнінде айқын байқалатын бір өзгешелік, Абай өзінің өлең сөздерінің көптен-көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көреді. Онысы - анығында солай да еді. Осы жайды ескеріп, Абай енді қарасөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларының бірталайын жаңа сөзбен таратады. Сондықтан кейбір қарасөздерінде бұрынғы өлеңінде айтылған ойлар жеңіл, қарапайым, оңай ұғымдар мен қайтадан айтылады. Бұл жөнінде Абай өзінің көпшілік оқушы, тыңдаушысыменен әңгімелеседі. Және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен: әділет, ақтық, турашылдық, шындықты сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбекті бағалағыштық сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық сипаттың жауы болатын аярлық жалғаншылық, бәлеқұмарлық, мақтаншақтык, мансапқорлық, өсекші-өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын айтқанда, Абай сол жайларды тындаушының көңіліне, көкейіне қонымды ету жағын алдымен ойлайды. Айтпақ сөздері мен ойларын мысалдармен келтіреді; Кейде өзі көп алдында отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді. Өзі онымен жауаптасып, әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады. Мысалдарды қазақтың Абай заманындағы күнделік болмысынан алады. Сол мысалдарды кейде күлкіге сайып, мысқыл, әжуахалдерді әдейі айқындай түседі. Әңгімесі тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып, қызықты боп жетсін деген мақсатты ойлайды. Өзінің адамгершілік, әлеуметшілдік, ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жыраққа қарай, қызықты, күлкілі жайдан үлкен толғаулы қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді. Сатылап отырып үгіт-өсиет асырады. Соңында тыңдаушысы туралы Абайдың күдігі көп. Кейбір терең өсиет, озғын ойлар бұның тыңдаушыларының санасына жетпеуі мүмкін. Сол себепті елең сөздерінде ұзақтан, тереңдеп айтылған кейбір ағартушылық, адамгершілік үлкен ойлары мен қоғамдық тартыстың қайшылықтарын ашатын анық шыншыл және күшті азаматтық сындарын мынау қарасөздерінде оңайлатып, азайтып, қысқартып айтатыны да болады. Бұл ретте кейде ақынның өлеңінде кездесетін қайшылықтар және тарихтық тар көлемді, түсініктер көбірек көрінетін кездері де болады. Оқушы мен көпшілік тыңдаушыларының өз тұсындағы сенім-нанымдарын еске алғандықтан, ақын дін тақырыбын көбірек сөз қылады. Әрине, оның өз нанымы өзгермейді. Сондықтан өлеңдегі сияқты дінді адамгершілік моральдың, тәрбиенің қараңғылыққа қарсы, шартты түрдегі өткелі есебінде бағалайды.Осындай негізгі түсінік Абайдың қарасөзінде де көрінеді. Бірақ осымен қатар мұсылман дініне иланған тыңдаушыларына құдайдың, пайғамбардың, иман, парыздардың жайларын көбірек айтады. Мынау оқушылармен әңгімелескенде өз ойына соларды көбірек серік етеді. Және өлеңнен қарасөздерді төменірек түсіретін тағы бір өзгешелік бар. Онысы: дін түтынушылар мен би-болыс, атқамінерлер жөніндегі аса аяусыз, сыншы, жазушы болған қалпын Абай қарасөздерде біраз жеңілейтіп, ашуын азайтыңқырап алады.Өлеңінде жаңағы топтар жөніндегі шығармалар көп болса, қарасөздерінде аз көрінеді. Бірнеше шығармаларда басып айтқан ащы, сыншы пікірлер болғанмен, көпшілік қарасөздер орташа шындықты орташа халде тарады. Бұнда жалпы байкалатын күй, осы тыңдаушылармен Абай тану, тыныш мәжіліс құрғандай болады. Ол тыңдаушыларды әрине «Ғаклиат-тасдихаттағы» оқушылар ғана деп бағалау дұрыс болмайды. Өйткені «Ғақлиатты» Абай өзінің касында жақын жүрген шәкірт достарына, үміт еткен жаксы жастарына аса бір жылы жүректен ағалық өсиет етіп айтқан. Ал, көпшілік қарасөзде Абайдың көзалдында көрініп отырған тындаушысы жаңағы жастар ғана емес сияқты. Бірақ олар Абайды аяп әңгімелесетін, тартына сөйлейтін адамдары тәрізденеді. Осы себептен болу керек, қарасөз ой тереңдігі жағынан да көп өлең сөздерден таязырақ, сәл ғана шындықтардың өріс-өрісін байқаткандай болады. Енді осы жайларды жоғарыда біз бөліп шығарған отыз бес қарасөздің әр алуан жіктерінен, таптарынан нақтылап танып көрейік.Жиыны барлық қарасөз, біздің аңғаруымызша, он-он бір тақырыпқа бөлінеді. Кейбір тақырыптар бір топ сөздердің көлемінде қайталап, әр алуан жаңа мысқыл, теңеулермен, дәлелдермен молайғаны болмаса, ойжағынан бір алуандас болады. Ал кей тақырып, бір-бір қарасөзде айтылумен тоқтап отырады. Мыс, Бірінші қара сөзінде Абай жазуға қалай кіріскені туралы сөйлейді. Бұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармалық еңбегіне ойлы түсінік береді. Бірақ кейін осы тақырыпқа өзге қарасөздерде оралмайды. Екінші сөзінде - халықтарды салыстырады. Қазақ, ноғай (татар), сарт (өзбек), орыс сияқты көршілес елдерді оқушысы қазақ жұртшылығына әділетті достық көңілмен ұғындырып береді. Әңгімені жай бір тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл әзіл тәрізді бастап, өз халқының дәлелсіз үстірт өзімшілдігін мысқыл ете келеді. Содан барып шын сыншыл ойларына ауысады. Еңбек суйген ел атаулының бәрі де қазақтай еңбексіздікке мол салынған және сол еңбекті өнеркәсіпте, күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін қалып отырған халқына үлгі берерлік, артық елдер болып бағаланады. Тақырып жағынан алғанда, Үшінші сөз де өзінше бөлек бір алуан. Бұнда казақ сахарасын билейтін әкімдер, тергеуші билер, соттар туралы сөйлейді. Сол күндегі ел тірлігінің қайшылық, ауыртпалықтарын молайтып отырған патшалық өкімет туралы да ой қозғайды. Болыс атаулының елге сор болатын тынымсыз сойқаңды мінездерін әшкерелейді. «Уақытша себі бола ма» деп бірер ұсыныстар айтады. Сол ретте ендігі болыс орысша оқуы бар адамнан болса екен дейді. Және тергеу мен үкім шығаратын қазақтың биі, сот орны туралы пікір айтады. Ел ішіндегі дау оңай шешілу үшін, әділетпен аяқталу үшін патшалық өкімет сайлаумен қойып жүрген билер болмаса екен дейді. Оның орнына третей билікті ұсынады. Абайдың осы пікірі Герценнің «Былое ду-масында» жазылған соттар думасындағы пікіріне өте дәл келеді. Герцен Россиядағы параны құрту үшін халықтың көз алдында әшкере тергеу болатын болсын және бұрынғы третей соты қайтадан заңға кірсін деген.Абайдың ойында да билік, тергеу халықтың қамына жақын болсын. Жұртшылыққа залалды жаманшылық атаулы орынды жазасын алатын болсын деген қамқорлық талап бар. Бұл қарасөз Абайдың өз тұсындағы күнделікті өмір шындығына қолма-қол қатынасып, жәрдем етсем деген талабын көрсетеді. Өлеңдік шығармаларында өз заманының шындықтарымен қолма-қол байланысты болып, оны сынау арқылы пайдалы іс етемін деген ақын жаңағы қарасөзінде сол әлеуметтік, әкімшілік қалпына нақтылап араласқысы келеді. Әсіресе халыққа күнделік іс-әрекеттерімен бейнет, дерт әкеліп отырған тергеушілік тәртіптің сорақылықтарымен алысуға кіріседі. Бұл жөніндегі Абайдың кемшілігі, қателігі Шоқанның бір кателік пікірімен үйлес келеді. Екеуі де ендігі билер ауыспайтын, өмірлік би бопсайлансын дейді. Бұл ескі феодалдық қалыпқа тартар еді. Төртінші сөздіңде тақырыбы өзінше бір бөлек шығады. Бұл өсиетте бұрынғы өлең сөзінде көп айтқан бір тақырыпты қозғайды. Онысы - күлкі туралы ойлаған ойы, сыны.Бесіншісөз - қазақтың кейбір мақалдарын сынайды. Мұнда халық санасының өзіндегі надандық, қараңғылықтың салдарынан туатын мінді мінез, кемшін ой, айыпты әрекеттерді шеней өтеді. Мал үшін өмір кешетін адамдарды үлкен қиялменен сынап, айыптап түземек болады. Осы жоғарыда аталған бес сөзінде бес бөлек тақырып болса, келесі Алтыншы сөзден бастап белгілі ой мен сындардың, өсиет пен үгіттің арнаулы тақырыптары бірталай сөздерде қайталап отыратынын көреміз. Мыс, Алтыншы, Сегізінші, Тоғызыншы, Оныншы, Он төртінші, Жиырма үшінші, Жиырма алтыншы, Жиырма тоғызыншы, Отыз үшінші, Отыз тоғызыншы, Қырқыншы, Қырық бірінші, Қырық екінші және Қырық үшіншісөз сияқты үлкен бір топ сөздерінде Абай ел мінезін көптен-көп сөз етеді. Бұнда бірлік жөнінде, ол ақылды болыс-би сияқты ел әкімдерінің «пара алмайтыны» жөнінде кекету -әжуа айтылады (Алтыншы, Сегізінші сөздерде). Және де осы топта ол туралы толғанған ойдың ызалы ащы күйін уланған оймен көрсететін сөз бар (Тоғызыншы сөз).Осы қатарда мінез жайын айта келіп өтірік, батырсынған бояма мінезді сынау, адамдықты үгіттеу Он төртінші сөзде көрінеді. Ел мінезін сынайтын сышыл-реалист жазушы кйде бұрынғы өлеңінде қолданатын қатты сатираны да өзіне үлгі етеді. Қуаныш пен жұбаныш жайын аса ащы сатирамен Жиырма үшінші сөзде, Жиырма алтыншы сөзде айқын көрсетеді.Жиырма төртінші сөзінде тағы да мақалды шенеу арқылы ел мінезіне үлкен сыншылдық жасайды. Және де кәсіп, еңбек иесі адамды бұзып, аздыратын салтты Отыз үшінші сөзде баяндайды. Осыдан соңғы бір топ толғаулар қазақтың бұрынғы өткен адамдарының мінезін сөз етеді. Халықтың даналық мақалдарын елдің қасиеті есебінде ақынның қадірлейтінін көреміз (Отыз тоғызыншы сөз). Ел мінезіне арналған сөздердің Қырқыншысы - тыңдаушысымен көзбе-көз әңгімелесу үстінде туғандай, Жазушы кеп сүрақтар бере отырып, қазақ қауымындағы адаммен адам арасындағы қарым-қатынасты қатты сынай сөйлейді.Жәнеде елмінезіне арналған Қырық бірінші сөзде Абайдың көп өсиет-сын өлеңдерімен ұштасатын жайттер қайта қозғалады. Елді тағылым-тәрбие түзер еді, ол жоқ деген арманды ой туады. Халық басындағы, қоғам ішіндегі ауыртпалық күйдің бәрін теріп көрсететін осыған тән сөздердің бір алуаны (Қырық екінші сөз) жұмыссыздыққа арналады. Еңбексіз жатып ішу, қолы ұдайы бос болу жеке адамның басындағы және бар қауымдағы кеселдің үлкен себепшісі деген аса сыншыл, дұрыс ойлар айтылады. Осы бір топ сөздердің ең соңғысы Қырық үшінші сөз - алғашқы жолдарында Абай санасындағы дуализмді көрсеткенмен педагогик., психол. үлкен жүйрік ойды танытады. Қарасөздер ішіндегі көлемі үлкен, кенеуі мол сөздің бірі де осы деуге болады.Енді бір бөлек тақырып боп, Жетінші сөз оқшаулау көрінеді. Ол - жас баланың психологиясын еске алып талдаған сөз. Баладағы білуге ұмтылу жақсы қасиет екенін атаумен бірге, үлкеннің надандығы сол жақсы баланы жаман тәрбиемен қорлап бұзғанын білдіреді.Өзге карасөздерден және де өз тақырыбымен оқшауырақ тұратын Он бірінші сөз - ұлық турасынан басталып, үлықтарға қарсы, оларды қатты әшкерелеген сыншының ойын танытады. Халықтың, көпшіліктің өкілі болып отырған азамат жазушы жаңағыдай үлықтар кесірінен бейнет шегетін ел үшін ширығып, ызалы турашылдық сөздерін сөйлейді.Бүл тексерілгендерден бөлек қарасөздердің ішінде тағы бір қайталай түсетін тақырып - дін менен мораль, тәрбие жайларын қозғайды. Олар: Онекінші, Он үшінші, Жиырма жетінші, Отыз бесінші, Отыз алтыншы, Отыз сегізінші және Қырық бесінші сөздерде.Осы сөздердің кейбірінде Абай құдайға құлшылық етудің мәнін айтып, иман жайын сөз етеді (Онекінші, Он үшінші сөздер). Бірақ, сол мұсылманшылдықтың анық діндік үгітін айта отырып, Абайдың өз оқушысына жеткізбегі - адамгершілік өсиеттер болады. Сол адамгершілік қасиетті адам өзінің жаратылыс сырымен қоса бағалап, түсінсін деп ойлайды. Сондай түсінік адамды адамгершілік биік сатыға көтереді дейді. Осы ойына тіреп, дерек етіп (Жиырма жетінші сөзінде) әдейі ұстаздық, тәрбиешілік ниетпен Сократ сөзін береді. Отыз бесінші, Отыз алтыншы сөздерде Абай қазақтың дін күтушілерін және сол дін жолының өзіндегі ерескел мінді мінездерін шенейді. Пайғамбар өсиетін айта отырса да, сыншыл ақылдың талаптарын Абай айқын атап отырады. Осы топта көлемі мен мазмұны бойынша ең үлкен орын алатын Отыз сегізінші сөз- “Ғақлиат-тасдиқат”. Бұнда Абай аят, хадистерден цитаталар келтіріп сейлейді. Жазу тілінің, басқа қарасөздердегі анық қазақтық түрін өзгертіп, кітапшалап (түркіше) тың үлгі, стиль іздейді. Сыртқы стильдегі, тілдегі өзгешеліктер бұл сөздегі діндік мазмұн менен нық байланысты. Осы кезде Абай өзінің дінін тұп наным жағынан да, моральдық қасиеттер турасынан да және адамгершілік тәрбие мақсатымен де анықтап, таныта түспек болады. Өлендерінің тұсында айтқанымыздай, әрине, бұл сөзде де Абай өзін мұсылман етіп көрсетеді. Ол діннің құдайына иланады. Енді соның көп сипаттарын өз оқушысына баяндап береді. Сол баяндауында үнемі адамның жақсы сипаттар жағын айрықша өкшеп терумен болады. Ендеше, бұл сөздің де түп мазмұн-мақсаты адамды жақсы етіп шығаратын қасиет, сипаттарды жеткізе түсу. Моральдық философияның, педагогикалық мұраттардың негізін діндегі негіздермен қабыстырып бермекші. Жалғызақ осы жөніндегі Абай ойларында кейде көрінеу тайыздық, көнелікте байқалады. Бұл әсіресе жаратылыс жайымен адамның жаратылыс сырын шешемін деген кездерінде аса айқын сезіледі. Сонымен қатар осы үлкен сөздің ішінде Абай үлкен батылдық табады. Тарихтық, әлеум., ағартушылық жөнінде күшті қуат көрсетіп, заманы үшін аса сыншылдық танытатыны да бар. Ол - қазақ ортасындағы жалпы мұсылмандық шығыстағы қоғамдык, әлеум. құрылыстар жөнінде айтатын терең толғаулы пікірлер.Алғашқы айтылған сөздің мысалын осы Отыз сегізінші сөзде келтірген бір ұзақ пікірден байқауға болады. Барлық жаратылыстың молдық берекесін айтып келіп, Абай «Адам баласының үзілмес нәсіліне таусылмас азық болсын дегендік» - дейді. Осымен бар дүниенің жан-жануары, өлі-тірі табиғаты баршасы да тек адам баласы үшін жаралады. Өйткені, адам нәсіліне тәңір иесінің жасаған махаббаты солай деген ой таратады. Анығында, жаратылыс диалектикасын ойлағанда, Абайдың бұл айтқаны жаңылыс, теріс пікір. Және философия тарихында әлдеқашан ескірген - дүние адам үшін жаралады дейтін, көп заманнан бері қолданудан қалған, кене пікір болады. Ал әлеум. мәселеде Абайдың дін жайын қозғай отырып, дін ұстаздарына айтатын қатты соққы, сындары және осы сөзде. Бұл жоғарыда біз айтқан Абай ойының ең қымбатты, бағалы жағы. Абай молдаларды сынап келіп «Бұл заманның молдалары хаким атына дұшпан болады. Бұлары білімсіздік, бәлкім бұзық пиғыл» деп, осыдан кейін Абай молдаларды өздерінің тілдерімен дәлелдер айтып отырып әшкерелеп, қатты шенеп шығады. Содан әрі жалғыз қазақ емес, бүкіл мұсылманшылық ғаламына ауысады. Өздерінің реакциялық қараңғы нанымдарымен елді улатып, шырмап келген үлкен дін басыларға да аяусыз соққы береді. Мыс., «Молдалар тұра тұрсын. Хұсусан бұл заманның имандарынан бек сақ болыңдар. Олар фитнәй ғалам. Бұлардан залалдан басқа ешнәрсе шықпайды. Өздері хукім шариғатты таза білмейді, көбі надан болады. Онан асып өзін-өзі әһли тарихат біліп және біреуді жеткізбек дағуасын қылады. Бұл іс олардың сыбағасы емес, бұлардың жеткізбегі - мұхал. Бұлар - адам аздырушылар, хатте дінге де залалды. Бұлардың сүйенгені надандар, сөйлегені жалған, дәлелдері таспиғы менен сәлделері, онан басқа ешнәрсе жоқ»,- дейді. Осындай дінмен байланысты діншіл ойларды айтып келіп, Абай сөзінің негізін адамгершілікке тірейді. Барлық өсиет ойтолғау еңбектерінің қорытындысы тағы да адамгершілік тәрбие екенін танытады. Адамды қор қылатын ең залалды жаманшылықтарды санап өтеді.Олары үш нәрсе: надандық, еріншектік, залымдық - деп атайды.Өлең шығармаларында адамгершілік, тәрбиелік терең ойларды қозғағанда айтатын қорытынды түйіндерін осы арада тағы келіп табады. Сөйтіп анық айқын діншілдік үгіт сияқтанып басталған сөз ақынның өз ұғымындағы үлкен моральдық философияның тәрбиелік талаптарына келіп қосылады. Ақындық өсиеттері мен қарасөзде көрінген ұстаздық мақсаттар екеуі де осындай тұстарда табысып кеп, үнемі бір сағаға қосыла құйылып жатады. Осылайша топталып, тексерілген қарасөздердің тақырып бойынша құралатын ендігі бір мол түрі тағы бір топ сөздерде көрінеді. Олар: Он бесінші, Он жетінші, Он сегізінші, Жиырма бірінші, Жиырма екінші, Жиырма сегізінші, Отызыншы, Отыз екінші, Отыз төртінші және Қырық төртінші сөздер. Бұнда әр аулан түрде қайталап келіп отыратын бір тектес тақырыптар бар.Сол ортақ тақырыптар адамның адамдық қасиеттерін тереді. Үлкен адамгершілік, ақтық, тазалық, азаматтық жөніндегі тәрбиелік ойлар айтылады. Он бесінші сөзде мораль мәселесін мінез белгілерімен байланыстыра отырып, әрбір жақсы адам боламын деген кісіге өз-өзіне есеп беру қажет екенін айтады.Он жетінші сөзде Абайдың өз тұсындағы және Абайдан бұрынғы үлкен моралист, педагог ойшылдардың, ұстаздардың көп айтқан пікіріне жанасатын ой-толғау жүргізеді. Ол - толық сапалы адам болудың шарты жайындағы ойлар. Адам жан-жақты, асыл қасиетті болу үшін оның бойындағы қайрат, ақыл, жүрек үшеуі бірдей болып, тең табыссын деген талап қояды.Он сегізінші сөзінде және де қысқа қайырып, адамды адам етіп өсіретін, ұлғайтатын ақыл, ғылым, ар, мінез деген ой түйеді.Жиырма бесінші сөзінде қазақ халқынан қадірлі азамат, қауымға пайдалы қайраткер шығару үшін орыс оқуының ерекше бағасын қадірлеп айтады. Оқушы өзі үшін емес, халқы үшін еңбек ететін адам болсын дейді. Бірақ осы сөзінің ішінде және осыдан бұрын жазылған Жиырма екінші сөзінде Абай бірнеше қайшылық пікірлер айтады. Орысша оқып жүрген жастардың ішінде жақсы атаның баласы аз оқыды деп, екі ұдай ұғым қалдырады. «Жақсы ата» деп Абай тұсындағы жалпы ұғымды алсақ, жуан атаны ұғынуға да болады. Немесе Абайдың өзіндік сыны бойынша - үлгі берер жеке жақсы атаны айтты деугеде болады. Қалайда осылай екі ұдай түсінік беретіндіктен Жиырма бесінші сөздің бағасын біраз әлсірететін жай бар. Жаңағы аталған Жиырма екінші сөзде Абай көрсеткен қайшылық бұрынғы өлеңінде де бірең-сараң жерде ұшырасқан қайшылыққа жалғасады. Ел билеуші адамдардың адамгершіліктен тыс мінездерін сынап, әшкерелей келе отырып, Абай еңбек байын қостаймын дегендей ойға ауысады. Көп байдың сорақылық, зияңды, қомағайлық, қанаушылық мінез-құлықтарын көп шығармаларында ашып, әшкерелеп келген Абайдың «еңбек байы» дерлік байы қоғам ішінде болмайтындығын айыра алмаған.Адамгершілік женіндегі тәрбиелік тақырыпты Абай Отыз екінші сөзіндеде және Қырық төртінші сөзіңде де қайталап, толық дәлелдеп өтеді. Бұлардағылым басқа есеп ушін емес, адамның бас қасиеті өсуі үшін, арлы, мінездітолықмағыналыадамболу үшін жәрдем етсін дейді (Отыз сегізінші сөз). Қырық төртінші сөзінде тәрбиелік ойдың тағы біршартын адамның басындағы мінезділікпен байла-нысты талапқа әкеп саяды.Міне, осылайша топтап тексеру ретінде тақырыптық өзгешеліктерін еске алып отырып, біз Абай жазған қарасөздердің барлығын шолып өттік. Ақынның бұл шығармаларын тексеруде жылмажыл (хронологиялық) ретпен талдауды қолданбадық. Абайдың лирикасын тексеруде ол әдіс ерекше қажет шарт болса, мынау үлгідегі шығармаларын талдап ұғынуда поэзия тұсыңдағыдай соншалық қажет міңдет боп танылған жоқ. Себебі, өлеңде ақынның тақырыгтгары қайталап отырса да барлық ақындык, шеберлік жаңалык, көркемдік түрлер үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Ал, қарасөздер түр жағынан, әдебиеттік құрылыс жақтарынан бұндай жыл санап жаңғырып, өзгеріп отырған тың түрлердің тосын үлгілерін бермейді. Солсебепті бұндағы түр, отильдік өзгешеліктерді жалпы қарасөздердің барлығына ортақ қалпымен осы бөлімнің алғашқы кіріспе беттерінде атап өттік. Содан кейін жазушының өзінің де зер салғаны - ой менен мазмұн болғаңдықтан, қарасөздерді біз әдейі тақырыптық, мазмұндық ерекшеліктерге қарап, жоғарыда өзіміз жіктеген топтар бойыншатексеріп тануды орынды көрдік.Қорыта келгенде, Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына дейміз. Абайдың өз тұсында болған тарихи шындықпен, қоғамдық құрылыспен, күнделік сан алуан надандық, қанаушылық, озбыр зұлымдық атаулының барлығымен байланысты туған шығармаларды көрдік. Қарасөздердің бағасы - Абай заманындағы жағдайды, тарихтық шындықты өз қалпында бұлжытпай толық танытып береді. Рас, біздің заманымыз үшін Абай сынап, суреттеп отырған ортаның барлық болмысы, барлық дерті және Абайдың сол ортада отырып, күнделік өмірмен байланысты атап отырған мақсаттары, кейбір ұсыныс ойлары - бәрі де ескірген. Біздің қоғам үшін Абай өмір кешкен тарихтық орта мен қоғамдық шындықтар мүлде алыста, артта қалған дүние. Осы тұрғыдан қарағанда қарасөздердің арманы мен мазмұны, мұраттары тек тарихтық жағынан бағалы деу керек. Екінші - Абайдың адамгершілік жөніндегі моральдық өсиеттерін алсақ, олардың ішінде біздің заманға да бағасы зор шындықтары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бұл жағы айрықша таратып, талдауды қажет етпейтін түсінікті жайлар. Ал, осы аталғандардан басқа Абайдың поэзиялық мұрасына қоса қарасөздері беретін әр заманда бағасы жойылмайтын бір үлкен қымбат қазына бар. Ол - Абайдың осы қарасөзді жазған тілі. Өлең сөзінде өзінің барлық шеберлігі, жаңалығы, кер-кемдік таланты бойынша қазақ тілінің сапасын әдебиет тілінің дәрежесіне көтерген ұлы тарихтықе ңбегі қандай болса, карасөздерінің тілімен де Абай осындай еңбекті біздің мәдениет тарихымызға мол сіңірді. Біздің осы күнгі сөйлеп, жазып жүрген әдебиет тіліміздің тарихы жалғыз ғана Абайдан басталады деп кесіп айтпасақ та, сондай сапалы тілді қазақтың жазба әдебиетінде анық биік белге өрлетіп шыгарған Абай екені даусыз. М.О. Әуезов.Абай қарасөздерін баспаға дайындауда шығарушылар алқасы Мүрсейіт қолжазбаларының 1905, 1907, 1910 жылғы нұсқаларын, сондай-ақ әркездегі басылымдарды салыстырып, нақты зерттеулер жүргізді. Бұл қолжазбаларда қарасөздердің жазылған жылдары көрсетілмеген. Басылымдарда әр сөздің жазылған жылын шығарушылар ешбір дерекке сүйенбей өздерінше қойған. Мүрсейіт қолжазбаларында рет санымен қырықбір сөз, ал қалғандары «китаб тасдих», «Насихат», «Сократ хакімнің сөзі» деген тақырыптармен берілген. «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» тарихи еңбегі 1907 жылғы қолжазбада ғана бар. 1905 жылғы Мүрсейіт қолжазбасымен салыстырғанда Қарасөздердің рет саны әр кезде әрқалай өзгеріске ұшырағаны байқалады. 1907, 1910 жылғы колжазбалардағы саны бірдей. 1905 жылғы қолжазбадағы 8 -сөз, 1907, 1910 жылғы қолжазбаларда 7-сөз болып, 7-26-сөздердің рет саны сол тәртіппен бір сан кем болып келеді. Абай шығармаларының 1933 ж. жинағында М. Әуезов қарасөздердің рет саны мағынасына қарай өзінше жүйелеп орналастырған

Жүктеу батырмасы секундта ашылады!!!

www.zharar.com

Реферат Кунанбаев Абай

Реферат на тему:

План:

Введение
• 1 Биография
• 2 Слова назидания
• 3 Сочинения (основные издания)
• 4 Литература (ранние публикации)
• 5 Память
  • 5.1 Филателия
  • 5.2 Музеи
  • 5.3 Памятники
  • 5.4 Имени Абая
  • 5.5 Абай РІ произведениях литературы Рё искусства
Примечания

Введение

Аба́й (Ибраги́м) Кунанба́ев (29 июля (10 августа) 1845, Семипалатинская область, ныне Восточно-Казахстанская область — 23 июня (6 июля) 1904) — казахский поэт, философ, композитор, просветитель, мыслитель [1], общественный деятель, основоположник казахской письменной литературы и её первый классик, реформатор культуры в духе сближения с русской и европейской культурой на основе просвещённого либерального ислама.

Настоящее имя — Ибрагим (Ибраһим — араб. аналог имени пророка Авраама), но прозвище Абай (каз. Абай «внимательный», «осторожный»), данное бабушкой Зере, закрепилось за ним на всю жизнь. Племянник Абая — также известный казахский поэт Шакарим Кудайбердиулы.

1. Биография

Абай Кунанбайулы родился в Чингизских междугорьях Семипалатинской области (по нынешнему административному делению Восточно-Казахстанская область) в семье крупного феодала Кунанбая Оскенбаева (Ускенбаева). Семья Абая была потомственной аристократической, и дед (Оскенбай) и прадед (Иргизбай) главенствовали в своём роду в качестве правителей и биев.

Начатое в раннем детстве приобщение к устному народному творчеству и домашнее обучение у муллы было продолжено в медресе у муллы Ахмет-Ризы в Семипалатинске одновременно с посещением русской школы. К концу пятилетней учёбы начинает писать стихи. С 13 лет отец Кунанбай начинает приучать Абая к деятельности главы рода. В возрасте 28 лет Абай отходит от нее, целиком занявшись самообразованием, но только к 40 годам он осознает свое призвание как поэта и гражданина. Значительным событием для Абая явилось его общение с политическими ссыльными демократами Е. П. Михаэлисом, Н. Долгополовым, С. Гроссом.

На формирование мировоззрения Абая оказали влияние поэты и ученые Востока, придерживавшиеся гуманистических идей (Фирдоуси, Алишер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина и другие), а также произведения русских классиков, а через них и европейская литература вообще. Он переводил И. А. Крылова, М. Ю. Лермонтова, А. С. Пушкина, И. Гете и Дж. Байрона.

Весьма интересна история стихотворения «Қараңғы түнде тау қалғып». Иоганн Вольфганг Гёте написал «Wanderers Nachtlied», Михаил Юрьевич Лермонтов грациозно переложил её на русский язык, а спустя ещё полвека сын казахских степей Абай Кунанбаев воссоздаст её не менее грациозно на казахском языке.

Абай Кунанбаев способствовал распространению русской и европейской культуры среди казахов. Впоследствии его примеру последовал Турар Рыскулов.

Некоторое время Абай работал волостным упра­вителем.

(Перевод А.Штейнберга[])

Абай высмеивал некоторые обычаи родового аула, выступал против рабского положения женщины в долине. Выступал против социального зла и невежества. Сатирические стихи «Наконец, волостным я стал…» (1889), «Управитель начальству рад…» (1889), «Кулембаю» (1888) наполнены критикой социального положения в казахских племенах. Абай Кунанбаев был новатором казахской поэзии; новаторский характер носят стихи, посвященные временам года: «Весна» (1890), «Лето» (1886), «Осень» (1889), «Зима» (1888), стихи о назначении поэзии. Сюжеты поэм «Масгуд» (1887) и «Сказание об Азиме» основаны на мотивах восточной классической литературы. В поэме «Искандер» поэт противопоставляет разум в лице Аристотеля алчности завоевателя (Александра Македонского).

Памятник Абаю в городе Байконуре

В истории казахской литературы Абай занял почетное место, обогатив казахское стихосложение новыми размерами и рифмами. Он ввел новые стихотворные формы: восьмистишья, шестистишья и другие.

Абаем создано около 170 стихотворений и 56 переводов, написаны поэмы, «Слова назидания» («Қара сөздер»).

Абай был также талантливым и оригинальным композитором. Им создано около двух десятков мелодий, которые популярны в наши дни. Некоторые свои лирические стихи Абай Кунанбаев переложил на музыку, а песня на его стихи «Көзімнің қарасы»[2] («Ты зрачок глаз моих», перевод М. Петровых) стала народной.

Абай Кунанбаев оказал огромное влияние на нарождавшуюся казахскую национальную интеллигенцию конца XIX − начала XX веков. Так, руководители движения Алаш-Орда воспринимали Абая как своего духовного предтечу, как духовного вождя возрождения казахской нации. Алихан Букейханов стал первым биографом Абая. Его статья «Абай (Ибрагим) Кунанбаев» — некролог казахского народного поэта в связи с характеристикой его творчества была напечатана в газете «Семипалатинский листок» в 1905 году. Затем с портретом Абая она печаталась в журнале «Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского русского географического общества» в 1907 году.

В 1914 году тюрколог В. В. Гордлевский в качестве видных представителей казахской литературы выбрал Абая Кунанбаева и Миржакипа Дулатова для публикации их произведений в «Восточном сборнике», выпускаемом в честь 70-летия известного востоковеда, академика Н. И. Веселовского.

2. Слова назидания

Знаменитым произведением Абая стала прозаическая поэма «Қара сөз» (в дословном переводе «Простое слово»), состоящая из 45 кратких притч или философских трактатов. В этих «Назиданиях» поднимаются проблемы истории, педагогики, морали и права этнических казахов. «Кара соз» создана Абаем на склоне лет. Он знает цену всему — делам, искушению, соблазнам, но все проходит и остается только мудрость. Попыток перевода данного произведения немного, так как оно требует не только поэтического дарования, но и философского мышления. Известны три перевода на русский язык этого творения Абая. Первые сделаны в советский период: в 1970 году казахским писателем Сатимжаном Санбаевым под названием «Слова назидания», в 1979 году Виктором Шкловским и в 1990 году земляком Абая, родом из Семея, проживающим ныне в Лондоне писателем Роланом Сейсенбаевым. Им с Кларой Серикбаевой была сделана новая редакция перевода поэмы. Она получила название «Книга слов». Этот перевод символичен, как преемственность поколений, к тому же Сейсенбаев выпустил «Книгу слов» вместе с «Записками забытого» Шакарима семитысячными тиражами за свой счёт и ещё на других языках [1].

3. Сочинения (основные издания)

Одна из пяти памятных серебряных монет Казахстана в серии «150-летие Абая», 1995

• Первый СЃР±РѕСЂРЅРёРє «Стихи казахского поэта Ибрагима Кунанбаева» (РїРѕРґ ред. Какитая Искакова) — Санкт-Петербург, 1909; Казань, 1922; Ташкент, 1922.
• «Абай Кунанбайұлы толық жинақ» (полное собрание стихов РїРѕРґ ред. Рњ. РђСѓСЌР·РѕРІР°), Кызыл-РћСЂРґР°, 1933.
• Кунанбаев Рђ. Лирика Рё РїРѕСЌРјС‹ / РџРѕРґ ред. Соболева, предисл. Рњ. РђСѓСЌР·РѕРІР°, РњРѕСЃРєРІР°, Гослитиздат, 1940.
• Абай Кунанбаев. Избранное. Пер. СЃ каз. РїРѕРґ ред. Р›. Соболева. Алма-Ата, РҐСѓРґ. лит., 1945.
• Абай Кунанбаев. Собрание сочинений (РІ РѕРґРЅРѕРј томе), РњРѕСЃРєРІР°, 1954.
• Құнанбаев Рђ. Шығармаларының толық жинағы (екі томдық) — Алматы, 1954 (преизд. 1968, 1986, 2002).
• Абай. «Слова назидания» (Кара СЃРѕР·). (Пер. СЃ каз. РЎ. Санбаева), Алматы, Жалын, 1979, 1982.
• Абай. «Книга слов» (РЅР° китайском языке), Пекин, 1995.
• Құнанбаев Рђ. «Книга слов» (Қара СЃУ©Р·). (Пер. СЃ каз. Р . Сейсенбаева), Семипалатинск, 2001.
• «Двадцать стихотворений Абая» (РІСЃРµ известные РёС… переводы, СЃРѕСЃС‚. Рё пер. Рњ. Адибаев), Алматы, 2005.
• Абай Кунанбаев. Избранное (серия «Мудрость веков»), РњРѕСЃРєРІР°, Р СѓСЃСЃРєРёР№ раритет, 2006.
• Abai. Zwanzig Gedichte («Двадцать стихотворений» РїРѕРґ ред. Р“. Бельгера), Koln, Onelverlag, 2007.

4. Литература (ранние публикации)

• Рамазанов Рќ. Статья РІ «Восточном СЃР±РѕСЂРЅРёРєРµ РІ честь Рђ.В Рќ. Веселовского». — Рњ. 1914.
• Саади Рђ. Статья РІ «Ак-Юл» (РЅР° казахском языке). Ташкент, 1923. в„–В 355, 356, 359, 363, 369, 372.
• Кабулов Ильяс. Статья РІ газете «Советская степь», Кзыл-РћСЂРґР°, 1928. в„–В 174.
• Мустамбаев, Статья РІ газете «Советская степь», Кзыл-РћСЂРґР°, 1928. в„–В 191.
• Аршаруни Рђ. Заметки Рѕ национальной литературе. Журнал «Новый Восток». в„–В 23—24.

5. Память

5.1. Филателия

Памяти казахского поэта посвящён ряд почтовых марок и других филателистических материалов, выпущенных в СССР, Казахстане и других странах:

• Почтовая марка РЎРЎРЎР  РёР· серии «Писатели нашей Родины», посвящённая Рђ. Кунанбаеву, 1965, 4 копейки (ЦФА 3220, Скотт 3059)

• Почтовая марка Казахстана,1995 РіРѕРґ, 4 тенге

• Почтовая марка Казахстана,1995 РіРѕРґ, 9 тенге

5.2. Музеи

• Р’ Семипалатинске открыт республиканский литературно-мемориальный РґРѕРј-музей Абая [2]
• Р’ Лондоне РїРѕ инициативе писателя Ролана Сейсембаева открыт РґРѕРј Абая.

5.3. Памятники

Памятник Кунанбаеву в Москве

• Памятники поэту установлены РІ Алма-Ате[3], РІРѕ РјРЅРѕРіРёС… РґСЂСѓРіРёС… городах Казахстана, РІ Стамбуле, Тегеране, Р° также РІ РњРѕСЃРєРІРµ[4].И так же памятник Абаю поставлен РІ столице Республики Казахстан РІ Астане.

5.4. Имени Абая

Памятник Кунанбаеву в Алма-Ате

• Р’ Дели, Каире, Берлине, Ташкенте[5] Рё РґСЂСѓРіРёС… городах РјРёСЂР° есть улицы, названные именем Абая.
• РЎ 1993 РіРѕРґР° РІ городах Казахстана традиционно проводятся «Абаевские чтения» РІ день рождения поэта.
• РќР° РїРёРє Абая (4010) РІ Заилийском Алатау РїРѕРґ Алма-Атой ежегодно устраиваются массовые альпиниады. Р’ 1995 РіРѕРґСѓ, объявленном ЮНЕСКО Годом Абая, РЅР° РїРёРє поднялся Рё президент Казахстана Нурсултан Назарбаев.
• Именем поэта названы ещё РґРІРµ вершины: Абая Кунанбаева РІ Среднем Талгаре Рё Песни Абая РІ Центральном РўСЏРЅСЊ-Шане.
• Имя Абая РЅРѕСЃРёС‚ библиотека РІ Семипалатинске, читателем которой был сам Абай. Восточно-Казахстанская областная универсальная библиотека имени Абая [3]
• Р’ Алма-Ате его именем названы Государственный академический театр оперы Рё балета, Национальный педагогический университет Рё РѕРґРёРЅ РёР· главных проспектов РіРѕСЂРѕРґР°.
• Именем Абая назван Культурно-Досуговый Комплекс РІ Актау.
• Р’ Карагандинской области находится одноимённый РіРѕСЂРѕРґ.

5.5. Абай в произведениях литературы и искусства

• Р–РёР·РЅРё Абая посвящен роман-эпопея его дальнего родственника известного казахского писателя Рњ. Рћ. РђСѓСЌР·РѕРІР° «Путь Абая» (С‚. 1—4, 1942—1956), Р·Р° который ему присуждена Сталинская премия 1949 РіРѕРґР° (Р·Р° первую часть «Абай») Рё Ленинская премия 1959 РіРѕРґР° (Р·Р° вторую часть «Путь Абая»).
• Р’ 1995В РіРѕРґСѓ Рѕ жизни поэта был СЃРЅСЏС‚ двухсерийный фильм «Абай», режиссёр Ардак Амиркулов. Фильм производства Казахстан-Франция.

Примечания

1. Большая советская энциклопедия. — 2-е изд. — М.: Большая советская энциклопедия, 1949. — Т. 1.
2. KazTube — KazTube.kz — Кенжеғали Мыржықбай- көзімнің қарасы - kaztube.kz/Video/95950b01-704e-4826-8d76-f991c2a38546
3. ПАМЯТНИК АБАЮ В АЛМАТЫ (АЛМА-АТЕ) - planeta-imen.narod.ru/almaata/abaj.html
4. Памятник Абаю — Kondor-tour.kz - www.kondor-tour.kz/kaz_history_abai
5. КОНТИНЕНТ :Наш континент - 74.125.77.132/search?q=cache:VzbOuKvq_vIJ:www.continent.kz/2000/05/18.html Карангы тунде тау калгып&hl=ru&ct=clnk&cd=4&gl=kz

Категории: Персоналии по алфавиту, Персоналии на марках, Персоналии на монетах, Родившиеся в Томской губернии, Поэты России, Родившиеся в 1845 году, Умершие в 1904 году, Родившиеся 10 августа, Поэты Российской империи, Умершие 6 июля, Основоположники национальной письменности и литературы, Казахские поэты, Писатели Казахстана, Поэты Казахстана, Казахские писатели, Философы Казахстана, Умершие в Семипалатинской области (Российская империя) (страница отсутствует), Абай Кунанбаев.

wreferat.baza-referat.ru

Курсовая работа - Абай Кунанбаев

Абай Кунанбаев

В развитии литературы и культуры казахского народа исключительную веру сыграло творчество Абая Кунанбаева – классика казахской литературы, композитора, выдающегося общественного деятеля, горячего поборника дружбы русского и казахского народов.

Образ замечательного сына казахского народа Абая Кунанбаева до сих пор привлекает к себе внимание многих выдающихся писателей, художников и поэтов. С его именем связано почти полувековое развитие казахской литературы, в его творчестве воплощены идеи и мысли второй половины девятнадцатого века – кануна великих революционных событий.

С именем Абая связано прогрессивно-демократическое направление казахской общественной мысли и литературы того периода. В годы усиления колониального гнета и угнетения казахского трудового крестьянства баями-феодалами с одной стороны, русской буржуазией, царскими чиновниками – с другой, Абай выступал в защиту народных масс.

В мрачные годы господства царской реакции ясный ум Абая-гуманиста увидел для своего народа единственно верный выход из мрака своей эпохи в сближении с русским народом. Во имя этой цели Абай боролся за утверждение жизни, за человека, за торжество справедливости. Он вел непримиримую борьбу с темными силами, превращающими человека в бессловесного раба.

Талант Абая и окреп в результате критического освоения богатств устного творчества казахского народа, изучения передовой русской литературы. Именно поэтому он смог высоко подняться и орлиным взором проникнуть «в века, в их темную даль». Перед ищущим взором великого поэта открылся огромный мир, и в нем он с нескрываемой сердечной болью увидел трагическое противоречие между величием человеческой культуры и кошмарными условиями существования народа.

Ломая все препятствия и преграды, шел Абай к вершинам поэтического мастерства. Уверенной рукой опытного мастера он создает стихи, басни, которые сразу ложатся прочным фундаментом нового здания казахской национальной литературы.

Абай родился в 1845 году в Семипалатинской области, среди голубых Чингисских гор. Он был сыном главы рода Тобыкты, степного царька, властного и коварного Кунанбая. По происхождению и по воле отца Абай должен был стать таким же царьком, как и Кунанбай. Но судьба пытливого и талантливого от природы Абая сложилось по-иному. Акыны и сказатели воспитали в нем искрению любовь к родному народу, его истории и богатому культурному наследию, от матери он унаследовал доброе сердце, в котором с каждым днем росло возмущения против насилия и зла, чинимого баями.

Отданным отцом в семимпалантинскую медресе, Абай, нарушая суровые законы этой школы, стремится изучить русский язык. С этой целью он уходит из медресе в русскую приходскую школу. Всего лишь три месяца продолжалось учение там. По приезде отца тринадцатилетний Абай возвращаться в степь, но через пятнадцать лет снова едет в город чтобы углубить знания и стать поборником справедливости, защитником бедных и угнетенных. Оказавшись снова в Семипалатинске, он жадно изучал произведения классиков русской и западноевропейской литературы, знакомится с передовыми русскими людьми, сосланными царским правительством в Семипалатинск.

Пушкин и Лермонтов, пожалуй, были самыми любимыми поэтами Абая. Его волновали правдивость, высокое мастерство, жизнеутверждающая сила их произведений. Абай стремится познакомить с творчеством этих великих русских поэтов жителей казахских аулов и во второй половине 19 века начинает переводить отрывки из романа» Евгений Онегин2 и стихи Лермонтова. Таким образом, благодаря Абаю еще в 19 веке письмо пушкинской Татьяны и стихи Лермонтова стали известны в казахской степи. Казахский поэт глубоко понял значение творчества Пушкина и Лермонтова для развития культуры родного народа. Абай сочиняет музыку к некоторым из своих переводов, чтобы они быстрее распространялись в степи и были поняты и доступны для неграмотных скотоводов. И народ их принял, стихи Пушкина и Лермонтова стали самыми любимыми произведениями казахского народа, песни Абая, созданные на слова русских поэтов, полетели над широкими просторами казахской степи.

Абай призывал свой народ к изучению русской литературы, к дружбе с русскими, к изучению русского языка. «Для того, чтобы избежать пороков судьбы и достичь добра, необходимо знать русский язык и русскую культуру. Русские видят мир. Если ты будешь знать язык, то на мир откроются и твои глаза», — писал Абай в двадцать пятом слове своего философского тракта — «Гаклии».

Изучение русской классической литературы идейно и художественно обогатило творчество казахского поэта, он органически впитывал в себя её просветительские и эстетические идеи.

Но вместо с тем творчество Абая остается оригинальным, самобытным, он глубоко национальный поэт и философ. Предметом его поэтических описаний и философских рассуждений была жизнь казахского народа. Мы видим в нем художника, глубоко, правдиво и ярко рисующего быт, нравы и характер казахов.

Идейная близость Абая к русской литературе, его горячая, страстная любовь к ней, его опасность негодование против врагов дружбы русского и казахского народов – факт, бесспорно ставящий Абая рядом с выдающимися демократами-просветителями прошлого столетия. Он доказывает величие и благотворную роль предводителей русской культуры и литературы в формировании и развитии демократических традиций братских народов.

Все творчество Абая проникнуто духом критики феодальной раздробленности казахского народа и чуждой народу, насаждаемой байсеко-клерикальными элементами идеологии рабской покорности и религиозного фанатизма. Абай показал себя смелым новатором, отражающим в своем творчестве подлинно народные интересы. Его моральные кодексы опираются на русскую материалистическую науку, на учение русских просветителей и революционных демократов.

Поэзия Абая лишена созерцательности, восточной умиротворенности, она полна жизни, исполнена постоянной тревоги за судьбу народа. Внутренняя поэтическая встревоженность Абая накладывает своеобразный отпечаток на все его стихи и поэмы, придает им чрезвычайно действенный характер.

Остро и чутко реагируя на все явления реальной жизни казахского народа, он создавал образы, которые служили правильному познанию действительности, пробуждали и развивали самосознание народа, учили любить и ненавидеть.

Вчитываясь в абаевские произведения, убеждаешься, что по силе и выразительности реалистичных образов, по многогранности и идейного содержания, по тематическому разнообразию, творчество Абая представляет настоящую энциклопедию жизни казахского народа.

Типичные характеры людей дореволюционного казахского аула, портретные зарисовки, эмоционально насыщенные картины природы и быта, лирические размышления, сливаясь воедино, дают возможность представить и конкретно ощутить жизнь, отдаленную от нас несколькими десятилетиями.

Со страстным негодованием и непримиримостью Абая воссоздает образы баев, образы тех, кто в погоне за наживой потерял все лучшие человеческие качества. Абай срывает маски с некогда всесильных властителей казахской степи.

Величие и бессмертие Абая – первого классика казахской литературы – состоит в том, что он во всем творчестве разносторонние и правдиво отразил жизнь казахского народа в прошлом. Вечная нищета, невежество, межродовая разобщенность, рабская покорность, под которой скрыто созревали могучие силы всеобщего протеста, — все эти типичные черты характера родного народа показал Абай в стихотворениях «Кожекбаю», «Бесчестный зверя жадней», «Управитель начальству рад» и других, с тем, чтобы раскрыть всем труженикам глаза на их действительное положения, заставить их глубоко задуматься над своей печальной судьбой и пробудить стремление к борьбе за лучшую долю.

Поэзия Абая – это поэзия большого трудового пафоса. Неустанно и горячо он воспевает труд, поэтизирует его красоту. Тема разрабатывается им почти на протяжении всей творческой деятельности. Абая справедливо можно сопоставить с таким певцом народной жизни, как Некрасов. В незаконченной поэме «Сказание об «Азиме» воспевается талантливый мастер, человек упорного труда, причем автор подчеркивает, что счастье и труд неразрывно связаны между собой. Когда Азим, обольщенный неизвестным стариком, захотел добыть богатство и счастье легким путем, превращая медь в золото, и бросил свое ремесло художника, он вместо счастья обрел горе. Счастье в труде – утверждал великий Абай.

Абай умер в 1904 году. При жизни поэта его отдельные стихотворения были опубликованы в 1889-90 гг. на страницах газеты «Дала Уалаяты» («Степная кригизская газета»), издававшейся в Омске. Первый сборник стихов Абая вышел в свет лишь после его смерти, в 1909 году, в Петербурге. Но только в советскую эпоху было услышано, глубоко понятно и по достоинству оценено поэтическое слово мужественной правды и искренней душевной страсти. В 1921 году в Казани, в 1923 году в Ташкенте и в 1933 году в Алма-Ате вышли в свет отдельными книгами произведения Абая. Вслед за этим все чаще и чаще они выходят и в Алма-Ате, и в Москве, и в других городах Советского Союза. Произведения Абая переведены на русский язык, на многие языки народов СССР и зарубежных стран.

Великий сын казахского народа Абай Кунанбаев оставил в наследие прекрасные творения. В них воплощена вся его жизнь, его мечты о светлом будущем. Его пламенные стихи никогда не утратят своей силы и свежести. Абай вечно с народом.

Используемая литература

Казахское государственное издательство художественной литературы Алма-Ата 1958 год «Писатели Казахстана. Биографические справки». (с 22-27)

www.ronl.ru

Абай Құнанбаев туралы қазақша реферат

Абай (1845 жылы 29 шілде (тамыз 10), Семей облысы, Қазақстан — 23 маусым (6 шілде), 1904) — (Ибрагим) Құнанбаев қазақ ақыны, жазушы, қоғам лауазымды, композитор, қазақ жазба әдебиетінің және оның алғашқы классигі негізін қалаушы, реформатор ағарту либералдық исламның негізінде ресейлік және еуропалық мәдениеті бар жақындасу рухында мәдениеті.

Шын аты — Ибрагим, бірақ лақап Абай (қазақ, Абай «зейінді» «абай».) Өмір сүру үшін оған түзетуге, шешесіне берді. Жиені Абай — әлі таныс қазақ ақыны Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ол үлкен феодалдық Құнанбай Өскенбаева отбасында Шыңғыс тауларында, Семей облысында пайда болды. Абайдың отбасы ақсүйектер, және атасы (Oskenbai) болды және атасы (Irgizbay) билеушілері мен билердің ретінде өз отбасында басым.

Ол Семейде молда Ахмет Риза медресесінде туралы оқыған және сол уақытта ресейлік орта мектебіне барды.

Жалпы Абай дүниетанымын жасауға гуманистік идеялар (Фирдоуси, Әлішер Науаи, Низами, Физули, Ибн Сина және басқалар) ұстанатын, Шығыс ақындар мен ғалымдар әсер еткен, сонымен қатар орыс классиктерінің жұмыс істейді, сондай-ақ олар арқылы және еуропалық көркем. Ол «, Евгений Онегин», Гете мен Байронның өлеңдерін Пушкин Михаил Лермонтов, өлеңдері И.А. Крылов мысалдарымен аударылған.

Өте қызықты жағдай дастан «Ара с т NCU Тау әл EuP.» Иоганн Вольфганг фон Гете «Уондерерс Nachtlied» деп жазды, Михаил Лермонтов грациозно орыс тілі оған ығысып, және басқа жартысында кейін қазақ ғасыры Scion Абай Құнанбаев қазақ оған кем емес әсем қайта даласында тілі.

Абай өмір сүрген орта

Абай Құнанбаев қазақтар арасында орыс мәдениетін таралуына ықпал етті. Содан кейін ол Тұрар Рысқұлов ұласты. Ол деп аталатын: «Орыс тілін білу — әлемнің көз анықтау үшін қаражат», «Орыс сабақ және өркениет — әлемді түсіну көзі және оны алып, халқымыздың өмірін жеңілдету үшін көп нәрсе істей алады. Мысалы, біз әр түрлі үйренді, бірақ өмір табады және табысты жер басқа халықтардың арасында халқымыздың тең мәртебесі үшін күрескен жол жігіттер, бойынша нұсқау алуы сол уақытта адал әдістері.

Абай болыс үй басқарушысын жұмыс істеді қай уақытта нәрсе. Бірақ көп ұзамай, мен оны тастап халқының игілігі үшін кеңістік пайдалануға өз мүмкіндіктерін көңілі.

Абай, ауылдың кейбір тайпалық салт-высмеивали құл лауазымы жазықта ханымдар алдында пайда болды. Ол әлеуметтік зұлымдық пен надандық алдында орындады. (1889), «қуанышты Босс билеушісі …» «Соңында, Мен … бір болыс болған» сатиралық поэмасы (1889), «Kulembayu» (1888) қазақ тайпаларының әлеуметтік мәртебесін сынға толы.

Құнанбаев, Абай атындағы Қазақ поэзиясы жаңашыл болды: ол жаңа піскен hexastich және Октавия ретінде ақындық нысанын енгізді; маусым белгілеу үшін көйлек сияқты Революциялық аяттар: «Көктем» (1890), «Жаз» (1886), «Күз» (1889), «Қыс» (1888), поэзия мақсаты туралы өлеңдер. Дәстүрлі шығыс әдебиетінің мотив негізінде өлеңдері «Masgud» (1887) және «Әзім туралы аңыз» тақырыптары. ашкөздік Аристотель бағындырушы (Александр Македонский) атынан дастан «Ескендір» ақын protivopostavlet барлау.

Бірақ санасында билеушісі ретінде Абай, ең шебер нысандарда көрініс разнузданно қызғаныш, ашу-ыза maddened қарсыластары болып табылады. оның ұлдары мен Әбдірахман Magav қайтыс байланысты Соңғы ереуілдер тағдыры. Депрессиялық Абай аурудың айығуды жалға алу және өз еркімен қырып өздерін душар. Ол кәдімгі Жидебай жабылар Шыңғыс таулары, 60-жылдық өмірде өзінің қыстаудың ішінде жерленген.Қазақ әдебиеті Абай жағдайда жаңа піскен көлемі мен Rhymes аят қазақ байыту, почтенный кеңістік қарызға. Октавия, және басқа да hexastich: Ол жаңа піскен поэтикалық нысанын әкелді. Абай 170 өлеңдер және 56 аудармалар аясында құрылып, өлең, «Қара сөздері» ( «zder бар Былғары Доп») жазды.

Абай әлі кәсіби және кезектен тыс композитор болды. Олар сұраныстың осы күндері 2-S-10 әуендерін аясында құрылды. Кейбір ( «Сен менің көзімнің алма», М. Петров аударылған) Абай Құнанбаев «Арас zіmnі үшін» оның өлең музыка және ән ығысып өз лирикалық өлеңдер этностық болды бар.

Абай Алаш Орда жылжыту қазақ өркениетінің жаңғыру рухани көшбасшысы ретінде, өз рухани қалаушы ретінде қатысты. Әлихан Бөкейханов Абай бірінші өмірбаяншы болды. Оның мақала «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» — оның жұмысының мүмкіндігімен байланысты некролог этникалық қазақ ақыны 1905 жылы «Семей жапырағы» баспа басылымында жазылған. Осыдан кейін, Абай портреті ол 1907 жылы журнал «Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің Семей бөлімінің Notes» басылған болатын.

1914 жылы, түркітанушы В.В. Gordlevsky танымал шығыстанушы, академик Н.И. Веселовский 70 жылдығына орай шығарылған «Шығыс альманахын» өз жұмыстарын жариялауға қазақ әдебиеті таңдаған Абай және Міржақып Дулатов зиялыларына жақтаушылары ретінде.

Абайдың әйгілі шығармалары 45 қысқа астарлы әңгімелер немесе философиялық трактаттары тұратын, «Ара Е.В.» (сөзбе-сөз «қара сөз») поэмасы дүниелік болды. Бұл «Қара» жағдай, педагогика, құқық және мораль халық қазақтардың қиындықтарды өсуде. «Қара оның төмендеуіне жылдары Абай құрылған сөз «.

Істерді, азғыруларға, азғыруларға, бірақ барлық ағындарын және тек даналық — Ол барлық мәні түсінеді. сияқты бірнеше жұмыстар, көзделген бұзылады аударма ол nastyatelno ғана поэтикалық дарыны сұрайды, сонымен қатар философиялық ойлау ғана емес,. Абайдың осы құру орыс тіліне Танымал 3 аударма. Бірінші орыс кезеңінде жасалған: 1970 жылы, қазақ жазушысы Satimzhanom Sanbaevym құқығы «Қара сөздері», Шимейдің 1990 жерлесі Абай отбасында 1979 жылы астаналық таныс жазушы және әдебиеттанушы Борис Shklovsky, қазір Лондонда тұратын жазушы Роланд. Олар Клара Серікбаев өлең аудармасының жаңа піскен шығарылды. Ол атағын «Қара сөздері» ойластырылған.

45 қара сөздері, астарлы әңгімелер мен философиялық трактаттары тұратын, «Қарапайым мәтін» ( «Қара сөз») — ең таныс өнім Абай дүниелік поэмасы, атауының аудармасы болды. Бұл жағдай, педагогика және мораль қиындықтар мен қазақтардың құқықтары өсуде «оқыту». поэмасы өз төмендеуіне жылдары Жаратушы жазылған.

Осы құру орыс тіліне Танымал 3 аударма Абай 1990 1970 жасалған. Архимандрит Геннадий (қазір Қаскелең епископы, Қазақстан Метрополисе туралы викарийі) 15 жыл бағытында Қазақстанда мүлдем жаңа ғарыш қызметіне келгеннен кейін, Кострома семинариясына әкелді, оған дейін ешкім де жасаған фактісі бойынша, осы дүниенің поэмасы Абай өлеңдері қайта айту көріңіз шешеді.

«Керісінше, мен қуанышты боламыз, менің поэзиялық арқасында Пересказы егер орыс оқырман, осы кезектен тыс шалфей өмірі мен тұлғасын назар байқаған білім беру саласында сонша жұмыс істеген қазақ халқының ұлы болады», — деп хабарлайды негізін қалаушы Геннадий деді.

referat-kazaksha.info

Смотрите также

• 
  Древесина реферат
• 
  Менеджер реферат
• 
  Реферат славяне
• 
  Лес реферат
• 
  Реферат лес
• 
  Реферат ткани
• 
  Реферат шрифт
• 
  Реферат слово
• 
  Реферат студента
• 
  Реферат дельфиниум
• 
  Денситометрия реферат