Реферат на тему:
ב ב
Бет или вет, ивр. בֵּי"ת — вторая буква еврейского алфавита. Пишется ב. Имеет числовое значение (гематрию) 2.
Как звучит буква «ב»?
Долгое время специалисты не могли ответить, может ли буква ב (бет или вет — в зависимости от наличия в букве знака «дагеш», обычно опускаемого при письме) передавать звук «б». Многие лингвисты считали, что буква ב передавала только звук «в». Дискуссии шли до тех пор, пока не была расшифрована глиняная табличка с текстом, в котором рассказывалось о гуляющих по полю барашках: их блеяние бе-е-е было записано с использованием буквы ב.
Бет — одна из шести букв (ивр. בג"ד כפ"ת), получающих дагеш каль в начале слова или после огласовки «шва нах». (Подробнее см. правило бегед кефет). Это означает, что в начале слова и в некоторых других случаях эта буква обозначает звук «Б» ([b]), а во всех остальных случаях читается как «В» ([v]).
Буква называется «бет», а не «вет», именно потому, что в названии буквы сама буква стоит в самом начале — следовательно, получает дагеш каль и читается как «Б».
Буква ב является одной из четырёх букв еврейского алфавита, звуки которых образуются с помощью губ.
Буква «бет».
Письменная буква Бет
Буква бет прослеживается от слова байт (ивр. בית), что означает «дом». Начертание буквы — пиктограмма, схематическое изображение дома с фундаментом, стеной, входом (с другой стороны) и крышей.
В еврейском фольклоре есть история, описывающая спор между буквами алеф и бет по поводу главенства в Танахе. Буквы пришли к соглашению, по которому с буквы алеф начинается обращение к Г-споду (ивр. אלוהים — Элохим), а с буквы бет — первые два слова Танаха.
Буква ב является первой буквой в Танахе, что, по мнению теологов иудаизма, наделяет её особым, мистическим смыслом:
Бет является предлогом, примерно соответствуя предлогу «в» в русском языке. Предлоги в иврите пишутся слитно со следующими за ними словами; находясь, таким образом, в начале слова, буква ב получает дагеш и образует звук «Б»; поэтому предлог звучит как бе-, би- или бы-.
Например, название первой книги Танаха (ивр. בראשית) читается как «бырешит» и означает «бе решит» — «в начале».
Другой пример: идиоматическое выражение «в общем» переводится как בכלל и читается «бихляль». Это дословный перевод: «кляль» означает «общее, целое». Объяснение чередованию звуков К-Х даётся в статье каф.
Исключением из этого правила являются случаи, когда перед словом стоит более одного предлога. Тогда буква бет становится не первой, и дагеш каль не получает. Пример: словосочетание «и всё-таки», «и всё же» — ивр. ובכל זאת. Перед словом כל («всё») стоят два предлога, поэтому словосочетание правильно читается как «увехо́ль зот». Звук, образуемый буквой бет, выделен жирным шрифтом.
Числовое значение буквы ב — число «два». Таким образом, эта буква часто используется для записи чисел в еврейской записи для обозначения двойки. Это отражается во многих словах и выражениях, таких как:
Если буква ב в записи числа пишется до буквы с бо́льшим числовым значением, то её значение — 2000. Таким образом, год בתנ"ג — это год 2453-й в еврейской записи (он относится примерно к XIV веку до нашей эры).
В теории множеств символ (читается «бет один») обозначает мощность множества, равную . Соответственно, существуют символы , и так далее. Подробнее см. статьи о букве алеф и о мощности множества.
Простой код, используемый детьми, в котором каждое слово шифруется путём добавления после каждой гласной слога, содержащего звук «Б» или «В» с этой же гласной. Таким образом, слово אני (ивр. «я», читается «ани») становится אבניבי (читается «абаниби»). Можно составить язык, использующий любую букву, — скажем, язык гимель или язык нун, — но язык бет наиболее популярен.
Песня «Абаниби» в исполнении израильского певца Изхара Коэна и группы «Альфа-бета» выиграла конкурс «Евровидение» в 1978 году.
Буква ב может являться сокращением слова בלתי (ивр. «не», читается «бильти»). К примеру, линейно независимые векторы, образующие базис для линейного пространства, на иврите называются ווקטורים בלתי תלויים לינארית, сокращённо — ווקטורים בת"ל. (Жирным шрифтом выделена буква ב, являющаяся сокращением слова בלתי).
wreferat.baza-referat.ru
Кіріспе
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру еліміздің даму стратегиясының негізгі бағыттарының бірі, себебі ХХІ ғасыр – білім беру жүйесін ақпараттандыру ғасыры.
Информатика пәнінің орта білім беру жүйесіндегі ролі ақпараттық білімнің, ақпараттық орта мен адамның өзара қарым-қатынасын үйлесімді етудегі және жаңа ақпараттық қоғамда кәсіпкерлік қызметтің басты құрамды бөлігі болып табылатын ақпараттық бейнесін қалыптастырудағы алатын орнымен қамтамасыз етіледі.
Бүгінгі таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, жүйелік программалушы, администратор және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден, бұқаралық ақпарат құралдарынан да көруге болады. Аталған мамандықтарды қалай дайындап, оларға қандай программалық құралдарды үйрету арқылы жетілдіруге болатыны әдістемелік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Мектеп бітірушілер компьютерлік сауатылықты меңгеріп шығады, бірақ келешекте олар программист, инженер, жүйе администраторы болуы міндетті емес. Дегенмен кез-келген шығармашылық мамандық сізден қазіргі заманға сәйкес компьютерлік технологияларды меңгеруге талап етеді. Шығармашылық жұмыстын қортындысы әр қашан жаңа білім, жаңа ақпарат, ал осы ақпаратты таратудың ең жеңіл әдісі – Интернетте жариялау.
Интеренетте материалды жариялау тиімді болу үшін ол Web-дизайн ережелеріне сәйкес болу керек. Демек, Web-дизайн негіздерін білу кез келген мамандықта қажет болады, өткені Web-бет дизайны – бұл ақпараттық дизайн.
Бұл жұмыс өзінің сайтын дайындауды үйренем деушілерге арналған.
Жұмыс екі бөлімнен тұрады, біріншісі теориялық: мәтінді форматтау, графиканы қолдану, тізім жасау, кесте құру. Ал екіншісі болса практикалық, бұл бөлімде біз дайын бір сайт жасап шығамыз.
Қазіргі замандағы Интернет-технологиялар
Web-сайт бұл дүниенін кішкентай моделі. Бұрынғы кезде Web-сайты бір адам - Web-мастер жасаған болса, қазіргі кезде Web-сайттарды бірнеше адам жасайды. Олар Web-дизайнер, программист, бизнес-кеңесші, маркетинг бойынша басқарушы, менеджер.
Не себептен мектеп курсына Интеренет технологияны оқыту керек болды? Web-мастер мамандығы қазіргі кезде өзінің кұпиялығын жоғалтып жатыр, ал сайт жасау технологиясы зертхана сыртына шығып көпшілікке белгілі болып жатыр.
Бұның негізгі белгісі Интернет-жобаларға өсіп жатқан инвестициялар, Web-сайттардың күрделі білімдік, ғылыми, комерциялық мүмкіндіктері. Интернет технологиялар төмендегі жолдармен дамып келе жатыр:
§ Web-технологиялар; § Сайт жасау экономикасы; § Web-дизайн және Web-программалау маркетингісі; § Адам ресурстары және т.б.
Web-сайт жасақтау жұмысын бірнеше кезеңден турады:
§ Жоспарлау; § Элементтерді жасақтау; § Бағдарламау; § Тестілеу; § Жариялау; § Жарнамалау; § Бақылау;
Жоспарлау кезеңінде төменгі мәселелер шешілуі керек:
1. Сайттың орны. 2. Сайттың аудиториясы кімдер. 3. Қандай ақпарат жарияланады. 4. Қолданушылармен қарым-қатынас қандай түрде ұйымдастырылады.
Элементтерді жасақтау кезеңінде сайттың программалық өнім түрінде жүзеге асырылуы қарастырылады:
1. Навигациялық құрылымын жасау. 2. Беттің дизайнын жасау. 3. Бетті толтыру үшін мәтіндік және бейне ақпаратты әзірлеу.
Бағдарламау
Бұл кезеңдің мәні сайтты форматтауда.
Тестілеу
Сайт жасаудың негізгі кезеңдерінің бірі тестілеу. Тестілеу кезеңде сайттың жұмыс істеу дұрыстылығы тексеріледі, оның ішінде:
1. Сілтеменің жұмысы; 2. Мәтіндегі қателер; 3. Навигацияның тиімділіғі. 4. Пошта және басқа формалардың дұрыстығы. 5. Графикалық файлдардың ашылуы. 6. Әр түрлі браузерлерде сайттық жұмысы.
Жариялау
Тест аяқталғандан кейін Web-сайт серверде жарияланады және қайтадан тексеріленеді.
Жарнамалау
Web-қоғамдастығына жаңадан жарияланған сайт тұралы белгілі болу үшін сайттың адресін және ол жердегі материал туралы аннотацияны хабарлау керек. Осы мақсатқа жету үшін келесі мүмкіндіктерді пайдалануға болады:
1. Web-cайт адресін әр түрлі баспаларға жазу керек; 2. Web-сайтты әр түрлі серверлерде тіркеу; 3. Web-cайтқа сілтемелерді басқа Web-сайттарқа кіргізу; 4. Баннерлерді жарнама ретінде қолдану.
Бақылау
Web-сайтта жариялап жарнамалаған сон оған қатысу деңгейі оның беттерінде орналастырылған ақпараттың қажеттілігімен, жаңалығымен және көкейтестілігімен анықталады. Web-сайт имиджін сақтау үшін ол жердегі ақпаратты әрдайым жаңартып туру керек.
Web-сайт беттерін ұйымдастырған кезде, төменгі схемаларды қолдануға болады.
HTML негіздері
HTML (HyperTextMarkupLanguage) – бұл құжаттарды кодтау үшін қолданылатын гипертекстік белгілеу тілі. HTML ді көбі программалау тілі деп ойласа да, бұл программалау тілі емес. HTML – мәтінді белгілеу тілі.
HTML құжаттарды көру үшін браузерларды қолданамыз. Браузер-программалардың саны өте көп, мысалы көп таралғандар Netscape Communicator, Microsoft Internet Explorer, Opera.
HTML тiлiнде колданылатын командаларды “тег” деп айтамыз. HTML тiліндегi тегтер екi топқа бөлiнедi: жұпты, жұпсыз.
Жұпты тегтер дегенiмiз, бiр тег ашылса, келесi тег оны жабады. Мысалы, <html> тегтiң жұмысын ашады да келесi </html> тегi оны жабады. <title> ашылуы, </title> жабылуы.
Жұпсыз тегтер дегенiмiз, тег ашылады да қолданыла бередi. Мысалы, <IMG> т.с.с.
Көрсетілген мысалдарды компьютерде көрү үшін мәтінді Блокнот программасына теріп, оны htm түрінде сақтаңыз. Файлды браузерде ашыңыз.
Құжаттың структурасы
HTML құжаттың негізгі структурасы төмендегідей:
<HTML> <HEAD> <TITLE> … </title> </head> <BODY> … </body> </html>
HTML-тег атрибуттар тізімінен тұрады. Тег тексті үшбұрышты жақша ішінде жазылады. Мысалы:
<FONT face=аrial>Менің бірінші бетім</font> - бұл жерде <FONT> - тег, face – атрибут, arial – атрибуттың мәні.
Кез келген HTML құжат <HTML> тегімен басталып, </html> тегімен аяқталу керек. Бұл тегтер браузерға HTML құжатын көрсетеді. Құжат болса қарапайым ASCII кодындағы мәтіндік файл. <HTML>, </html> тегтер болмаса браузер программалары құжатты танымай қалуы мүмкін.
<HTML>, </html> тегтерінің ортасына құжат денесі келеді. Құжат екі бөлімнен тұрады: тақырып бөлімі <HEAD> тегімен басталынатын және <BODY> тегімен басталынатын негізгі бөлімнен.
Тақырып бөлімі міндетті емес, бірақ ол жерде браузерге қажетті көп ақпарат болуы мүмкін.
<TITLE>, </title> тегтерінің арасында құжаттың аты жазылады, сол сөз терезенің тақырып жолына шығады.
Мысалы: <TITLE>Моя первая страница</title>
<HEAD> бөліміне тағы <META> тегтерді қолдануға болады, олар сайтты интернет желісінде тез табылу үшін пайдалынады.
<meta name="Language" content=" kz"> - сайт тілі
<meta name="Autor" content="Molutjan Arziev"> - сайт авторы
<meta name="Keywords" content="информатика, школа, учитель, компьютер, уйгур, поурочный план, математика"> - іздеу қызметіне арналған сөздер
<meta name="Generator" content="блокнот"> - қай программада жасалынды
<BODY> тегімен Web-беттің негізгі бөлімі басталады. Бұл бөлімге мәтін, графика, кесте, аудио және видео ақпараттар енгізіледі.
Мәтінді форматтау тегтері
Құжатта тақырыптар <Hi>, </hi> тегтерімен жасалынады, бұл жерде і=1 болғанда ең үлкен тақырып жазылады, і=6 болғанда – ең кіші.
Мысалы, Көрінетін мәтін HTML де жазылуы
Заголовок1 <h2> Заголовок1 </h2>
Заголовок2 <h3> Заголовок2 </h3>
Заголовок3 <h4> Заголовок3 </h4>
Заголовок4 <h5> Заголовок4 </h5>
Заголовок5 <H5> Заголовок5 </H5>
Заголовок6 <H6> Заголовок6 </H6>
Абзац енгізу үшін <P>, </p> тегтерін қолданады, мәтіннің сол жақ, ортада, оң жақта орнату үшін align атрибуты пайдалынады.
Мысалы: <P align=center>Менің бірінші бетім</p> «Менің бірінші бетім» сөйлемі беттің ортасына орналасады. Align дің мәні тағыда left (сол жақ), right (оң жақ) болуы мүмкін. <FONT> тегінің көмегімен біз мәтіннің шрифтің, көлемін, түсін белгілейміз. Ол үшін атрибуттарды пайдаланамыз. Мысалы: <P align=center> <font face=Arial size=5 color=blue>Менің бірінші бетім</font> Осындай жол жазғанда Web бетімізде arial шрифтімен, 5-көлемде, көк түсті «Менің бірінші бетім» деген сөйлем шығады.
Жолды бөлү үшін <BR> тегін қолданса болады, мысалы:
<P> Ана тілін – арың бұл, Ұятын боп тұр бетте<BR> </p>
Қаратырылған әріптерді пайдалану үшін мәтінді <B>,</b> тегтерінің ортасына аламыз, қиғаш әріптер үшін - <I>,</i>.
Мысалы: Көрінетін мәтін HTML де жазылуы
Менің бірінші бетім Менің <b> бірінші </b> бетім
Менің бірінші бетім Менің <i> бірінші </i> бетім
Менің бірінші бетім Менің <u> бірінші </u> бетім
<PRE>, </pre> тегтері мәтін редакторда қандай жазылған болса, сол бойынша браузерге шығарады, мысалы:
<PRE> Ана тілін – арың бұл, Ұятын боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, Өз тіліңді құрметте </pre>
Тізім
Нөмірленген тізімді ұйымдастыру үшін <OL> және <l1> тегтері қолданылады.
<OL> Қолданылған әдебиеттер тізімі <LI> Полонская Е.П. Самоучитель HTML <LI> Мержевич В. Создание Web страниц </li> </ol>
Егер тізім номерін керекті бір номермен бастау керек болса онда start атрибутын пайдалынамыз, мысалы: <OL start=5> Қолданылған әдебиеттер тізімі <LI> Полонская Е.П. Самоучитель HTML <LI> Мержевич В. Создание Web страниц </li> </ol>
Тізімдің түрін өзгерту үшін type атрибуты көмектеседі, мысалы номерлерді латын цифрларымен жазу үшін төмендігідей жазамыз
<OL type=I> Қолданылған әдебиеттер тізімі <LI> Полонская Е.П. Самоучитель HTML <LI> Мержевич В. Создание Web страниц </li> </ol>
Маркерлік тізімді жазғанда <UL> тегін пайдаланады, маркердің түрін өзгерту үшін type атрибутын. Оный мәні кестеде көрсетілген
disc дөңгелек
circle шеңбер
square квадрат
<UL type=disc> <LIt> дөңгелек </ul> <UL type=circle> <LIt> шеңбер </ul> <UL type=square> <LIt> квадрат </ul>
Web беттегі графика
Бұл бөлімде Web беттерге графиканы орналыстыруға тоқталамыз. Web дизайнерлер графика мәселесіне келгенде екі топқа бөлінеді. Бірінші топ графикасыз Web сайт ол сайт емес деп ойласа, екінші топ керісінше Web сайттарға суреттің қажеті жоқ деп санайды, себебі олар кейбір модемдердің және жүйелердің күші жетпейтіндігін ескеріп отыр. Дегенменде сайтқа графиканы қолдану мүмкіндік бар және соны тиімді пайдалану керек. Ол үшін бізге <IMG> тегі src атрибутымен көмектеседі. Суретті сайтқа орналастыру үшін src атрибутына суреттің толық жолын көрсету керек, мысалы, rose.jpg суретi С дискасының My img папкасына орналасқан болса, онда төмендегі тег жазылады:
<IMG src=c:/my img/rose.jpg>
width және heigth атрибуттармен суреттің көлемін өзгертуға болады, биіктігі және ені. alt атрибутымен суретке қосымша мәтін түрде қосымша мәлімет шығаруға болады.
<IMG src=c:/my img/rose.jpg width=50% height=30% alt=менің суретім>
Web графика туралы айтқанда төмендегі атрибуттарды ұмытпау керек: background – бұл атрибут сайтқа суретті фон ретінде орналыстырады, bgcolor – фонға түс береді.
Сілтеме
HTML дің негізгі қасиеті ретінде оның басқа құжаттарға сілтемеу жасау мімкіндігі айтуға болады. HTML құжатынан алысқа орналасқан компьютерге, құжаттың ішіндегі белгілі бір орынға, HTML құжатына, басқа бір сайтқа сілтеме орнатуға болады. Сілтемені ұйымдастыру үшін <A href> тегі қолданылады. Мысалы, <A href=penjim.narod.ru>Пенжим сайтына сілтеме</a>
Бұл мысалда біз www.penjim.narod.ru сайтына сылтеме жасадық.
Сілтеме мәтін түрде және сурет (кнопка) түрде болуы мүмкін. Сурет түрде орнату үшін <A> </a> тегтерінің ортасына суретті <IMG> тегімен орнату керек.
HTML-де кесте жасау
Web-құжатының негiзгi бөлiктерiнiң бiрi - кесте. Ол тiктөртбұрыш бағаналар мен көлденең орналасқан жолдардан тұратын торлар жиыны түрiнде қарастырылады. Жол мен бағанның қиылысы ұяшық деп аталады. Бiр ұяшықта мәтiн, сурет немесе басқа бiр шағын кесте орналаса алады. Кесте келесi бөлiктерден тұрады:
• кесте тақырыбы; • бағаналар тақырыптары; • ұяшықтар.
Кесте жолдар тiзбегi бойынша бiртiндеп толтырылады (солдан оңға қарай жол соңына дейiн, сонан соң келесi жолға көшу). Әрбiр ұяшыққа мәлiметтер енгiзiледi. Боя ұяшық жасау үшiн бос орын таңбалары енгiзiлуi тиiс.
Қарапайын 2*3 кестесін жасау үшін төменгі тегтер жиынын қолдануға болады:
<TABLE border=1> <TR> <TD> мәтін</td> <TD> мәтін</td> <TD> мәтін</td> </tr> <TR> <TD> мәтін</td> <TD> мәтін</td> <TD> мәтін</td> </tr> </table>
Бұл жерде border кесте сызықтарының ені.
Кестенің ұяшықтарының енін пайз арқылы өзгерту үшін width атрибутн қолданса болады, мысалы:
<TABLE width=50%>
Программалық жабдықтау
HTML-құжаттарды жасақтау және өңдеу үшін кезкелген қарапайым мәтіндік редактор жеткілікті, мысалы Блокнот. Көп дизайнерлердің ойы бойынша таза сілтемелер тілін қолмен жазған дұрыс. Бірақ көп уақытта қолмен жазған қолданылмайды. Себебі қолмен жазған автордан көп білімді және практикалық тәжірибені талап етеді.
Практикады әдетте Web-сайт жасау HTML редакторларды пайдаланады. Оларды екі топқа бөледі.
Бірінші үлкен топтың Web-сайт жасау программалары HTML-тілінің негізінде жұмыс істейді. Осындай программалар орта және үлкен сайттарды даярлау уақытын қысқартады және даярлау кезеңінің тиімділігін көтереді. Арнайы HTML-редакторлердің жұмысты жеңілділетін және тездететін қосымша мүмкіндіктері көп. Бұл топқа төменгі программалар кіреді:
HTML генератор 1.3 ; Magic HTML Studio 2.0; Macromedia Dreamweaver;
Екінші үлкен топқа WYSIWYG (ағылшын тілінен “what you see is what you get” - не көрсең соны аласың) редакторлері кіреді. Бұл программаларды тағыда визуалды редакторлар деп айтады.
Осындай программалар графикалық интерфеске ие. Бұл прораммалардың бастапқы махсаты дизайнерді HTML тегтерінен босату болған. Кәзірге замандағы визуалді HTML-редакторлар дизайнерді көптеген әрекеттерде басатады. Осындай артықшылықтарына қарамастан кемшілігі бар – олар таза HTML кодын жасамайды, оған артық және «фирменный» тегтерді қосады. Көріп отырсыздар, WYSIWYG редакторларды қолданы HTML тегтерін қолмен жазуды құтқармайды, демек, Web-сайттарын жасау үшін HTML тілінің кем дегенде негізін білу керек.
WYSIWYG программаларыдың тізімі: Microsoft Front Page.
Қосымша
10-11 сынып оқушыларына информатика пәнінен кәсіби білім берудің авторлық бағдарламасы
«Интернет-технологиясы. WEB-дизайн негіздері»
Информатика кабинеті кеңесінде қаралды «___» ________ 2005 жыл
Орындаған: Математика және информатика мұғалімі Арзиев М. М.
Түсінік хат
Бұл бағдарлама «Интернет технологиясы WEB-дизайн негізі» тақырыбында 10-11 сынып оқушыларына кәсіби білім беруге негізделген.
Бағдарлама жалпы информатика және осы пәнмен байланысты орта білім берудегі басқа пәндердің де элементтерінен құрылған. Бағдарлама (екі жылдық оқу жүйесінде) 136 сағатқа топталған.
Бағдарламаны құру кезінде «Қазақстан Республикасы Білім беру стандарты» және информатика пәні бойынша нұсқау оқулықтары басшылыққа алынған.
Оқушыларға алғашқы кәсіби білім беруді көздеген бұл бағдарлама төмендегідей құрылымнан тұрады: • Информатика пәнінен жалпы мазмұнды білім беру. • Microsoft Windows бағдарламасымен жұмыс жүргізуде негізгі әдіс- тәсілдерді меңгеру. • «Microsoft Office» пакетімен жұмыс істеуді меңгеру.
Бағдарламаның мақсаты: Оқушыларға дүниежүзілік ақпараттану әлемі туралы тұтастай түсінік беру және ақпарат алу жүйесін өзіндік ақпараттар жасау қабілеттерін ұштау.
Бағдарламаның негізгі міндеті:
• Информатика пәнін жүйелеп оқыту әдістерін қарастыру. • Оқушылардың ақпарат алу, өңдеу жаңа ақпараттар жасау және сақтау туралы бірізді жүйелі танымын қалыптастыру. • Интернеттің бай мәліметтерін қолдану кезіндегі нақты тәсілдерді көрсету. • Жалпы орта білім беру жүйесіндегі басқа пәндермен логикалық тығыз байланыс орнату. Бүгінгі заман талабында ақпараттар жүйесімен жұмыс істеу өз алдына жеке бір кәсіп ретінде талап етіліп отыр. «Интернет технологиясы. Web-дизайн негізі» бағдарламасының құрылымы жалпы информатика элементтерінен, Web-дизайн элементтерінен және электрондық оқулық негізінен тұрады.
Бұл бағдарламамен танысу кезінде оқушылар жаңа кәсіптік бағдармен, нақты айтқанда, оптикалық диск, сканерлер, модем, «Блокнот» мәтіндік редакторы, HTML, FrontPage құжаттарымен және Photoshop, Paint, Macromedia Flash сияқты графикалық редакторларымен жұмыс істеуді меңгереді. Болашақ мамандардың кәсіби білім алуының әр басқышында дүниежүзілік ақпараттану жүйесінде мақсатты жұмыс жүргізуі үшін осы бағдарламаны құру қажеттілігі туып отыр. Бұл бағдарламаны оқыту барысында мультимедиялық технология элементтерін қолдану көзделіп отыр. Бағдарламаның бір бөлігі теориялық білім беруге негізделген Интернет мәліметтерін қолдану сабақтары online кестесіне сәйкес жүргізілуі тиіс. Интернетке қосылу сақталмаған жағдайда online кестесінің алдын-ала дайындаған ақпараттық мәліметтерін қолдануға болады. Оқушылардың жаңа материалды меңгеру дағдыларын бақылау ауызша немесе жазбаша сұрау және өздік практикалық тапсырмалар негізінде алынуы тиіс. Өтілген тақырыптар бойынша оқушылардың білім мен білік дағдыларын жазбаша бақылау алу әдісімен тексеруге болады. Бұл бағдарламаны толық оқып, меңгерген оқушылар Интернетке қосылу жүйесін толық білуі және өздері сабақта жоспарлап құрған WEB-саитты қолданулары тиіс. Нақты білім алу және алған білімдерін практикада қолдану барысында оқушылардың назары еңбек қауіпсіздігіне, техника қауіпсіздігіне аударылуы тиіс және жеке бас гигиенасына көңіл бөлгені шарт.
Бағдарламаның мазмұны.
10-сынып. Аптасына 2 сағат жалпы 68 сағат.
№ Мазмұны Сағат саны
1 Кіріспе. Информатика кабинетінде техника қауіпсіздігін сақтау ережесі 1
2 Курсқа кіріспе. Интернет.WWW WEB-саит. WEB беттері.Интернет жүйесіне алғашқы танымдық саяхат 4
3 Microsoft Internet Explorer жүйесінің браузерлерімен жұмыс жүргізу негізі. Браузермен нақты жұмыс түрлері. Реттегіш. Таңдау, Бірнеше тереземен жұмыс істеу. Ақпарат сақтау және түрлендіру 4
4 Интернеттен ақпарат іздеу. Іздеу сервері дегеніміз не? Қазіргі уақытта ең негізгі роль атқаратын іздеу серверлерінің ерекшеліктері (Яндекс, Rambler. Coogle. Yahoo. Кирилл және Мефодидің мегаэнцыклопедиясы) Жай және күрделі тапсырыс құру. Тапсырыс түрлері: Қазақстан тарихы, музыка Т.Б. 4
5 Электронды байланыс және байланыс бағдарламаларымен жұмыс істеу. Электронды байланыс бөлімі қалай жұмыс істейді? Байланыс мекен-жайын тегін алу. Хаттар мәтінін алу, түзу және салу. Хат мәтінін түзуде жақсы жазу ережесі. Outlook Express бағдарламасы. Жұмыс терезесі. Негізгі берілетін нышандар. Электронды байланыстың вирусымен күресу жолдары. Мекен-жайлық кітапша. Қара тізім. Топтар құру. Электронды қол қою. Байланыс сервисін жөндеу. Көркемсуретті хаттар түзу тәсілі. Хаттарға файл негіздеу. Интернетте қолданылатын әдебиеттер. 4
6 Интернетке қосылу. ПК аппараттық бөлімінің талаптары, Интернетке қосылу тәртібі. Ақпараттың алыну жылдамдығын және көлемін анықтау бірлігі. Ақпарат алудың және жіберудің техникалық мінездемесі. Ақпаратты қолданушының алу жылдамдығы. 2
7 WEB-беттерінің дизаины және сайт түрлері WEB-дизаинның технологиялық ерекшеліктері. Графикалық сызбалар Интернеттің кәсіптік бағдары. WEB-дизайнердің кәсібі. Интернет – нарықтың жаңа жүйесі. 2
8 HTML кіріспе. Менің алғашқы бетім. Сайттың бұрыштамасы. Құрылымы. Тегтер. Белгілер. 6
9 Мәтінді реттеу. Мәтінмен жұмыс. Бұрыштамалар. Мәтіннің түсі. Мәтіннің көлемі. Мәтіннің шрифті (P, H, FONT, B, I, ALIGN, COLOR, SIZE, BGCOLOR) 6
10 Сызбалар. Сызбалар сызу. Сызбалар толтыру. Сызбаларды реттеу. (TABLE, TD, TR) 6
11 Нысандар қою. Суреттер қою. Анимация қою. (IMG, SRC, ALT) 6
12 Гипермәтін. Гипермәтін туралы түсінік. Гипержіберу. (A, HREF) 6
13 Жазу-графика .Интернеттегі графикалық файлдарға арналған қағаздар .WEB-ке файл сақтау.
14 Фреймдер . Пішінмен жұмыс істеу түрлері.
15 HTML мен жұмыс істеу қорытындысы.
Бағдарламаның мазмұны.
11-сынып. Аптасына 2 сағат жалпы 68 сағат.
№ Мазмұны Сағат саны
1 Кіріспе.Информатика кабинетінде техника қауіпсіздігін сақтау ережесі. 1
2 Adobe Photoshop графикалық редакторы. Интерфейспен танысу. Қатпарлармен жұмыс істеу. Мәтінмен жұмыс. Фильтрлермен жұмыс. 16
3 Анимация. Gif анимациясын құру. 10
4 Flash-анимация. Анимация заңдылықтары. Macromedia flash редакторының интерфейсі. Сурет салу құралдары. Белгілер, қатпарлар. Мәтінмен жұмыс. Анимация құру. Жарнамалық банерлер құру. 10
5 Front Page. Интерфейспен танысу. Wed-жібін құру . Құжаттарды редакциялау және құру. Гипер салу. Графиканың қолданылуы. Сызбалар. Файлды серверге жіберу. 12
6 HTML құжаттарын серверге орналастыру. Мекен-жай тіркеу. Сайттың келісімдері мен ережелері. Беттерді тестілеу әдісі. WEB-сайтты іздеу машиналарына тіркеу . Баннерлік алмасу, жарнама, салу 6
7 Персоналды WEB-сайт құру WEB-сайттың құрылымын жасау және Front Рage редакторларын қолдану жүйесін құру. WEB-сайтты интернетке орналастыру. Бақылау жұмысы. 13
Практикалық жұмыс тізімі.
№ 1. Интернетке саяхат. № 2. Интернеттен ақпарат іздеу. № 3. Электронды байланыс бөлімімен жұмыс. № 4. Қарапайым Web-беттерін құру. № 5. WEB-беттерінде мәтін өңдеу. № 6. WEB-беттерінде кестелер орналастыру. № 7. Гиперсілтемелер құру. № 8. Сызбалар құру және өңдеу. № 9. Фрейм қолдану арқылы WEB беттерін құру. № 10. Берілген тақырыпқа WEB беттерін құру. № 11. Adobe Photoshop құралдар тізімін оқып үйрену. № 12. Қатпарлар палитрі. № 13. Мәтінді кіргізу және редакциялау. № 14. Adobe Phtoshop-та берілген тақырып бойынша коллаж құру. № 15. Қарапайым анимациялық бейнелер құру. № 16. Macromedia flash суреттер құралын үйрену. № 17. Белгілер жасау және редакциялау. № 18. Көптүрлі бейнелермен жұмыс. № 19. Мәтінмен жұмыс. № 21. Анимация құру. № 22. WEB-жібін жобалау және құру. № 23. Кестелердің қолданылуы. № 24. Таблицалар құру және өңдеу. № 25. Мультимедия нысанын қою. № 26. Берілген тақырып бойынша бақылау WEB-сайтын құру.
Негізгі білім мен дағды көлемі
Оқушылар білуі тиіс:
ДК жұмыс жүргізу кезіндегі басты ережелер мен техника қауіпсіздік ережелері.Интернет жүйесінің негізгі заңдылықтары. Интернет жүйесінің мәліметтері мен компьютерлік жұмыс түрлері. Ақпаратты алу жылдамдығының өлшем бірлігі. Ақпарат алу және ауысу хаттамасының түрлері. FTP-хаттамасы, FTP-бағдарының түрлері және HTTP-ден негізгі айырмашылықтары. Интернетте мекен-жай орналастыру заңдылығы. Браузер түрлері және құрылымы. Интернетке қосылу жүйесінің тәсілдері. Интернет торабындағы дүниежүзілік және орыс тілді мәліметтер көлемі. Негізгі іздеу машиналары және оның түрлері. Графикалық ақпараттармен жұмыс істеудің негізі. WEB-беттері сайтын құру үшін керекті құралдар жиынтығы. HTML тілін қолданудың негізгі ерекшіліктері. WEB-редакторымен жұмыс істеу жүйесі. WEB беттерінің типтік құрылы мен сайтты жобалау тәртібі. WEB дизаинның негізгі заңдылықтары. Интернетте жариялау үшін өз сайтты дайындау кезеңдері?
Оқушылар қолдана білуі тиіс:
Интернетке желісіне қосылу. Браузер, электронды байланыс. Интернет сайтын қадағалау кезінде орыс тілінің қаріпін кодтау. Электронды байланысты қолдану; хаттар мәтінін құру және салу, хабарлама алу, ұсынылған сервисті қолдана білу мүмкіндігін реттеу. Сайт бетінің электронды мекен-жайын құру, қаралған беттер бойынша алға және соңына қарай ауысу кезеңін іске асыру. Таңдау және Тарих жинақ папкаларын қолдану. Беттерді толық немесе үзінділер бойынша сақтау. Жүйелі кесте бойынша жұмыс істеу. Іздеу машиналарын қолдана білу. FTP арқылы файл іздеуді жүзеге асыру, жалпы FTP –ді қолдану. Іздеу машинасына нақты тапсырыс беру және керекті сайтты реттеу. Логикалық операторларды қолдану арқылы берілген тақырыпқа сәйкес ақпарат әзірлеу. WEBүшін графикалық кескіндерді құру және жүзеге асыру. Мәтін және графикалық кескіндерді сканерден шығару. Интернеттен ақпарат іздеу тәсілін меңгеру және керекті форматта сақтауды білу. Сайтқа керекті мәтін және қолданбалы материалды дайындау. Беттер толтыру үшін WEBредакторының құралдарын қолдану : беттерін жасау, гиперсалуды құру, мәтін теру, таблицалар қолдану. Беттің белгіленген тәртібін жүзеге асыру. Жеке сайт әзірлеу және Интернетке жариялау. Фрейдік технология түрлерін қолдану. Толық WEB –саит құру.
Жие қолданылатын тег және атрибуттер тізімі
Тег Мәні
<HTML></HTML> Беттің басымен аяғы
<HEAD></HEAD> Беттің тақырыбы
<TITLE></TITLE> Беттің аты
<BODY></BODY> Беттің негізгі бөлімі
<Hі></Hі> Тақарап (і 1 ден 6 ға дейін өзгереді)
<P></P> Абзац
<P ALIGN=”left”></P> Абзаты теңістіру
<BR> Жолды ауыстыру
<HR> Гаризонтал түз сызық
<B></B> Жуан әріптер
<I></I> Қийғаш әріптер
<SUB></SUB> Жоғарғы индекс
<SUP></SUP> Төменгі индекс
<FONT SIZE=?></FONT> Шрифт көлемі
<FONT COLOR=123456></FONT> Шрифт түсі
<FONT FACE=*></FONT> Шрифт гарнитурасы
<IMG SRC=”URL”> Сурет орналыстыру
<IMG SRC=”URL” ALT=”*”> Суретке коментрария беру
<BODY BACKGROUND=”URL”> Суретті фон ретінде орналыстыру
<BODY BGCOLOR=”#SSSSSS”> Фон түсі
<BODY TEXT=”#SSSSSS”> Мәтін түсі
<BODY LINK=”#SSSSSS”> Сілтеме түсі
<BODY VLINK=”#SSSSSS”> Өтілген сілтеменің түсі
<A HREF=”URL”>TEKCT</A> Басқа бетке сілтеме
<A HREF=”#*”>TEKCT</A> Осы беттегі мәтінге сілтеме
<UL><LI></UL> Маркірленен тізім
<UL TYPE=”disk”> Маркер түрі
<OL><LI></OL> Номерленген тізім
<OL TYPE=”A”> Номер түрі
<OL START=?> Тізімдің бірінші нөмірі
<DL> Анықтамалар тізімі
Лабораториялық жұмыс. Сурет атрибуттарын тағайындау
ALT, BORDER, HEIGHT, WIDTH атрибуттарын пайдалана отырып, өз қалауларыңызша RASP.HTM файлына бірсыпыра өзгерістер енгізіңіздер.
Ескерту: Суреттік файлдың көлемінің (байтпен берілген) өзгеруіне назар аударып отырыңыздар, өйткені ол Web-құжаттың Интеренеттен компьютерге жүктелуіне қатты әсер етеді.
Web-парақтарға фондық суреттер салу
Фондық сурет – шағын төртбұрышқа орналасқан суреті бар графикалық файл. Броузерге фон ретінде тағайындалғанда, сурет көбейіп терезе аумағын толық алып тұрады.
Фон ретінде пайдаланылатын сурет <BODY> тегінде көрсетіледі.
RASP.HTM файлына төмендегідей өзгерістер енгізіңіздер:
<HTML> <HEAD> <h3 ALIGN=”CENTER”>Менің алғашқы парағым </h3> <TITLE> Алғашқы HTML файлы </TITLE> </HEAD> <BODY BACKGROUND=”fon1.GIF” TEXT=”#330066”> <P ALIGN=CENTER> <FONT COLOR=”#008080”SIZE=”7”> <B>сәрсенбі күнгі </B> </FONT> <BR> <FONT SIZE=”6”> <I> сабақ кестесі </I> </FONT> </P> </BODY > </ HTML >
Басқа HTML-құжатқа сурет арқылы сілтеме жасау
1. ФНИ-1.HTM файлының соңғы жағына алғашқы параққа – ФНИ топтарының сабақ кестесі (файл RASP.HTM) парағына сілтеме жасау қажет. Сілтеме ретінде төмендегідей түрде графикалық файлды пайдаланыңыздар:
… </TR> </TABLE><BR> <CENTER> <A HREF=”RASP.HTM”><IMG SRC=”HOME.GIF”BORDER=”0”></A> <CENTER> < /BODY > </ HTML >
Осының нәтижесінде алынған Webпарақтары қарап шығыңыздар.
Мұнда сілтеме рөлін оң жаққа және жоғары бағытталған тілсызық түріндегі сурет атқарады, ол HOME.GIF файлында жазылған.
Лабораториялық жұмыс. Кесте жасау
1. Блокнот программасын іске қосыңыздар. 2. келесі мәтін жолдарын теріңіздер.
<HTML> <HEAD> <TITLE>Сабақ кестесі</TITLE> </HEAD> <BODY BGCOLOR=”#FFFFFF”> <P ALIGN=CENTER> <FONT COLOR=”RED” SIZE=”6” FACE=”KZ ARIAL”> <B>Сабақ кестесі </B> </FONT></P> <BR> <FONT COLOR=”BLUE” SIZE=”4” FACE=”Times New Roman”> <TABLE BORDER=”1” WIDTH=100% BGCOLOR=”#99 CCCC”> <TR BGCOLOR =”#CCCCFF” ALIGN=CENTER> <TD>Уақыты</TD> <TD>7а класс</TD> <TD>7б</TD> <TD>7в</TD> </TR> <TR> <TD>8-30 – 9-50</TD> <TD> Орыс тілі </TD> <TD> Информатика </TD> <TD> Тарих </TD> </TR> <TR> <TD>10-00 – 11-20</TD> <TD> Математика </TD> <TD>Геодезия </TD> <TD> Ағылшын тілі </TD> <TR> <TD>11-30 - 12-30 </TD> <TD> Тарих </TD> <TD> Сызба геометрия </TD> <TD> Компьютерлік графика </TD><TR> </TABLE> </BODY> </ HTML >
Лабораториялық жұмыс. Гипермәтіндік байланыстар орнату
Бұранғы ФНИ.НТМ файлын Web – парақтың алдыңғы жағына жазылатын апта күндерінің аттары жазылған кестелермен толықтырайық.
Ол үшін: <FONT COLOR=”RED SIZE” =”6” FACE=”KZ ARIAL””> <B> ФНИ - 1 топтарының сабақ кестесі </B> <FONT> </P> <BR> жолдарынан кейін мынадай тәгтер тізбегін жазайық:
<TABLE WIDTH=100%> <TR> <TD> Дүйсенбі </TD> <TD> Сейсенбі </TD> <TD> Сәрсенбі </TD> <TD>Бейсенбі </TD> <TD> Жұма </TD> <TD> Сенбі </TD> </TR></TABLE> <BR>
Бұл фрагменттен кейін (RASP.HTM файлында) Дүйсенбі сөзіне сілтеймін белгі қоямыз, яғни <B> Дүйсенбі </B> </FONT> сөздері орнына:
… <B> <A NAME=”ДС”> Дүйсенбі </A> </B> </FONT > … сөздерін жазу керек.
Енді кесте ішіндегі Дүйсенбі сөзіне гиперсілтеме жасаймыз, яғни <TABLE WIDTH=100%> <TR> <TD> Дүйсенбі </TD> <TD> Сейсенбі </TD> <TD> Сәрсенбі </TD> <TD> … сөздері орына:
<TABLE WIDTH=100%> <TR> <TD> <A HREF=”#ДС”> Дүйсенбі </A> </TD> <TR> <TD> <A HREF=”#CС”> Сейсенбі </A> </TD> <TR> <TD> <A HREF=”#CP”> Сәрсенбі </A> </TD> сөздерін жазамыз.
cak.clan.su
Жоспар:
Кіріспе.Күйшілік өнердің пайда болуы және дамуы.Күйшілік аймақтар, олардың ерекшеліктері.Қорытынды.Домбыра мұнша шешен болдың неге?Күй толған көкірегің шежіре ме?Сыр қозғап ғасырлардан жөнелесінСаусағым тиіп кетсе ішігіңе(Қ. Аманжолов)
Қазақ халқының басқа халықтардан ерекшеліктерінің бірі ол өзінің ұлттық музыкасының болуы. Атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақталып, қымбат қазынаға айналды. Қаймағы бұзылмай жеткен бұл өнердің бір шыңы домбыра күйлері. Бұл мұра ғасырдан ғасырға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отырған. Байырғы кезде қазақ үйінің төрінде әрдайым домбыра ілулі тұрған немесе үй-ішінің біреуі домбырада күй шертпейтін отбасы қазақ арасында кемде-кем болған. Осы орайда халық арасында сұрақтар пайда болуы мүмкін. Осы домбыра, күй сөздері қайдан шыққан? Нені білдіреді? Ол қай кезден бар? Неге домбыра қазақ арасында соншама кең таралған? Осындай сұрақтарға жауап іздеп көрелік.Белгілі зерттеуші Хайролла Жүзбасовтың пікірінше домбыра сөзі «дөпбұра», «дәлбұра», «дембұра» деген сөздердің тізбегі арқалы жасалған. Бұл белгілі бір логикаға бағындырылған қызғылықты жорамал. Тағы бір болжамды этнограф Ерік Көкеев еңбектерінен табуға болады. Ғалымның пікірінше «том» деп түюлі жұдырық немесе қолдың саласы айтылыды. Кейіннен бұл түбір ұяңданып « домға» айналған, «быра» тіркесі бір нәрсені шерту, тарту, дыбыс шығару деген мағына береді-мыс. Яғни домбыра сөзі «қолдың саласымен немесе бес саусақпен шекті шерту» деген мағына береді.
Кейбір деректерде «домбыра» сөзі арабтың « дунбаһи бурра» тіркесінен, яғни «қозы құйрық» деген сөзінен қалыптасқан деген долбар әңгіме бар. Бұлай дегенде шамасы домбыраның шанағының сүйірленіп барып, қозы құйыршықтанып бітетіндігін негізге алған болуы керек.
Құдайберген Жұбановтың еңбегінде «күй» сөзіне мынадай пікірін білдіреді: « Қазақта «күй» түрінде айтылатын шағатай, ұйғыр тілдерінде, анатоль түрік тілінде «көк» болып айтылуы тиіс. Қазақтың «и» дыбысының бір қатары шағатай тілінде, ескі ұйғыр тілінде, түркімен, әзірбайжан, анатоль түріктерінің тілінде к, г-ге айналады. Қазақша «байламақ» деген сөз оларша «бағламақ» болады; қазақша «тимек» деген сөз оларша «текмек» болады ... сондықтан «күй» деген сөз оларда «көк» болуы табиғи нәрсе», - дейді. Сондай-ақ Ақселеу Сейдімбек те осы пікір жайлы « Күй деп басталатын қай сөздің де сезіммен астасып жатыр. Сол сөз көшпенділердің ең киелі сезімі – тәңірлік наным сеніммен ұштасып жатады. Демек, «күй» деген сөз әу баста Тәңірлік құбылысты білдірген. Тәңірдің дыбысы деген сенімдегі мағынамен шендес болғаны аңғарылады», - деп Құдайберген Жұбановтың пікіріне қосылған.
«Күй» сөзі түрік тілдерінің деректерінде XI ғасырдан бері белгілі.Махмұд Қашқаридің әйгілі еңбегі «Дивани лұғат ит түрік» атты сөздігіндегі «көк» (қазақта күй болып айтылады) деген атау аспапты музыканы да , әнді де білдіреді. Осы күнгі татар тілінде де «күй» сөзі аспапты музыка мен вокалдық музыкаға ортақ қолданылады. XVI ғасырдан бермен қарай «күй» сөзі тек аспапты музыканы ғана білдіретін мағынаға ие болады.
Ен далада күн кешкен елдің аузынан шыққан «күй» деген сөздің аспаптық музыкаға тән атау екені, оның түп-тамыры одан да арғы замандарда жатқаны он төртінші ғасырдан бері белгілі. Осыған дәлел байырғы заманда 600 жыл бұрын тасқа салынған суреттін табылуы. Сондай ақ «күй» сөзінің көнелігін білдіретін тағы бір дерек қазақта «Ақсақ құлан» атты күй болуы. Туу тарихы жағынан бұл күй Шыңғыс хан жорықтарымен тұстасады. Қазақ халқының басына қара заман боп орнаған ХІІІ-ХІV ғасырдың тарихи оқиғаларын баяндайтын шығармаларды алсақ , олардағы музыкалық тілдің тереңдігі, асқан шеберлікті керек ететін ойнау әдіс-амалының молдығы, аңыз хикаяларды суреттеудегі бағдарламалық жүйесі Қазақстан жерінде аспаптық музыка мәдениеті аса жоғарғы дәрежеде ертеде-ақ дамығанына бірден бір айғақ. Қазақ халқының тұрмыс-харекетімен, өмір-тіршілігімен әрқашанда тығыз байланыста болатын күй – жүздеген жылдардан бері қанат жайып, өркендеп келе жатқан жанр. Халқымыздың музыкалық қазынасында сары алтындай сандалкер күйлер жүздеп саналады. Оларды хатқа түсіретін нота мәдениеті жоқ болса да, сыры мен сымбатын жоғалтпай, қайта ажарлана, әрлене түсіп, ауыздан ауызға көшіп, атадан балаға мирас боп қала берді. Әлбетте, құм басқан қалалардай, бізге жетпей, уақыт шыңының астына көміліп қалған күйлер де есепсіз екені және даусыз.
Көпке белгілі, қазақтың халық арасында ең кең тараған музыкалық аспабы – домбыра. Оның әлденеше себептері бар. Біріншіден – домбыраны жасау аса қиынға соқпайды, қолы ұсынақты адам көрінген ағаш затынан жасап ала береді.
Екіншіден – домбырада тарту, үйрену, басқа аспаптарға қарағанда аса қиынға соқпайды. Домбыраның пернелері барлық дыбыстарды скрипка сияқты мойын бойлап іздетпей, дәл үстіне түсіреді. Қай пернеде қандай дыбыс бар екенін баста біліп алса, ұмытпау дәрежесі айта қалғандай болса, орындаушы кейін де сол пернені оңай тауып алады.
Үшіншіден- домбырада түрлі жағдайда тартуға бола береді, үйде отырып та, түрегеліп тұрып та, шалқадан жатып та, ат үстінде де. Бұл айтылғандар, халық аралап жүрген домбырашылар үшін аса керекті жағдай. Халық күйшілерінің ат үстінде тұрып тартуларыда, шалқасынан жатып тартулары жайында ел аузында әңгімелер көп. Бірнеше күн бұрын кетіп қалып, екі-үш күннен кейін қайтып келіп, үйдің үстінде қалықтап жүрген Топан атты бүркітін түндіктің ашық жерінен көрген Дәулеткерейдің жақсы көрген қыранына арнап шалқасынан жатып тартып шығарған «Топан» күйі немесе Тәттімбетпен күй тартысқан Абайдың анасы Ұлжанның сіңлісі Тайғараның(Малғара) кей кездерде орнынан түрегеліп кетіп домбыраны емшектің үстіне қойып тарту – оның адам ыңғайына келе беретіндігін дәлелдейді.
Төртіншіден – домбыра сүйемелге де ыңғайлы. Мұнда шалқайыңқырап отырып әндетуге де болады. Әншінің даусына кесел келтірмейді. Сондықтан домбыра, бір жағынан әншінің жыршының ақынның да «қолқанаты».
Әрине, домбыра бәрінен бұрын күйдін аспабы. Қазақ күйлерінің көпшілігі домбыраға арналып шығарылған.
Академик Әлкей Марғұлан қазақ эпостарының бес кезеңге бөлген. Қазақ эпостарын тектегенде саралаған тарихи кезеңдер күй аңыздары үшін де ұрымтал кілт бола алатынына күмән жоқ. Ол кезеңдер:
Ең байырғы заман;Оғыз Қыпшақ заманы;Тарихи дәуірлер (XIII-XIV), яғни қазақ даласына Жошы ұлысының ірге тебуі;Жоңғар арасындағы екі ғасырға созылған күрес кезеңі;Феодалдық қайшылықтарға қарсы күрес кезеңі;
Бірінші кезеңнің күй аңыздары (яғни күйлері де) жаңаша жыл санауға дейінгі VIII-V ғасырлар мен жаңа заманның VI ғасырдағы аралықты қамиды. Бұған Еуразияның Ұлы даласындағы көшпелілер арасына ислам діні тарағанға дейінгі қиял ғажайып тақырыптарға арналған күйлер, жорық сарындары, жаугершілік кезеңдерде ел есінде қалған айтулы батырлар, ақылды арулар, ерге серік болғандай қанатты пырақтар, киелі жануарлар туралы күйлер мен олардың аңыздары жатады. Мәселен, «Қос мүйізді Ескендір», «Көк төбет», «Көк бөрі», «Аққу», «Сарын», «Өгіз өлген», «Тарғыл бұқа» сияқты күйлер мен күй аңыздарын айтуға болады.
Екінші, оғыз қыпшақ кезеңінің (VI-XII ғғ) күй аңыздары. Бұған Қорқыт ата аңыздары, «Абыз тоғауы», Саймақтың сары өзені», «Балжыңгер» сияқты күйлердің аңыздары жатады. Осы заман Қорқыт заманынан деседі. Қорқыт IХ- ғасырда өмір сүрген аңыз кейіпкер. Ол Шыңғыс Уалиханов айтқандай: « Қорқыт алғаш қобыз тартып, сарын айтуды үйреткен ең бірінші бақсы». Бақсылық дәстүрді ұстай отырып, қазақ музыкасының негізін қалыптастырды десе болады. 1975 жылы фольклоршы Мардан Байділдаев және қобызшы Мұсабек Жарқынбеков қызылордалық қобызшы Ысмайыл Шәменұлынан Қорқыттан қалған 10 шақты күйін жазып алды.
Қорқыттан соң үшінші ноғайлы кезеңінің (XIII - XVI ) күйлері. Оғыз қыпшақ кезеңінің аласапыранынан кейін көшпелілердің рулық тайпалық тұтастануы, Алтын орда сияқты айтулы мемлекеттің бой көтеруі осы заманға сәйкес келеді. Тек ол ғана емес, ілгері ғасырлар талқысында тарихи тағдырын ортақтастырған даналық ру тайпалардың саяси одақ құрып, бір бірімен біте қайнасып «қазақ» деген кең мағыналы этникалық атаумен тарих сахнасына шыға бастаған кезеңі осы тұс. Сондықтанда елдің өзін өзі тұтастыққа тану сапасы мейлінше шыңдалғанын, бір рудың қырбайлығы тұтас елдің қабырғасын қайыстыратын, ел шетінен найзаның ұшы көрінсе тұтас ел болып ереуілдейтінін, әсіресе, фольклорлық туындылардан айқын аңғаруға болады. «Ер Төстік», « Жиренше шешен», «Алдар көсе» сияқты циклданған ертегі-аңыздар, «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр», «Едіге», «Ер Тарғын», «Ер Қосай», «Ер Шорай», «Ер Жабай», «Орақ-Мамай» сияқты эпикалық жырлар, Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Жиренше шешен сияқты жыраулар, тапқыр шешендер бәрі-бәрі сол ноғайлы заманына қатысты.
Ноғайлы кезеніңде туған музыкалық және фольклорлық мұралардың санатына «Жошы ханның жортуылы», «Шора батыр», «Әмір асқақ», «Қамбар күйі» сияқты халық күйлерімен бірге, Кетбұғаның «Ақсақ құлан», Асанқайғының «Ел айырылған», Қазтуғанның «Сағыныш» күйлерін және олардың аңыздарын жатқызуға болады.
Төртінші, Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі (XVII-XVIII ғғ) күйлер мен күй аңыздары. Осы екі ғасырда созылған алаапыран хылықтың сан-сала рухани мұрасында шыншылдықпен, тарихи деректілікпен орын алды. Аңыз-әңгіме, жыр-дастан, толғау-термелерден бастап, ән-күйге дейін халықтың азатшыл рухы аста-төк көрініс тауып отырды. Осы кезең өзінің рухына лайық Бұқар, Тәтіқара, Қанай, Толыбай, Төле, Қазыбек, Әйтеке сияқты шешен-билерді, жыршы- жырауларды дүниеге әкеліп, олар қара халықтың күйзелісі мен қаһарман ерлігін өлмес өнер тілінде бейнелеп отырды. Мұның айғағы ретінде «Қаратаудың шертпесі», «Қалмақ биі», «Беласар», «Қалмақтың қара жорғасы», «Кеңес», «Абылайдың қара жорғасы», «Қоржынқақпай» сияқты күйлер мен олардың аңыз-әңгемелерін атауға болады.
Бұл кезеңнің күй аңыздары ширыққан оқмғасымен, тосын шешімдерімен назар аударады. Бір қуаныш, бір қайғы итжығыс түскен заманның мың сан көрінісі өнер тілінде де алуан өрнекпен алдыңнан шығып отырады. Әсіресе, күй аңыздарының белгілі бір тарихи оқиғамен сабақтастығы, нақтылы тұлғалар өміріне арнаулы деректілігімен иландырып отырса, соған үндес музыкалық тілі бейнелегіш қасиетімен баурайды.
Бесінші, XVIII-XIX ғасырларда және XX ғасыр басында туған күйлер мен олардың аңыздары. Бұл кезеңнің рухани мұраларына саяси-әлеуметтік сарынның мейлінше айқын көрінісі тауып отыратының алдымен айту қажет. Бұл кезеңде туған күйлер де, күй аңыздары да ерекше молдылығымен, тақырыбының әруаландығымен , оқиғасының деректілігімен назар аударады. Әсіресе күйлердің әуен-сазының мейлінше шыңдалған кәнігі (профессиональный) деңгейін айрықша атап өткен жөн. Бұл кезеңге Боғда, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Тоқа, Ықылас, Қазанғап, Сейтек сияқты ондаған дәулескер күйшілер қазақ музыкасының ұлттық тілін біржолата орнықтырып, жалпы адамзаттық мәні бар рухани феномен деңгейінде танылды.
Жоғарыдағы бес кезеңнен өткен күйшілік өнер күйшілерінің орындау мәнері аймақтық күй ұяларына байланысты дамиды. Күй әуені интонациялы саз ретінде әуелде бір түбірлі болғанмен орындаушылық мәдениеттің тезіне түскен кезде әртүрлі арнаға түседі. Қазақтың күй өнері негізінен төкпе, шертпе деп айдарланған екі машыққа бөлінеді, соған орай олардың жерге, топыраққа тартып тұратын айшықты мінездемелері де бар. Төкпе және шертпе деген анықтама күйдің тәсілі тартысына байланысты туындаған кейінгі аттар, Ахмет Жұбановтың «Ғасырлар пернесі» кітабындағы Тәттімбет жайлы зерттеуде шертре күй деген сөз кездеспейді, мұндай атау Уали Бекеновтың кітаптарынан кейін енген (Шертпе күй шеберлері). Күйлердің қазіргі оқытудағы аймақтарға қарай ұялық бөліністері жеті мектепті құрайды:
Алтай күйшілік аймағы – Шығыс Қазақстан ;Арқа күйшілік аймағы – Орталық Қазақстан ;Жетісу күйшілік аймағы – Оңтүстік Шығыс Қазақстан ;Қаратау күйшілік аймағы – Оңтүстік Қазақстан ;Жиделі Байсын күйшілік аймағы – Сырдария, Арал өңірі ;Орда күйшілік аймағы – Батыс Қазақстан ;Түбек күйшілік аймағы – Маңғыстау .
Күйшілік ұялардың бұлай бөлінуінің жүйесін алғаш ұсынған Ақселеу Сейдімбек болды ( «Күй шежіресі» монографиясы), оған дейін мұндай мектеби жіктеу жасалған емес. Бұл күй тарихы мен орындалу мәдениетіне дұрыс бағдар бере алатын нақты әрі дәл анықтама болды. Қазақ күйлерінің аймақтық ұяларының мұнан да басқа әлі айқындала қоймаған күйшілік мектептер бар, олардың көбісі өзінше төбелі мәнер болғанымен аз ескеріліп жүр. Алтай күйшілік мектебінде – Тарбағайлық, Арқада – Тоқырауындық, Жаңа арқалық, Жетісуда – Таластық, Қаратауда – Күнгейлік, Жиделібайсында – Аралдық, Ордада – Оралдық, Түбекте – Үстірттік (Түркіменше шалу мәнері) мектептер қалыптасқан, және олар жеке күйшілік ұя болуға әбден лайықты. Бұлардан өзге Іле, Шығыс Түркістан мен Байөлке жеріндегі күйшілік те өзінше төрге шығуға тұрарлық мәнерлі мектептер. Осы мектептер өкілдері – Аққыз, Тоқа, Байсерке, Үсен төре, Мәмен, Әренжан, Есір сияқты күйшілер орындаушылықтың шыңына щығып, артына із қалтырған домбарашылар. Бұл мектептер тәжірибеде орындаушылығы бөлек домбырашылық өнер болып бағаланғанымен, жоғарыдағы мектептердің атына жалпылама телініп жүр. Осыларды қомақтай айтқандық қазақтың күйшілік ұяларының жалпы саны он сегіз болар еді:
Алтай, Тарбағатай, Арқа, Жаңа арқа, Тоқырауын, Жетісу, Талас, Қаратау, Қаратаудың күңгейі, Жиделібайсын, Арал, Орал, Түбек, Үстірт, Іле, Шығыс Түркістан, Байөлке.
Күйшілік ұялардан басқа үлгілік мектептер де бар. Әрбір күйшілік ұяның басында сол саладағы орындау мәнерін жасаған тұлғалар бар. Байжігіт, Тәттімбет, Қожеке, Сүгір, Қазанғап, Құрманғазы, Абыл сияқты күйшілер өз мектебінің іргетасын қалағандар және шығармашылығы ерен жасампаз (реформатор) сазгерлер. Олардың үлгілерін ары қарай дамытқан замандық күйшілеріміз солардың шәкірттерінің қолынан күй алғандар, әрі сол күйлерді тарту барысында өз орындаушылық мектептерін де қалыптастырған домбырашылар. Осы күні Әбікен Хасенов, Мағауия Хамзин, Нұрғиса Тілендиев, Жаппас Қаламбаев, Төлеген Момбеков, Садуақас Балмағамбетов, Бақыт Басығараев, Қали Жантілеуов, Рыспай Ғабдиев, Сержан Шәкіратов сияқты күйшілердің орындаушылық мәнерлері де өз кезегінде жалғасын тауып, жеке мектеп болып қалыптасқан үрдіс саналады.
Әрине, осы аймақшылықтарын өз ерекшеліктері, яғни бір – бірінен айырмашылығы бар. Мысалы, Құрманғазы мектебі дауылды, оң қолының ауқымы кең және динамикалық күшінің болуы, Дәулеткерей мектебі биязы, лирикаға әсемдікке жақын, оң қолдың қағыс шеңбері «тар» болады. Қазанғап өзінің саздылығымен, күйдегі ұзақтықтың (размер), қағысымен ерекшеленсе, Дина мектебінде де өзіндік ерекшелігі бар: өзгеріп кететін ырғағы, оң қолдың бес саусағының бірінен соң бірін кезектестіре ойнау, Маңғыстау мектебі сүйрете қағуы (триольді тез алуы), шалыс қағыс алынуы, күй тарту кезінде қағыстармен оң қолдың түрліше ойнату. Арқа мектебінің басты айырмашылығы шертіп тартылуы, сол қолдарының аппликатурасы, сондай – ақ ол дәстүр күйлерін «текстсіз ән» деуге болады, Жетісу күйлерінде қағыс қағу, перне басу амалдары және саздық ерекшеліктері,эпикалық тұрғыдағы аңыз - әңгімеге лайық ежелгі күй сазын байқатады. Қаратау мектебі шертпе және төкпе қағыстар аралас болып келсе, Алтай – Тарбағатай мектебі де ән тектес, ойнақы, бір сазды ән регистрде қайталау.
Халық арасында күй өнерінің саз-сарындары бойынша айырып тану үшін «төкпе күй» және «шертпе күй» деген атаулар қолданып жүр. Ақселеу Сейдімбектің айтуынша, «төкпе», «шертпе» сөздері жеке күйлердің табиғатына қатысты анықтауыш бола алар. Ал, тұтас бір күйшілік мектептің қасиет – болмысына анықтауыш бола алмайды. Себебі, тұтас бір өңір – аймақта қалыптасқан күйшілік мектептер былай тұрсын, бір ғана күйші-композитор туындыларында шертіп тартылатын күй де, дауылдата төгіп тартылатын күй де кездеседі. Мәселен, бір ғана Тәттімбеттің «Саржайлау», «Былқылдақ», «Сылқылдақ» шертіп тартылса, «Бес төре» күйі жігерлі серпінмен тартылады. Оны былай қойғанда, жалқы тұрған бір ған күйдің өн бойыныңда бірте шертіп қағуды, бірте серпе төгіп қағуды, енді бірде іліп қағуды қажет ететін сәттер бар. Мәселен, Әшімтайдың «Қоңыр қаз», Дайрабайдың «Дайрабай» сияқты күйлері сол бір ғана күйдің өн бойында бірісе шертіліп, біресе дауылдата төгіліп тартылады.
Сондай-ақ тағы бір дәлел бұл сөздер тек домбырамен тартылатың күйлердің ғана қадір – қасиетін анықтайды. «Төкпе » және «шертпе» деген атаулар қобыз, сыбызғы, сазсырнай, месқобыз сияқты аспаптарда күйлердің қасиетін анықтауға келмейді. Себебі, бұл аспаптар шертіп те, соғып та тартылмайды.
Сол үшін тағы да сол Ақселеу Сейдімбектің пікіріне жүгінуімізге тура келеді. Ол қазақ халқының дәстүрлі талғам - танымы бойынша күй атаулы өзінің саз-сарынына орай «қоңыр күй», «тік күй» және «бойлауық күй» үшке бөледі. Осы атаулардың әрбірі жеке күйдің саз-сарынын да анықтайды. Мысалы, қоңыр күйлер философиялық ойға құрылып, көбінесе өмірдің ойлы, мұңлы сәттерін толғайды. Сол арқылы тыңдаушыны сабырға шақырады немесе өмірдің мән- мағынасын зердеге ұялатады. Айталық Ықыластың «Қоңыр», Тәттімбеттің «Көкейкесті»,Қазанғаптың «Көкіл», Дәулеткерейдің «Жігер» сияқты күйлерің айтуға болады.
^ Тік күйлер болса, өмір құбылыстарын тыңдаушысына елестетіп отырады. Тік күйлер өмірдің қызық да күрделі құбылыстары туралы дыбыспен сурет салады, дыбыспен баяндап береді. Әрі қарай тыңдаушысы өз өресі, өз сезім түйсігі жеткен жерге жерден байлам жасайды, белгілі бір әсерге бөленеді.Тік күйдің классикалық үлгілері ретінде Құрманғазының «Ақсақ киік», Әшімтайдың «Қоңыр қаз», Нұрғисаның «Аққу» сияқты күйлерін атаған жөн.
^ Бойлаулық күйлер көбінесе жоқтау сарынымен өмірдің қайғылы, зарлы сәттерін бейнелейді. Мәселен Ықыластың «Ерден», Әбдидің «Қосбасар» күйлері.
Сан ғасырлар бойы күйшілер қолында дамып, ұлттық ерекшеліктерді бойына жинаған күй өнері, қазақтың сезімі мен ойын кең ауқымда суреттей келе, оның шын мәнінде қазақтың музыкалық құдіретіне айналды.
Дәстүрлі музыка өнері еліміздің тарихымен байланысты. Тарих қойнауына терең бойлап, өткен күннің үзік сырларын ой сүзгісінен өткізіп қарасақ, әрідегі Оғыз, Қапшақ, Сақ пен Ғұн, берідегі Түрік нәсілінің белінен тараған халықтың ілкілдегі баба өнері қазақ жерінің күрең топырағында тамырын тереңге тартыпты. Кейін түркі тілдес туысқан елдер шартарапқа тарыдай шышылып қазақ елі дербес ұлт болып жеке дара шықты. Өзінің тілін, діңін, мәдениетін қалыптастырды. Бірақ қалай дегенде де біздің ұлттық музыкамыз туыс халықтарымен байланысты. Басты айырмашылық оларда бәрі, яғни ән де, музыка да, би де «Күй» деген бір-ақ сөзбен атаған.
Қазақ музыка өнерінің тарихи тамыры Қорқытқа дейінгі ғасырларға жатқандығын материалдық мұралар айғақтап отырғанмен, халық күйлерінің қай ғасырда туғандығын дөп басып айту қиын. Олар хатқа түспеген күйі әр ұрпақтың құймақұлақ арқылы ғана бізге жетіп отыр.
Көне ғасырда Қорқыт, XII ғасырда Кетбұға, XIV-XV ғасырларда Асанқайғы, XV ғасырда Қазтуған, XVI-XVII ғасырларда Байжігіт, XVIII ғасырда Абылайхан, XIX ғасырдың бас кезінде Боғда, Махамбет, Тәттімбет, Құрманғазы, Абыл, Тоқа, Сармалай, Ықылас, Қазанғап, Байсерке, Шортанбай, Тіленді, Дайрабай, Өскенбай, Мамен, Дина, Сүгір, Сейтек т.б. секілді дарынды күйші, дәулескер домбырашылар – қазақ күй өнерінің туын әр ғасыр, әр жылдар да биікке көтерген тума таланттар еді. Солар арқылы ұлттық музыка өнеріміз өзіндік бет-бедерін сақтап қалды.
Қазіргі кезеңде күйшілік өнер қанатын кең жая, қазақ деген ұлттың дәстүрлі мәдениетінде самғауда. Бодандық кезеңнен аман – есен өткен домбыра аспабы елімізде айырықша орын алуда. Қазақ Ұлттық Музыка академиясы, Құрманғазы атындағы Ұлтық консерваторияда, еліміз бойынша көптеген колледждерде қаншама болашақ домбырашы мамандар білім алуда. Оған жұмыс істеп жүрген осы оқу орындарының түлектерін қосайық...Әрине, қиынға соққан мәселелер де бар, бірақ өте келе адам түзеліп, адаммен заман да түзеліп бәрі орнына келеді. Тек уақыт қажет.
Жалпы қорыта айтып тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: «Қазақтың ұлттық өнері болған, қазірде бар және де болашақта да өз қасиетін жоғалтпай қала береді» !!!
Пайдаланған әдебиеттер:
А. Жұбанов «Ән – күй сапары» Алматы 1976А. Жұбанов «Ғасырлар пернесі» Алматы 2002А. Сейдімбек «Қазақтың күй өнері» Астана 2002Т. Мерғалиев, С. Бүркіт, О. Дүйсен «Қазақ күйлерінің тарихы» Алматы 2000Ж. Жүзбай «Шертпе күйдің төрт мектебі» Астана 2009А. Тоқтаған «Күй тәңірдің күбірі» Алматы 1996.Т. Жұмағалиева, Д. Ахметбекова, Б. Ысқақов, Ә. Қарамендина, З. Қоспақов «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» Алматы 2005
www.zharar.com
